Doğrusu, bilmirəm kimdən başlayım, kimdən qurtarım. Molla Vəli Vidadidənmi başlayım, ya Molla Pənah Vaqifdənmi? Yoxsa Səməd Vurğundan? Ya Seyidovlar nəslinin ulu babası Hacı Mahmud Əfəndidən (1835 – 1896) danışım, yaxud da İsmayıl Şıxlıdan, bilmirəm. Bu dəfəki səfərim Qazaxadır, artilleriya general-leytenantı, Azərbaycan Demokratik Respublikasının Hərbi nazirinin müavini Əliağa Şıxlinskinin (1865-1943) yurduna. Başqa adla, "Artilleri Allahı"nın elinə.




Qazax rayonu Azərbaycanın qərbində yerləşir. Kür, Ağstafaçay, Çoğaz və Xramçay çayları bu rayonun ərazisindən axır. "Qazax" sözünün mənşəyi və indiki mənası ilə bağlı müxtəlif fərziyyələri var; istər yerli araşdırmaçıların, istərsə də xarici. Ancaq sözün ilkin mənasından daha çox sonradan qazanılmış mənası önə çəkilir. Belə ki, bu sözün sonradan qazanılmış "elindən ayrı düşmüş", "sərgərdan gəzən", "ucalıq", "sərhəd gözətçisi", "dəli atlı", "azad adam", "tabe olmayan", "yüksəklik" və s. kimi mənaları var.



Orta məktəbdə Kəmalə müəllimim vardı, Azərbaycan dili və ədəbiyyat fənlərindən dərs deyirdi, həm də sinfinizə o nəzarət edirdi. Kəsəsi, qazaxlıydı. Düzdür, müəllim olacaq qədər bilikli, savadlı deyildi, amma hər nə isə, insanıydı, həm də gözəl insan, gözəl qadın. Bir balaca da yerlibazlığı vardı, Qazaxdan çox qazaxlılardan danışırdı, çünki onlar da Qazaxı təmsil edirdi. Deyirdi ki, - "hara baxsanız, o tərəfdə də qazaxlı görəcəksiniz, bilirsiniz niyə? Çünki savadlıdırlar, sözlüdürlər, sazlıdırlar...". Orta məktəbi bitirdim, indi yalnız kitablara baxdığımda görmədim ziyalı qazaxlıları, həm də ünsiyyətdə olduqca gördüm, tanıdım. Deməli, haqlıymış müəllimim. Ancaq o da doğrudur k, hər qazaxlı da ziyalı ola bilməz, "hər oxuyan Molla Pənah Vaqif ola bilmədiyi" kimi. Mən müəllimin sözünə qüvvəti gördüklərimlə verəcəm.

Şəhər təkcə təmizliyi ilə deyil, həm də səyyar kitab xidmətiylə diqqətimi çəkdi. Kitab burada yalnız göstərilmir, oxunur.



Xeyir işlə bağlı iki günlük Qazaxa getməli oldum (bilet 10 AZN). Qatar ləngər vura-vura relslər üstə tövşəyirdi... Ağstafa və nəhayət, Qazax.



Vaqonda bu iki balacanın gördükləri görəsən, böyüyəndə də elə görünəcəkmi deyə düşündüm. Çünki onlar dünyanı gözəl görürlər. Bunu onlara güzgü deyir. Güzgünün bildiklərisə evin qarşısındakılar qədərdir. Evin arxası isə... qaranlıqdır, keşməkeşdir... Nə isə!



Qatardan enər enməz sazağı damarlarımda hiss elədim. Elə bil hər nəfəs alanda ağciyərlərim sorurdu şaxtanı. Sonra qan-damar sistemimə ötürürdü və beləcə, bədənimin hər səmti kəsici soyuğun ağuşuna əyilirdi. Üşüyürdüm, barmaqlarımı üfləyə-üfləyə birtəhər isinməyə çalışdım. Müxtəsər, çatdım evə. Pəhh! Evin arxasında bir yaşıllıq vardı, göz lazımıydı baxmağa. Baxdıqca da kəşflərim artırdı. Elə o kəşflərlə də düşdüm Bakı küçəsinin yollarına. O kəşflər daxilində Qazax Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyindən tutmuş Qazax rayon Mədəniyyət evini ziyarət etmək də vardı, ancaq ən böyük görmək istədiyim maddi-mədəni irs Damcılı mağarasıydı. Mağara Daş Salahlı kəndində Avey dağının cənub-şərqində yerləşir. Sahəsi 360 kvadrat kilometrdir. Mağarada aparılan qazıntılarda orta və üst paleolitə, mezolit və neolitə, tunc və orta əsrlərə aid materiallar tapılıb (8 mindən artıq arxeoloji material aşkarlanıb). Mütləq vurğulayım ki, Damcılı mağara düşərgəsi dünya əhəmiyyətli abidələr sırasına daxildir. Ancaq həmin istəyimi Qazaxın şaxtası damcı-damcı əritdi, yox elədi. Çünki kimisi dedi ki, orada axeoloji qazıntı işləri gedir deyə giriş qadağandır, kimisi də dedi ki, şənbə günü olduğuna görə “Avey” Dövlət Qoruğu sizi apara bilmir, həftəiçi isə olar. Mənsə təbii ki, qala bilməzdim o qədər vaxt.

Sonra istəyim Damcılı mağarasından Göyəzənə ucaldı. Ucaldı və endi. Çünki yenə də hava səbəbiylə ora getmək çətin olardı. Elə dedilər. Hündürlüyü 250 metrə bərabər, Abbasbəyli və Alpout kəndlərinin yaxınlığında yerləşən Göyəzən dağına gedə bilməsəm də küçə boyu tablolarda Göyəzənin təsviri diqqətimi çəkirdi. Hətta qonaqları olduğum dayı demişdi ki, sən Göyəzəni görəcəksən. Necəmi? Çox sadə. Dedi ki, - "qızım, get o mərkəz küçəyə, görəcəksən!". :) Getdim də, gördüm də. Özüm də gedə bilmədim, kəsici hava imkan yaratmadı.

Sonra Qazax Dövlət Rəsm Qalereyasının qarşısında "Mən oxudum, sən də oxu!" yazılı stendi gördüm. Maraqlı gəldi, yaxınlaşdım. Deməli, açıq kitabxanaydı, içəridə də "Nağıl otağı" vardı. Doğrudan da içəri nağıllar aləmiydi elə bil, yüzlərlə kitab, jurnal, maraqlı eskizlər, elektron otağı. Digər otaqda isə tədbirlər keçirməkçün maraqlı dekorasiyalardan istifadə eləmişdilər. Xanım (adını unutduqlarım üzrlü bilər, yəqin) dedi ki, burada həm də uşaqlar vaxtlarını əyləncəli keçirirlər.













Bu da bütün suallarımı yorulmadan cavablayan xanımlar.



Görə bilmədiyim digər məkan Dövlət Rəsm Qalereyası oldu. Yox, buna səbəb hava şəraiti deyildi, nə də həftənin şənbə günü olması. Buna səbəb bir qadının, - "bura içəri yeni silinib, girsəniz bulaşacaq", sonra isə, - "birazdan da nahar fasilə olacaq", - deməsiydi. Saat 3 - də yenidən gedəcəkdim, ancaq vaxt arasında sıxılırdım, heyf
ki. Qalereya Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin 13 fevral 1986-cı il tarixli əmrinə əsasən yaradılıb:



Sonra Qazax tarix-diyarşünaslıq muzeyinə getdim. Münasibət çox isti idi, bəlkə də buna görə muzeyin soyuq olması üşütməmişdi məni. Hər sualıma əhatəli cavab verən xanım sonda elektron xidmətdən də danışdı. Danışdı və göstərdi.









Qazaxda mənimçün ən yaddaqalan məkanlardan biri Kitabxana oldu, Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemi. Minlərlə kitab, bol çeşid. Həm çap, həm də elektron formada bir çox kitab əldə etmək olar burada. Ən maraqlısı isə səyyar xidmətin yaradılmasıydı. "Mən oxudum, sən də oxu" - deyə qışqıran stendlər onlara hücum çəkməyi gözləyir sanki. Sevdim. Hələ orada işləyən əməkdaşaları demirəm. Həcər xanım, məsələn. Digər iki xanımın adınısa unutmuşam (pis adətim üzrə), heyf. Ancaq xatirimdə məlumat verməyi sevən, qonaqpərvər, ziyalı kimi qalacaqlar.





Kitabxananın yaxınlığında Qazax Dövlət Dram Teatrı yerləşir. Ancaq sakinlərin bir neçəsi dedi ki, teatr binası ayda bir dəfə fəaliyyət göstərir, ya yox. Kitabxanasının zənginliyi ilə yaddaşımda qalan Qazax, ümid edirəm ki, növbəti səfərimdə teatr binasındakı maraqlı tamaşaları ilə yaddaşıma həkk olunacaq.

Şəhərdə yerləşən Cümə məscidi 1902-ci ildə Kəsəmənli Axund Hacı Zeynalabdin Məhəmmədəli oğlunun təşəbbüsü ilə tikilib. Baş ustası mahir bənna Müzəffər Hüseynovdur. Bununla bərabər, Qazaxda Rus Pravoslav kilsəsi də var. Kilsə 1897-1905 - ci illərdə tikilib. Tolerantlıq budur!

Orada bir park vardı, görkəmli şəxsiyyətlərin, daha çox da "ilk"lərin büstləri qoyulmuşdu. Sadəcə valeh oldum və bu valehlik məni vadar elədi hər büstə tək-tək baxmağa.



Digər mənzərə. Şəhidlərə verilən dəyər! Qarabağ müharibəsindəki şəhidlərdən başlayaraq Dördgünlük döyüşlərdəki aprel şəhidlərinə kimi demək olar, hamısının xatirə lövhələri vardı. Ən azyaşlı öldürülmüş sakinə kimi. Mənimçün Qazax bir başqa şəhərdir, çünki onu o büstlərə görə, şəhidləri andıran çərçivələrə görə, bir də bulaqlara görə xatırlayacam. Şəhid bulaqları! Bir çox şəhərdə olmuşdum, ancaq beləsini görməmişdim. Hər addımbaşı bulaq, şır-şır axan su... Şahmat evi tərəfdə bir yaşlı kişi quyu qazırdı. Yaxınlaşdım:

"-Yorulmayasınız, dayıcan.

-Çox sağ ol, qızım.

-Nə isə tikirsiniz?

-Bulaq olacaq burda.

-Nə bulağı?

-Şəhid bulağı!".

Hislər mütləq ifadə oluna bilmir, sözlər özünü itirir onların gücüylə. O ankı hissimi isə həmin vəziyyətdə dərk edə bilmədim. Qürur, sevinc, fəxarət, yanğı, acı... hər nə desən vardı.



Qazax rayonunda kütləvi informasiya vasitələrindən “Göyəzən” ictimai-siyasi qəzeti fəaliyyət göstərir. Özü də qəzetin təsisçisi Qazax rayonu İcra hakimiyyəti və qəzetin redaksiya heyətidir. Qəzet 1932-ci ildən fəaliyyətə başlayıb. Əvvəllər “Kommuna yolu”, “Qalibiyyət Bayrağı” adı ilə nəşr olunsa da, 1988-ci ildə qəzetin adı dəyişdirilərək “Göyəzən” adlandırılıb. Dörd səhifəlik bu qəzetdə orfoqrafik səhvlər gözlərimi deşsə də, onların da düzələcəyinə ümid edirəm. Çünki bütün yanlışlıqlar Göyəzəni görüncə onun ətəyinə tökülür, unudulur, geriyə yalnız zirvə qalır. O zirvədə isə bircə azadlığın kürsüsü yerləşir. O kürsü ikincini qəbul eləməz. Ona görə də yalan AZADLIQDAN həmişə "2" alaraq əyilir, sınır.





Azadə
Butov.az