SARS-CoV-2 koronavirusunun “Omikron” adlı yeni variantı artıq dünyanın 30-a yaxın ölkəsində tapılıb və hətta peyvənd olunmuş insanlar da yoluxur. Eyni zamanda, o, bu yaxınlarda Botsvanada aşkar edildi, lakin bu onun daha əvvəl yayılmadığı mənasına gəlmir. 32-si insan hüceyrələrinə bağlanan sünbül zülalında olan onlarla virus mutasiyası alimlərin diqqətini çəkib və Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) narahatlığına səbəb olub. Dünya ölkələri yenidən sərhədləri bağlayır, Afrika ölkələri ilə uçuşları qadağan edir. Lakin bu, ÜST-ün təsdiqləndiyi kimi, virusun yayılmasına mane olmur.

Koronavirusun yeni ştammı olan “Omikron” nədir? Oxu.Az bu barədə hazırda Nyu-Yorkda olan tibb üzrə professor, virusologiya və immunologiya üzrə mütəxəssis, Qazaxıstan Profilaktik Tibb Akademiyasının prezidenti, Amerika Sağlamlıq Assosiasiyasının üzvü Almaz Şarmanla söhbətləşib.

- Yeni ştamma görə niyə belə çaxnaşma baş verdi?

- Çaxnaşmanın səbəbi SARS-CoV-2-nin yeni variantının (ştamm yox, variant demək daha düzgündür) peyvəndlərə qarşı müqavimət göstərə bilməsidir. O zaman hər şey başa qayıdacaq, hər yerdə karantin, ciddi məhdudlaşdırıcı tədbirlər tətbiq etmək lazım gələcək. Amma mən hesab edirəm ki, “Omikron” immun müdafiədən yan keçsə belə, bu, onun yoluxuculuğunun və virulentliyinin zəifləməsi fonunda baş verir. Bu, normal bir təkamül prosesidir. O, bu yolla sağ qalır. Xatırladaq ki, Cənubi Afrikanın daha bir virusu bu ilin yazında səs-küyə səbəb olmuşdu və indi onunla bağlı belə bir təhlükə mövcud deyil. Ancaq təbii ki, 32-si sünbül zülalında olan və “Omikron”un hədəflərə yapışdığı çox sayda mutasiya misli görülməmiş haldır. Digər tərəfdən, bu qədər sayda mutasiya mütləq yeni keyfiyyətə keçidə səbəb olmamalıdır. Virus indi peyvənd səbəbiylə güclü selektiv təzyiq altındadır. Bu gözlənilən idi.

- Gəlin, texniki məqama toxunaq. Virusun ştammı ilə variant arasında fərq nədir?

- Aydın bir misal çəkəcəm. Ştamm bioloji növdür. Siam pişikləri, Sibir pişikləri var - bunlar şərti olaraq pişiklərin variantları, çeşidləri, cinsləridir. Ancaq bir iti pişiklə müqayisə ediriksə, bu artıq ştammdır.

Ştamm termini əlbəttə ki, koronaviruslara istinad etmək üçün də istifadə edilə bilər. MERS, SARS var idi - bunlar virusun tamamilə yeni keyfiyyətlər alaraq əsaslı şəkildə dəyişdiyi ştammlardır. Amma bizim vəziyyətimizdə bir ştamm daxilində variantlar var, hazırda bu, 2019-cu ildə kəşf edilmiş SARS-CoV-2-dir.

- Koronavirusa qarşı dünyanın bütün aparıcı peyvənd istehsalçıları artıq bilavasitə “Omikron” variantından qorunmaq üçün yeni dərmanlar hazırlamağa hazır olduqlarını elan ediblər. Ancaq yenə də eyni ştammdırsa, niyə yeni peyvənd tələb olunur?

- Artıq sünbül zülalının mutasiyalarından bəhs etdim. Bütün əsas vaksinlər məhz buna yönəlib - vektor və mRNT. Sünbül proteini dəyişdikdə, peyvəndin təsirindən qismən “qaçır”. Çin peyvəndləri istisnadır, onlar tam viriondur və fərqli işləyirlər.

- Yəni Çin peyvəndləri daha yaxşıdır?

- Tam belə deyil. Onlar ənənəvi texnologiya ilə hazırlanır, pis işləmirlər, lakin bu vaksinləri “yenidən proqramlaşdırmaq” çətindir. İndi problem hədəflərə yapışan sünbül zülalı ilə mübarizə aparmaqdır. Bir peyvəndin mRNT-sini təkmilləşdirmək asandır, bu, kompüteri yenidən işə salmaq kimidir və yeni dərman hazırdır. Yeni radikal seçim ortaya çıxıb və bununla da dərhal ondan peyvənd əldə etmək mümkündür. Gələcək bu texnologiya üzərindədir, çünki virus mutasiyaya davam edəcək.

- Amma elə ölkələr var ki, peyvəndin ilk dozası belə əhalinin çox məhdud hissəsinə tətbiq edilib, buna görə də koronavirusun yeni variantları kimi yeni infeksiya ocaqları qaçılmazdır...

- Bir misal deyim: Nyu-Yorkda əhalinin 88 %-i peyvənd olunub. Botsvana kimi ölkələrdə isə bu göstərici 5 %-dən azdır. Orada çoxlu İİV-ə yoluxmuş insanlar var. Yeni variant məhz orada ortaya çıxdı. Bu ideal nəhəng bioloji reaktordur. Təbii ki, mümkün qədər inkişaf etməkdə olan ölkələri vaksinlərlə təmin etmək lazımdır. Amerikada hazırda bunun üçün təxminən bir milyard doza hazırlanır. Düşünürəm ki, Rusiya şirkətləri də, Çin şirkətləri də qoşulacaq.

Bununla paralel olaraq, koronavirusa qarşı çox təsirli dərmanlar hazırlanır. Vurğulayım ki, virus immun müdafiəni keçərsə, peyvəndlər deyil, dərmanlar kömək edəcək.

- Koronavirusun yeni variantının yayılmasının qarşısını almaqda sərhədlərin bağlanması nə dərəcədə uğurludur? Artıq məlum hallar var, məsələn, Böyük Britaniyada öz ölkələrindən kənara çıxmayan, Afrikaya səfər etməyən insanlarda “Omikron” aşkar edilib.

- “Omikron” variantının yayılması qaçılmazdır. Sərhədlərin bağlanması isə buna mane olmayacaq. ABŞ indi bir neçə ölkə ilə hava nəqliyyatını dayandırıb. Amma həmin virus yenə də başqa ölkələrdən keçəcək. Başqa reyslərə köçürülmək üçün qovşaqlar və hava limanları var.

Yenə təkrarlayacağam - yeni variantın nə qədər təhlükəli olduğunu söyləmək hələ çətindir. “Omikron”un davranışını görmək üçün bir neçə həftə gözləməliyik. Amma təmasları məhdudlaşdırmaq, sosial məsafəyə riayət etmək kimi tədbirlər görülməlidir.

- Koronavirus nə vaxt o qədər də dəhşətli xəstəlik olmayacaq, adi qrip kimi “standart” xəstəliyə çevriləcək? Yoxsa bəşəriyyət peyvəndin və revaksinasiyanın qaçılmaz olduğu bir vəziyyətlə üzləşib?

- Çox güman ki, biz həmişə peyvənd olunmalı olacağıq. COVID endemik infeksiyaya çevrilməlidir və hər zaman mövcud olacaq. Ancaq yenə də yaxşı xəbər budur ki, peyvəndlər 100 % qorumasa da, kifayət qədər effektivdir. Və ilkin mərhələdə infeksiyanın qarşısını ala bilən dərmanlar ortaya çıxır.

Yeri gəlmişkən, on gün əvvəl mənə koronavirusla bağlı sual versəydiniz, deyərdim ki, “Delta” koronavirusun gələn ilin ortalarında endemik fazaya keçəcək sonuncu aqressiv və yoluxucu variantıdır. İndi isə “Omikron”un peyda olmasından sonra məndə belə bir inam qalmayıb. Yuxarıda dediyim kimi, onu təhlil etmək, davranışına baxmaq lazımdır. Bəlkə də son təhlükəli variant “Delta” yox, “Omikron” olacaq. Koronavirusda mutasiya imkanlarının hələ də məhdud olduğunu başa düşmək lazımdır. Ola bilsin ki, virus sağ qalmaq üçün son ciddi cəhdini edir.

Bir əsr əvvəlki qrip məsələsi (“İspan qripi” – red.) təkrarlana bilər. Çoxlu itki ilə nəticələnən pandemiya baş verdi, sonra virus birdən-birə yoxa çıxdı. Ancaq mən hələ də düşünürəm ki, COVID-19 aramızda olacaq. Biz hər iki ildən bir yeni variantlara qarşı peyvənd olunmalıyıq.

Bütöv.az