“Sazlı-sözlü kəlağayı” Tiflisdə

Tbilisidə “Sazlı-sözlü kəlağayı günləri” adlı festival keçirilib.

Noyabrın 16-da Tbilisidəki M.F.Axundzadə adına Azərbaycan Mədəniyyəti Muzeyində “Sazlı-sözlü kəlağayı günləri” adlı festival keçirilib. Azərbaycanın Gürcüstandakı Səfirliyinin, M.F.Axundzadə adına Azərbaycan Mədəniyyəti Muzeyinin dəstəyi, Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisinin, Azərbaycan Kəlağayı Muzeyinin təşəbbüsü və təşkilatçılıgı ilə keçirilən layihə çərçivəsində “Kəlağayı yaşıl dünyaya töhfədir” adlı sərgi açılıb. Sərgidə yaşı əsrlərə söykənən qədimi kəlağayılarla yanaşı, Şəki və İsmayıllının məşhur Basqal qəsəbəsinin istehsalı olan müasir kəlağayılar, Güllü Eldar Tomarlının yaşıl dünyanı özündə əks etdirən əl işləri nümayiş etdirilib.
İkinci Qarabağ müharibəsində şəhidlik zirvəsinə ucalmış qəhrəmanlar üçün nəzərdə tutulan kəlağayılar iştirakçıların marağına səbəb olub. Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisinin sədri, Kəlağayı Ev Muzeyinin direktoru Güllü Eldar Tomarlı deyib ki, şəhid Zaur İsmayılzadənin anası Sevil İsmayılzadə və şəhid Saleh Əliyevin anası Solmaz Əliyevanın Kəlağayı Muzeyinə təqdim etdikləri qədim kəlağayıların öz tarixi var. Bu kəlağayılar hər iki şəhidin gələcək həyat yoldaşları üçün saxlanılırdı. Lakin onlar şəhidlik zirvəsinə ucaldıqdan sonra hər iki ailə kəlağayını muzeyə təqdim edib.
Sərgidə yaşı bir əsrdən çox olan Aşıq Solmaz Kosayevaya məxsus kəlağayı, eləcə də üzərində Mirvarid Dilbazi, Pənahəli xan, Aşıq Ələsgər, Üzeyir Hacıbəyli, xan qızı Natəvan, Qasım bəy Zakirin fotolarının həkk olunduğu kəlağayılar muzeyin maraqlı eksponatları sırasında olub. Həmçinin satış üçün Basqal kəlağayıları da təqdim edilib.
Gürcüstanın və Azərbaycanın Dövlət himnləri səsləndirilib, şəhidlərin əziz xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad edilib. Sonra M.F.Axundzadə adına Azərbaycan Mədəniyyəti Muzeyinin direktoru Leyla Əliyeva tədbirin əhəmiyyətindən danışıb.
Güllü Eldar Tomarlı çıxışında bildirib ki, Azərbaycan kəlağayısı 2014-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə UNESCO-nun Bəşəriyyətin qeyri maddi mədəni irsi üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilib. Bu əlamətdar hadisənin 10 illik yubileyidir. Bu münasibətlə cari ildə Azərbaycanın bölgələrində, Sankt-Peterburqda festivallar, tədbirlər, sərgilər keçirilib. Bu cür tədbirlər ilin sonuna qədər davam edəcək.
Daha sonra sabiq deputat Ramiz Əliyev, müəllimlərdən- Fatma Aslan, Növrəstə Həsənoa, Mədinə Həsənova, Savalan Osmanlı, Vənnahar Qəhrəmanova , Nurlana Mehmanqızı, '' Ceyran'' rəqs ansamblının sədri Ceyran Qurbanova və başqaları çıxış edərək kəlağayının tarixi, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında və təbliğindəki rolu, dünyada kəlağayıya olan marağın artması, barədə məlumat veriblər. 44 günlük vətən müharibəsi şəhidi Orxan Məhərrəmovun bacısı Nuray Nəbiyevaya Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi tərəfindən qırmızı rəngli Basqal kəlağayısı hədiyyə olunub.
Tədbirdə aşıqlardan Nargilə Mehdiyevann, Nuray Nəbiyevanın, Rustavi şəhər 18 saylı məktəbin şagirdlərinin milli rəqsləri, kəlağayı haqqnda söylədikləri şeirləri tamaşaçılar tərəfindən alqışlarla qarşılandı. İmir Məmmədlinin tərcüməsində Güllü Eldar Tomarlınn kəlağayı haqqında şeirlərini Rustavi məkbliləri gürcü dilində səsləndirdilər.
Sonda xatirə şəkili çəkildi.

İcmada maarifçilik hərəkatı

İcmada professor Fərrux Rüstəmovun kitabının təqdimatı olub.

Qərbi Azərbaycan İcması böyük maarifçilik hərəkatı yaradıb. Maarifçilik bütün dövrlərin ən güclü silahı olub. Noyabrın 4-də İcmada professor Fərrux Rüstəmovun "İrəvan kişi gimnaziyası və onun Azərbaycanlı məzunları" kitabının təqdimatı keçirilib. Kitabda XIX əsrin 30-cu illərindən XX əsrin əvvələrinə kimi İrəvanda demokratik təhsil mühitinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış qəza məktəbi və progimnaziya haqqında dolğun məlumat verilmiş, kişi gimnaziyasının təşəkkülü və inkişafını şərtləndirən amillər təhlil edilmiş, orta təhsilin məzmununun inkişaf tendensiyaları müəyyənləşdirilmiş, İrəvan quberniyasında yaşayan Azərbaycan türklərinin Rusiya və Avropa universitetlərinə çıxışını təmin edən gimnaziyanın Pedaqoji Şurası, şagird kontingenti, pansionu, kitabxanası, fizika kabineti, direktorları, məzunları və Azərbaycan dili və şəriət müəllimləri haqqında məlumat verilib.
Kitabın ideya müəllifi sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor Ədalət Vəliyev, elmi redaktoru, Qərbi Azərbaycan İcmasının sədri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, deputat Əziz Ələkbərli, ön sözün müəllifi AMEA müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi Misir Mərdanovdur.

Böyük düşüncələr şairi

Şair Tofiq Salehin poeziyası şeirlərindən birinin obrazı olan, vaxtı ilə qışın oğlan çağında Avey dağında, Damcılı bulağında, Qarın içindən boy verib, çiçəkləyən Ərik Ağacı kimi ana torpağın nəfəsindən güc alır, bu gücün möcüzəsi kimi üzə çıxıb, adamı ona diqqət kəsilməyə məcbur edir. O, təbiətin bu möcüzələr hadisəsindən duyduğu heyrəti oxucu ilə bölüşür.
Ana təbiətin gen qucağında,
Dağların gözündən yuxu qaçıbdır!
İşə bax, yanvarın oğlan çağında,
Bir ərik ağacı çiçək açıbdır!

Şair qəlbi daim nigarançılıq, narahatçılıq keçirir. Ona görə ki, ana yurdun hər daşı, çınqılı, ağacı, çiçəyi ona doğmalar qədər əzizdir. Ona görə bu doğmaların hər biri üçün narahat olmaya bilmir! İllər keçəndən sonra da həmin o, ərik ağacını xatırlayaraq yazır:
Eybi yox, buz görüm, üşüyən görüm,
Eybi yox, tək görüm, aşiyan görüm,
Təki bu dünyada yaşıyan görüm,
Görən nə haldadı, “Ərik ağacı”?!
Mənimçün dünyadır “Ərik ağacı”!

Tofiq Saleh təbiətə, ana yurdun möcüzəli gözəlliklərinə bax, belə vurğundur. Onlardan bax belə nigarandır. O, birinci növbədə saflıq və halallıq, təbiilik və düzlük, ləyaqət tərəfdarıdır. Ona görə cəmiyyətdə rast gəldiyi riya və paxıllığa, xəyanət və üzüdönüklüyə, haqsızlıq və zalımlığa üsyan edir, bəzən də “Gəl, oğlum gəl, kəndimizə qayıdaq” deyə şəhərin boğucu mühitindən qaçmağa çalışır. Ona görə ki, özünü millət vəkili, dövlət xadimi kimi gözə soxub, ac nəfsini doydurmaq üçün hər şeyi – Vətəni də, xalqı da hər dağa qoymağa hazır olan “Məhlə vəkilləri” ilə maskalı, qondarma adamların razılığı ilə barışa bilmir. Belələrini lənətlədiyi kimi, oğlu Ümmanın şəxsində gənc nəsli bu cür pislik və alçaqlıqlardan uzaq olmağa çağırır. Azadlığı bütün nemətlərdən uca tutur. Ona görə “Məhlə vəkilləri”nə müraciətlə yazır:

“Vəkillər”!
Mən bu şeiri ona görə sərbəst yazıram ki, şeirim kimi, sərbəst olsun yollarımız,
Yol gedək, aydın sabaha,
Qızıl günəşə doğru!

Şair bu qənaətdədir ki, nəfsgirliyin, satqınlığın, vəhşiliyin ucbatından “Nə qədər dəhşətdir göylərin altı”. Məhz belələrinin üzündən dünyanın çarxı dönüb, hər yerdə evlər dağılır, qanlar tökülür, bellər bükülür, “Dünyanınsa ayaqları səkkiz yazır”. Bu qanlı-qadalı dünyanın içində həyəcanla “Öz-özünü qoru Vətən!” deyə üzünü ana yurda tutur. İnanır ki, bütün məziyyətləri zəngin potensial imkanları ilə onun Vətəni buna qadirdir. Şair bildirir ki, əgər...

Canımızda dözüm yoxsa?!
Ötkün andım, sözüm yoxsa,
Odda külüm, közüm yoxsa?!
Ocaq daşım qan ağlayar!

Bir də dönüb, dağlara bax,
Ac buludlar bir ağ bayraq,
Əldən getsə Ana torpaq,
Dağım, daşım qan ağlayar!

Odur ki, qaçqınların, şəhidlərin dərdi şairi rahat buraxmır. Yanıb-yaxılır ki, belə getsə: “Bu xalqın fəryadı min illər çəkər”. Vəzifə hərislərinin hər şeyi öz nəfslərinə qurban vermələrinin sirrini tapa bilməyən şair özünün də vəzifə sahibi olduğunu, lakin saxta adamlar kimi dondan-dona girib sərvət yığa, özünə rahat güzəran düzəldə bilmədiyini, hətta ehtiyac ucundan bir zamanlar ən əziz sərvətini, şeirlərini belə nadanlara satdığını ürək ağrısı ilə xatırlayır. Bu zaman korun-korun tüstülənən Tofiq Saleh qızlara məsləhət görür ki, “Şairə ərə getməyin”, çünki:

Şairin həyatı min oddan çıxır,
Xəyalı el olur, ev yaddan çıxır,
Hayfını dünyadan, həyatdan çıxır,
Ay qızlar, şairə ərə getməyin,
Şairlər həyatda kasıb olurlar!

Şair bəşər övladının dərdləri ilə doğulduğu üçündür ki, Tofiq Saleh tarixin uzaq qaranlıqlarındakı xəyanətlə yaxın tarix arasında əlaqə axtarır. Vaqifin Şuşada, Cıdır düzündəki edamı ilə XX əsrin böyük tatar şairi Musa Cəlilin zindandakı taleyi arasında olan fəlakət fərqlərini üzbəüz qoyur və bu amansız tarixi dövrləri qamçılayaraq şair taleyinə acıyır. O, hər kəsi mənən ən ali mərtəbədə görmək həsrəti ilə alışıb yanır. Bildirir ki, bu günkü nəsillər müdriklərin hikmətlərinə layiqdirsə “Kitab oxunmursa faciəmizdir” elmə, dühaya, sənətə yüksək qiymət verən şair Tofiq Saleh şeir yazsa da şair ola bilməyən nadanları ifşa etdiyi kimi dünyanın əsl istedadlarının, o cümlədən Şıxlı kənd sakini, bilik və istedadına görə həmsənətləri arasında “Dərya Məhəmməd” kimi tanınan Aşıq Məhəmmədin sənəti qarşısında baş əyir, onu vəsf edir, odu sönməz bir ocağa, nur çeşməyə, saf bulağa bənzədir. Özü vətəndaşlıq yanğısı ilə şeirə sarılır. Bu şeirlərin hər birinin öz tarixi, doğum günü və yeri-yurdu var. Bu tarixlər və günlər hər birinin sonunda göstərilmişdir. Həmin poetik nöqtələr şairin həm də ömür yolunun ayrı-ayrı anları kimi tarixləşir. Yer kürəsini ana yurdun poetik bir “xəritəsinə” çevirir. Biz Tofiq Salehi gah Qazaxda, Şıxlıda, gah Bakıda, Daşkənddə, Mərdəkanda, Aveydə, Kür çayının sahilində, Damcılı bulağının füsunkarlığında görürük. Ana üçün keşikdə dayanan əsgərin qanunu pozan görürük. Bu narahat ömrün, valideyn önündə uşaq saflığı, övlad qarşısında valideyn dəyanəti, dünyagörüşündəki nəsihətamiz müdriklik, xarakterindəki pisliklə, xəyanətlə, ləyaqətsizliklə, mənəviyyatsızlıqla, düşmənlərə barışmazlıq, onlara qarşı üsyankarlıq keyfiyyətlərinin şahidi oluruq.
Böyük vətəndaş, alim Firudin bəy Köçərliyə, onun ömür yolunun vaxtsız qırılmasına həsr etdiyi “Kimdir, axı, Liberman?” poemasında daşnaqların xain və yırtıcı simasını açıb göstərirsə, başqa bir şeirində Qazağın Bağanis-Ayrım kəndində bir neçə ailəni, iki aylıq bir çağanı tonqalda yandıran vəhşi xislətli ermənilərin daha dəhşətli və bəşəriyyət üçün təhlükəli xüsusiyyətlərindən xəbər verir, onların arxalandıqları qüvvələrə də meydan oxuyur. “İldırım” şeirində zər qılıncını çəkib, “Səmanın köksünü çalan” ildırımın əməli və taleyi ilə sanki düşməni də xəbərdar edir. Bildirir ki:

Göydən yerə qədər onun ömrü var,
Torpağa endimi ölər ildırım.

Bu orijinal poetik deyim sərrast müşahidəyə əsaslandığı kimi dərin mənaya da malikdir. Tofiq Saleh hansı mövzuya əl atırsa ona uşaq kimi can verir, qan köçürür, ətə-qana gətirir, hüsn bəxş edir, böyüdür, sonra da ictimaiyyətin sevimlisinə çevirir. Şair, Milli Məclisin üzvü, bəstəkar Hüseyn Abdullayevə yazdığı “Əslən Prometey Dankodur insan” şeirində insanları şər Allahı Zevsin dərgahından bəşəriyyətə, yer üzünə od gətirən Prometey kimi xeyirxah olmağa, insanları qatı zülmətdən, qaranlıqdan işığa, səadətə aparan Danko kimi olmağa çağırır. Bu da şairin yaradıcılıq platformasının çox geniş bir məna kəsb etdiyinə dəlalət edir.
Tofiq Saleh müəllim ailəsində boya-başa çatsa da, bir sıra məsul vəzifələrdə çalışsa da hər zaman maddi ehtiyac içində yaşamışdır. Özünün dediyi kimi, köksündə ərik ağacı tək çiçək açan arzularını həyata keçirə bilməmişdi. “Satılan” şeirlərində şair yazır: “Gah qoyun qoyladım, naxır hayladım, çörək tapmayanda şeir payladım” deyir və sonra da özünə ümid verərək yazır ki, “Siz ey mənim şeirlərim, darda da, gendə də öz adımsınız. Harda olsanız da, övladımsınız” deyərək özünə təsəlli verir. Şair demək olar ki, dost dediyi dırnaqarası şairlərə dörd kitablıq şeir bağışlamışdır. Şair o acı həqiqətləri, özünün sadəlövhlüyünü belə təsvir edir:

Yarandınız qəlbin neçə qatında siz,
Mənə görə cəvahir də, altun da siz.
Gedirsiniz özgə imza altında siz,
Hayıf sizə, yazıq mənə, atdım sizi!
Kasıb idik, bir varlıya satdım sizi!

Bu şeirləri oxuduqca şairin nə qədər maddi ehtiyac içində yaşadığının, sıxıntılarının və dırnaqarası şairlərin Tofiq Saleh şeirlərinin özününküləşdirdiklərinin şahidi olursan.
Tofiq Saleh yaradıcılığı geniş və çoxşaxəlidir. Şair qırxdan çox poemalar müəllifidir. O, monumental əsərlərin yazılmasına daha çox üstünlük verir. Şair yaradıcılığının birində sənətkar və sənət haqqında yazır ki, böyük Nizamini, Füzulini, Nəsimini, Ə.Xəqanini, Vaqifi, Vidadini, XX əsrin böyük dahisi Səməd Vurğunu, rus klassiklərindən Puşkini, Mayakovskini, Yesenini, Lermontovu, Şərq ədəbiyyatını, Hafizi, Böyük Şəhriyarı, klassik irsimizi mənimsəmədən və folklorumuzu, şifahi xalq ədəbiyyatını öyrənmədən dünyada əbədi yaşayan şeirlər yazmaq qeyri-mümkündür.
Şairin “Dərdi böyük bir millətin şairiyəm” kitabında “Ana və uşaq”, “Dekan”, “Heydər babaya salam”, “Vaqif”, “Təlimatçı” poemalarında cəmiyyətin içində gedən ictimai-siyasi hadisələr öz əksini tapmışdır. “Ana və uşaq” poemasında şair yazır ki, “ana ağlayırdı söz demək üçün, uşaq ağlayırdı bir yemək üçün”. Poemada belə bir qənaətə gəlir ki, nə üçün dünyanın ən ləziz xörəkləri balaya və dünya fondunun çörəkləri anaya çatmasın. Əgər biz belə bir dünyada yaşayırıqsa qoy onu sellər-sular aparsın!
Şair “Dekan” poemasında rüşvətxor dekanın simasını elə real, dəqiq cizgilərlə təsvir edir ki, dəllal dekana nifrət etməyə bilmirsən. Şair bu poemada bu günkü ali məktəblərdə tələbə və müəllim arasında, elm və təhsil sistemində gedən antaqonist ziddiyyətlərin təsvirini vermişdir.
“Kimdir, axı, Liberman?” poemasında erməni daşnaqı Libermanın qəddarlığı, zalımlığı və amansızlığı, vəhşi hərəkətləri ürək ağrısı ilə təsvir olunur. Belə ki, o, Azərbaycanın böyük maarifpərvəri, elm fədaisi F.Köçərlini hansı əzablarla öldürdüyünü, ona necə işgəncə verdiyini və “ey qoca, sənin saçın-saqqalın sanı neçə müsəlman öldürmüşəm”, - deyə onu əbədi susdurduğuna şair təəssüflənir və qeyri-adi hisslər keçirir. Bu hissləri biz “Vaqif” poemasında da görürük. Şairi yaradıcılığı böyu izlədikdə görürük ki, o, insanda qeyri-adi saflıq, ülvilik, ucalıq, böyüklük və ilahi zəriflik, gözəllik axtarır. Şair bu labüdlüyü insanda tapmayanda kədərlənir, bədbinləşir və öz aləminə çəkilir.
Tofiq Saleh Vətənə də, Ana təbiətə də, sevgiyə də sadiqdir. Onun lirik qəhrəmanı öz Leylasına bağlı olduğu kimi, bəzən gözəlliyin sükutu önündə, od içində çırpınan pərvanələri xatırladır. Tanrının insana bəxş etdiyi gözəlliklər, onu heyrətləndirdiyi kimi, şairin qəhrəmanı olan sarışın timsalında bu zərifliyə və müqəddəsliyə uzanan murdar əllər görəndə sarsılmaya, qəzəbindən kükrəməyə bilmir. Şairin poemalarında da ədalətsizliyə, rüşvətxorluğa, möhtəkirliyə və rəzilliyə qarşı çox ciddi, tənqidi və ifşaedici poetik nümunələr verilmişdir. Onun yuxarıda xatırlatdığımız “Ərik ağacı” şeiri aşağıdakı misralarla qurtarır:
Mənim də arxamda dursaydı dağlar,
Mən də ərik kimi çiçək açardım.

Tofiq Saleh öz şair ömründə dağlara söykəndiyi kimi, onun poeziyası da ərik ağacının möcüzəli çiçəkləri kimi torpaqdan aldığı enerji ilə oxucunu valeh edir.

Alxan Bayramoğlu,
filologiya elmləri doktoru, professor.

Mən Odlar Yurduyam, Tofiq Salehəm

Məndən yer soruşdun, məkan soruşdun,
Qoy deyim haralı olduğumu mən.
Vətən deyə-deyə, el deyə-deyə,
Göylər tək boşalıb, dolduğumu mən.

Göyəzənəm zirvələrdən baxıram,
Yaxınları, uzaqları seçirəm.
Burulğan Xramam, kükrəyən Kürəm,
Qarayazı meşəsindən keçirəm.

Gözlərimdə kipriklərim ox olub,
Gözlərimin yaşlarına toxunub.
Başım üstə ildırımlar çox olub,
Dağlarıma, daşlarıma toxunub.

Bitdik palıd kimi, torpağın üstə,
Qürbətdə qalanım, min itənim var.
Məndən yer soruşdun, ay mömin insan,
Mənim yer üzündə bir Vətənim var.

Bu dağlar, qayalar yaşımdır mənim,
Anam Azərbaycan ömrüm-günümdür.
O mavi dondakı Göygöl, gölümdür,
Gözümdən tökülən yaşımdır mənim.

İnsanam, torpağa qarışımışam mən,
Bərəni bölmə sən, bəndi bölmə sən.
Düzü, bir Vətənə alışmışam mən,
Şəhəri bölmə sən, kəndi bölmə sən.

İstərəm bahara, mən yaza dönüm,
Cənnətə döndərim bütün dünyanı.
Mən zaman deyilən Araza dönüm,
Bölüm, Odlar yurdu Azərbaycanı.

Üstümdən yel kimi, ötübdür zaman,
Günəşəm, torpağam, suyam, mən mehəm.
Məndən yer soruşdun, ay mömin insan,
Mən odlar yurduyam, Tofiq Saleh!

AKADEMİK MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİYEV - 115
Azərbaycan dilçiliyində Məmmədağa Şirəliyev mərhələsi

Professor Bəkir Çobanzadənin istedadlı tələbəsi Azərbaycan Respublikası¬nın dövlət mükafatı laureatı, əməkdar elm xadimi, sovet dövrü Azərbaycan dilçiliyini ilk yaradanlardan biri, Azərbaycan EA-nın dilçilik sahəsində ilk akademiki, milli elmimizi dünya miqyasında tanıdan parlaq şəxslərdən biri, görkəmli türkoloq, filologiya elmləri doktoru, professor Məmmədağa Şirəli oğlu Şirəliyevin anadan olmasının 115 ili tamam oldu.
Məmmədağa Şirəliyev 1909-cu ildə sentyabrın 13-də Şamaxı şəhərində doğulmuşdur. O, 1927-ci ildə Bakıda orta məktəbi bitirib Azərbaycan Dövlət Universitetinin (BDU-o zaman belə adlanırdı) Şərq fakültəsinin dilçilik şöbəsinə qəbul olmuş və 1931-ci ildə oranı bitirmişdir. Ömrünün iki ilini Ağdam rayonunda dil-ədəbiyyat müəllimi işlədikdən sonra 1933-cü ildə Azərbaycan dilçiliyi ixtisası üzrə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (APİ) aspiranturasına daxil olmuşdur. Aspirantura illərindən sonra həmin institutda Azərbaycan dili fənnindən dərs demişdir.
Məmmədağa müəllim ömrünün 30 ildən çoxunu Respublikamızın müxtəlif ali təhsil ocaqlarında dilçilik kursu üzrə mühazirələr oxumuşdur. 1933-41-ci illərdə APİ-də müəllim, dekan müavini, dekan, 1941-45-ci illərdə və 1949-1960-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetində (BDU-da) Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri, filologiya fakültəsinin dekanı, Universitetin rektor müavini, 1949-cu ildə Azərbaycan EA Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışmışdır. M.Şirəliyev ali məktəblərdə yüksək vəzifələr tutsa da, onun 1950-ci illərdən sonrakı fəaliyyəti (1950-1991) Azərbaycan dilçilik elminin inkişaf və zənginləşməsi işinə həsr olunmuşdur.
O, 1952-1960-cı illərdə Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun dialektologiya şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləmiş, həmin illərdə BDU-nun (o zamankı ADU) professoru olmuşdur. M.Şirəliyev 1960-1968-ci illərdə (1968-ci ilin fevral ayına qədər) Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun direktoru vəzifəsində işləmiş, 1968-ci ilin fevral ayından 1969-cu ilin oktyabrına kimi Azərbaycan EA İctimai Elmlər Bölməsinin akademik katibi vəzifəsində çalışmışdır. 1969-cu ildə Azərbaycan EA-da müstəqil Dilçilik İnstitutu təşkil olunduqdan sonra 1988-ci ilə qədər həmin instituta rəhbərlik etmişdir. Bütövlükdə o, 31 il Dilçilik institutunun direktoru olmuşdur.
M.Şirəliyev 1949-cu ildə Azərbaycan EA-nın müxbir, 1962-ci ildə isə həqiqi üzvü seçilmiş, 1960-cı ildə Azərbaycanın Əməkdar elm xadimi adına, “Azərbaycan dialektologiyasının əsasları” monoqrafiyasına görə 1972-ci ildə Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. M.Şirəliyev 1944-cü ildə “Qafqazın müdafiəsinə görə” və Böyük Vətən müharibəsində “Əmək igidliyinə görə” (1941-45) medalları ilə, 1946-cı ildə “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordeni, 1954-cü ildə “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif olunmuşdur.
1953-1954-cü dərs ilində M.Şirəliyev Bolqarıstan hökumətinin dəvəti ilə Sofiya Universitetinin türk filologiyası kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmış, 1957-ci ildə Türk Dil Qurumunun VIII qurultayında nümayəndə kimi iştirak etmiş və bu qurumun müxbir üzvü seçilmişdir.
Akademik M.Şirəliyevin elmi yaradıcılığı olduqca geniş və çoxşaxəlidir. O, Azərbaycanda dilçilik elminin yaranması, inkişafı və çiçəklənməsində böyük xidmətlər göstərmişdir. Bu elmin bir çox yeni sahələrinin diferensiallaşıb müstəqil elm kimi formalaşmasında, Azərbaycan dilçiliyinin dünyada, xüsusilə Türkdilli ölkələrdə tanınmasında, onun müqayisəyəgəlməz əməyi elmi ictimaiyyətə yaxşı bəllidir.
Görkəmli elm xadiminin adı dialektologiya, ədəbi dil tarixi, müasir Azərbaycan dili, türkoloji dilçilik, ümumi dilçilik, Azərbaycan dilinin qrammatikası və habelə nitq mədəniyyəti, orfoepiya məsələləri, üslubiyyat, Azərbaycan dilinin dialektoloji atlasının və b. sahələrdən hər birinin mötəbər tədqiqatçıları sırasında iftixarla, şərəflə çəkilir. Onu elmi yaradıcılığı, elmi irsi, türkologiya elminin ən dəyərli əsərləri sırasına daxildir. M.Şirəliyev 200-dən çox elmi əsərin, 8 kitabın müəllifi, 21 kollektiv monoqrafiyanın əsas müəlliflərindən biri və redaktoru olmuşdur.
Dilçiliyimizin əksər sahələrinin yaranıb zənginləşməsində Məmmədağa müəllimin özünəməxsus, seçilən xidmətləri olsa da o, dilçilik arenasında daha çox görkəmli dialektoloq kimi tanınmış, bu sahə ona dünya şöhrəti qazandırmışdır. Onun 1941-ci ildə müdafiəyə namizədlik dissertasiyası kimi təqdim etdiyi “Bakı dialekti” araşdırması Dissertasiya Şurası üzvləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və heç bir tərəddüdsüz o, birbaşa filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür. Obrazlı şəkildə ifadə etsək, rus ədəbiyyatında hekayə M.V.Qoqolun “Şinel”indən, Azərbaycan nəsri Mirzə Cəlilin “Poçt qutusu”ndan çıxdığı kimi, dialektologiyaya həsr olunmuş sonrakı hər bir araşdırma da Məmmədağa Şirəliyevin “Bakı dialekti” monoqrafiyasından doğmuşdur, yaranmışdır. M.Şirəliyevin bu tədqiqat əsəri nəinki Azərbaycanda, eləcə də digər türk respublikalarında dialektoloji araşdırmalar, xüsusilə monoqrafik tədqiqatlar üçün bir örnək, etalon kimi dəyərlidir.
M.Şirəliyev həmçinin ekspedisiya yolu ilə də Azərbaycan dialektlərini öyrənmək üçün 1933-1958-ci illərdə fasilələrlə Qafqaz ərazisində, o cümlədən Azərbaycanın rayonlarında elmi səfərlərə başçılıq etmiş, materiallar toplamışdır. O haqlı olaraq, Azərbaycan dialektologiyası məktəbinin qurucusu sayılır. Bu gün onun bu sahədəki “Bakı dialekti” (1949, 1957)”, Azərbaycan dialektologiyasının əsasları” (1962, 1968, 2006), “Диалекты и говоры азербайджанского языка” (1983) və başqa əsərləri Azərbaycan dilçiliyinin nadir nüsxələrə çevrilmiş inciləri sırasında durur. M.Şirəliyev həmçinin türk dillərinin dilçilik coğrafiyası üsulu ilə öyrənilməsi ideyasının müəllifidir. Onun rəhbərliyi və şəxsi təşəbbüsü ilə Azərbaycan dialektoloqları bu işə başlamış və 20 il gərgin əmək sərf etməklə 128 xəritədən ibarət “Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası”nı 1990-cı ildə nəşr etdirməyə müvəffəq olmuşlar. Bu atlasın redaktorları akad. M.Şirəliyev və prof. M.İslamovdur. Bu atlas dünya türkologiyasında ilk təcrübə, ilk nümunə olduğundan dünyanın görkəmli dilçiləri tərəfindən sonsuz maraqla qarşılanmış və yüksək elmi qiymət qazanmışdır. Azərbaycan dilçilərinin bu uğurundan sonra akademik M.Şirəliyev haqlı olaraq keçmiş SSRİ məkanındakı türk dillərinin ümumi dilçilik atlasının yaradılmasına rəhbərlik etmiş və həmin atlas üzrə təşkil olunmuş komissiyanın sədri seçilmişdir.
M.Şirəliyev sözün əsl mənasında böyük şəxsiyyət və pedaqoq idi. Elmi fəaliyyəti ilə yanaşı, Məmmədağa Şirəliyev həm də pedaqoji işdə, təhsil sahəsində də xalqımıza əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Onun professor Muxtar Hüseynzadə ilə birgə yazdıqları “Azərbaycan dilinin qrammatikası” (II hissə, sintaksis) orta məktəb dərsliyi 1940-cı ildən çap olunmağa başlayaraq 50 ildən artıq müddətdə tədris işinə alternativsiz xidmət etmişdir. Həmin dərslik bu gün də elmi-pedaqoji dəyərini saxlamaqdadır.
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğətlərinin tərtibi və nəşri sahəsində də akademik M.Şirəliyevin dəyərli xidmətləri olmuşdur. Belə ki, o, 1964-cü ildə çapdan çıxmış bircildlik Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”nin redaktoru olmuşdur. Sonralar bu lüğətin sözlüyü artırılaraq Ankarada 1999-2000-ci ildə ikicildlik kimi nəşr olunmuşdur. Bəllidir ki, XX əsrin 60-70-ci illərində Bakı şəhəri hələ Sovet dönəmində də türkologiyanın mərkəzi sayıldığına görə və akad. M.Şirəliyevin türkologiya elminin inkişafında dəyərli xidmətləri və onun böyük nüfuzu nəzərə alınaraq “Советская тюркология” (indi «Türkologiya” adı ilə çıxır) ümumittifaq jurnalı 1970-ci ildən Bakı şəhərində nəşr olunmağa başladı və baş redaktoru isə təbii ki, akad. M.Şirəliyev oldu. O, düz 20 il bu jurnalın baş redaktoru olmuşdur.
Görkəmli elm xadimi M.Şirəliyevin Azərbaycan dilinin tətbiqi məsələlərinə aid dəyərli araşdırmaları və kitabları vardır. Onun əlifba, terminologiya, orfoqrafiya, durğu işarələri, orfoepiya, bədii əsərlərin dili, nitq mədəniyyəti, lüğətçilik və dilçilik məsələlərinə aid apardığı tədqiqatlar Azərbaycan dilçiliyini zənginləşdirmişdir.
Akad. M.Şirəliyevin yüksəkixtisaslı dilçi kadrların, xüsusən dialektoloqların hazırlanmasında da xidmətləri böyükdür. O, onlarla doktorların elmi məsləhətçisi və 40-dan yuxarı elmlər namizədinin elmi rəhbəri olmuşdur (bu sətirlərin müəllifinin də elmi rəhbəri olmuşdur, onu hər zaman minnətdarlıqla xatırlayır və ruhu şad olsun deyir). Akad. Ağamusa Axundov, AMEA-nın həqiqi üzvü Tofiq Hacıyev, professorlar Rəhilə Məhərrəmova, Musa Adilov, Musa İslamov, Məmməd Qasımov, Müseyib Məmmədov, Qəzənfər Paşayev, İsmayıl Məmmədli və b. alimlərin elmi rəhbəri olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə həmçinin türkdilli respublika və vilayətlərdə çoxlu elmlər namizədi və doktorları yetişmişdir. Özbək, qaraqalpaq, tatar, qazax, türkmən, çuvaş, başqırd, Qaraçay-balkar, qumuq, yakut (saxa) dilçi kadrlarının hazırlanmasında akad. M.Şirəliyevin nəcib əməyi unudulmazdır. Buna bariz nümunə olaraq göstərmək istərdik ki, Qaraqalpaq, Muxtar Respublikasının Ali Soveti akademik M.Şirəliyevi bu respublika üçün kadrlar yetişdirməsinə və anadan olmasının 70 illiyinə görə 1979-cu ildə fəxri fərmanla təltif etmişdir.
Görkəmli elm adamı akademik M.Şirəliyev 1991-ci il aprel ayının 19-da uzun sürən xəstəlikdən sonra 82 yaşında dünyasını dəyişdi. Məmmədağa müəllimin müasirləri onun yüksək elmi duyumunu, həssaslığını bu gün də 33 il sonra da heyrətlə, məhəbbətlə xatırlayırlar. Akademik Məmmədağa Şirəliyev belə bir insan idi: diqqətli, tələbkar, son dərəcə qayğıkeş, səmimi, nikbin, yüksək həyat eşqi ilə yaşayan, həssas...
115 illik yubileyini qeyd etdiyimiz dünya şöhrətli türkoloq, böyük Azərbaycan dilçisi, görkəmli akademik Məmmədağa Şirəliyevin əziz xatirəsi heç bir zaman unudulmayacaq, həmişə məhəbbətlə yad ediləcək, elmi ictimaiyyətin, onun tələbələrinin və onu tanıyanların qəlbində əbədi yaşayacaq. M.Şirəliyevin elmi irsi hər zaman dilçiliyimiz üçün örnəkdir, dəyərlidir və gərəklidir. Allah ona rəhmət eləsin, qəbri nurla dolsun.

İsmayıl MƏMMƏDLİ

Ustad Ələsgər yaradıcılığına və şəxsiyyətinə sevgi

Aşıq Ələsgər yaradıcılığı qaynar bir bulaqdır və bu bulağın suyundan içənlər mənən saflaşırlar və həmişə pak olurlar. Professor, kimya elmləri doktoru Eldar Məmmədbəyli də sözün həm həqiqi, həm də məcazi mənasında Aşıq Ələsgər bulağından su içənlərdəndir. Məhz ona görədir ki, onun şeir və qoşmaları qəlbləri oxşayır və bizlərə Ulu Ələsgəri bir daha xatırladır. Bu yaxınlarda Aşıq Ələsgərin yeni ucaldılan heykəlinin yanından ötərkən təsirlənib yazdığı “Qadan alım” bənzətməsi də alimin Ustad Ələsgər yaradıcılığına və şəxsiyyətinə olan sevgisinin təzahürüdür. Həmin bənzətməni oxucularımıza təqdim edirik:

Qadan alım

Dərdini çəkməkdən dönmüşəm daşa,
Gəl mənim dərdimi al qadan alım.
Kədərlə məhəbbət durub döş-döşə,
Qovğanı qaydaya sal qadan alım.

Şux qamətin hədəfinə düşmüşəm,
Almaz olub, sədəfinə düşmüşəm,
Ala gözün şəfəqinə düşmüşəm,
Ən dadlı şəkərsən, bal qadan alım.

Dağların döşündə çıçəklər solub,
Həm də xoş arzular diləklər solub,
Meh gətirən sərin küləklər solub,
Elə qanlı baxma gül qadan alım.

Məhəbbətin xəncər kmi, baş kəsir,
Gözəlliyin almaz kimi daş kəsir,
Ayaq donub yarpaq kimi diz əsir,
Axan göz yaşını sil qadan alım.

Boğdu məni ilan kimi siyah tel,
Xoş naz ilə zülm eylədi incə bel,
Acı sözlə əzab verdi şirin dil,
Daha dözəmmirəm bil qadan alım.

Gözəllik sultanı, məhəbbət şahı,
Gəl eyləmə belə ağır günahı,
Göylərə ucalıb şairin ahı,
Bir yanıq kərəmi çal qadan alım.

Uçub yuvasından bir tərlan gedir,
Dünyadan zavallı bir insan gedir,
Eldara bəxş olmuş bir zaman gedir,
Gəl məni son yola sal qadan alım.

“Çalxanqalaya köç”

(Səməd Vəkilovun “Qərbi Azərbaycandan Etnik Təmizlənmənin Sonuncu Mərhələsi (1987-1991). Çalxanqalaya köç” adlı kitabı haqqında )
Müvəkkil Hüquq Mərkəzi İctimai Birliyinin sədri tədqiqatçı-hüquqşünas Səməd Vəkilovun “Qərbi Azərbaycandan Etnik Təmizlənmənin Sonuncu Mərhələsi (1987-1991). Çalxanqalaya köç” adlı kitabda sonuncu etnik təmizlənmənin başlanması fonunda Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi “hərakatının” ideoloqları və eyni zamanda bu hadisələr zəminində təşkil edilmiş Sumqayıt təxribatı, Quqark faciəsi, Hamamlı (Spitak) zəlzələsi və digər hadisələr tarix və hüquq kontekstində araşdırılmış, həmçinin Qərbi Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının Kəngərli rayonunun Çalxanqala kəndinə köçürülən əhali barəsində də geniş məlumatlar əksini tapmışdır.
Kitabın ayr-ayrı bölmələrində sonuncu etnik təmizləməyə zəmin hazırlayan Sumqayıt təxribatı haqqında geniş araşdırma aparılmış həmin hadisələrin qurbanı olmuş Əhməd İmani oğlu Əhmədov haqqında araşdırma yazısı öz əksini tapmışdır. Kitabda Şəxsi həyat həqiqətlərinin xarakterik cizgiləri və ictimai məzmunu adlı bölmədə Qərbi Azərbaycan ərazisində zorakılıqla qovulmuş Azərbaycan Türkləri haqqında yüzdən çox bioqrafik məlumatlar və onların həyat həqiqətlərini əks etdirən informasiyalar toplanmışdır. Bu bölmədə adıçəkilən şəxslərin həyat həqiqətlərinin ictimai məzmunu haqqında ayrıca yazı verilməsi çox əhəmiyyətlidir. Sonuncu etnik təmizləmə fonunda Azərbaycan hökümətinin qəbul etdiyi qərarların xronikası və təhlil adlı bölmədə həmin dövrdə qəbul edilmiş yüzlərlə sənəd incələnmiş bu sənədlərin bir qrupu isə kitaba daxil edilmişdir.
Tədqiqatçı-hüquqşünas Səməd Vəkilov Vartanlı kəndində törədilən sülh və insanlıq əlehinə olan cinayətlərin hüquqi aspektləri adlı bölmədə baş vermiş soyqırım cinayətinin beynəlxalq hüquqi aspektlərini araşdırmış, beynəlxalq hüquqa görə soyqırım etnik, irqi, dini və ya milli qrupun düşünülmüş və sistemli şəkildə tam və ya qismən məhv edilməsinin məhz soyqırım cinayəti olması qənaətinə gəlmişdir.
"Soyqırım cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında" Konvensiyanın müddəalarına uyğun olaraq, Vartanlı soyqırımının araşdırılması çox önəmli faktor olmaqla kitabın elmi dəyərini artırır.
Metodoloji baxımından araşdırma zamanı tətbiq olunmuş müqaisəli təhlil metodu doğru seçilmişdir.
Tədqiqatçı-hüquqşünas Səməd Vəkilovun “Qərbi Azərbaycandan Etnik Təmizlənmənin Sonuncu Mərhələsi (1987-1991). Çalxanqalaya köç” adlı kitabı elmi dəyərinə görə yüksək qiymətləndirməklə uğurlu tədqiqat hesab edirik.
Leyla Calalova
ADPU-nun Qərbi Azərbaycan Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri,
tarix üzrə fələsfə doktoru

“SEVGİ DOLU ŞEİRLƏR”İN İŞIĞINDA
(Zaur Ustac yaradıcılığına bir nəzər)

Hərə dünyaya bir missiya ilə gəlir. Zaur Ustac da şairlik missiyasını yerinə yetirmək üçün qələmdən yapışmalı olub və ilk şeirlərindən anadan şair doğulduğunu təsdiqləyib. Onun poeziyasının işığında görürsən ki, qələm ona, o da qələmə yaraşır. Qələmlə ülfət bağlayan şair ürəyindən gəlməyən bir misranı da yazıya almayıb. Bu da onu göstərir ki, şair ülfət bağladığı qələminə xəyanət etməyib, etməyir və etməyəcək də...
Şairin “Sevgi dolu şeirlər” kitabını (2024) böyük maraqla, həvəslə, həm də həyəcanla oxudum. Ürəyim ağappaq işıq selinə büründü, duyğularım təzələndi və ruhumu qidalandıran şeirlər Zaurun söz dünyasının təmizliyindən, saflığından, halallığından xəbər verməklə yanaşı, həm də şairin vətənə, torpağa, yurd yerinə... böyük sevgisinin göstəricisidir.
Zaurun təkcə “Ağ çiçəyim” şeirilə onun vətən sevgisini, yurdun hər gülünü, çiçəyini necə əzizlədiyini, onlara müqəddəs bir varlıq kimi baxdığını hiss edirsən. Hiss edirsən ki, “Xoş gördük, günaydın, ay Ağ çiçəyim!” – deyən şairin ürəyindən süzülən səmimi, kövrək misralar ruhumuzu sığallayır və o, gözəl bir təbiət mənzərəsini Ağ çiçəyin timsalında rəssam kimi çəkərək gözlərimiz önündə canlandırır. Sözlə Ağ çiçəyin şəklini çəkən, çiçəyi insaniləşdirib onunla söhbət edən şair inandırıcı, təsiredici misraları inci kimi ard-arda düzərək həm gözümüzü, həm də könlümüzü oxşayır.
Dümağsan, qar sənin yanında qara,
Tanrım rüsxət verib, baxmayıb qara.
Bu qarlı qış hara, tər çiçək hara?
Xoş gördük, günaydın, ay Ağ çiçəyim!
Zaurun hər şeiri onun həm yaradıcılığını, həm məramını, məsləkini səciyyələndirir, həm də hiss olunur ki, onun hər bir poetik misrası qətiyyən pafos xatirinə yazılmayıb, hər misra onun iç dünyasından qopub gələn ən kövrək, ən həzin, ən səmimi hisslərdir, duyğulardır. Duyğularını, hisslərini, fikir və düşüncələrini şeirlərinə hopduran, hər “sözə ehya” verən Zaur Ustacın “Sevgi dolu şeirlər” kitabını çəkinmədən, cəsarətlə ədəbi hadisə saya bilərəm. Bu fikrimdə haqlıyam. Çünki ədəbiyyatın ədəbi tarixinə yazıla biləcək bu misraları onun kimi yazan olarmı? “Yelləncək” şeirində oxuyuruq:
Çiçəklər ruhumun yelləncəyidir,
Ruhumu asmışam nar çiçəyindən.
Arzular dünyamın gələcəyidir,
Arzumu tutmuşam bar çiçəyindən.
Bu poetik misraları oxuyandan sonra düşündüm ki, Zaurun özü də işıqdır, sözü də. Onun sözünün işığında ziyarətgaha doğru üz tutub getmək olar. Çünki şair sözünün işığında mənən saflaşırsan, ruhən təmizlənirsən, imam övladı olursan! Ziyarətgaha da məhz mənən təmiz və halal adam kimi getməlisən ki, ziyarətin də qəbul oluna. Bu misraların işığında müqəddəs yerlərə ziyarətə necə getməyə bilərsən? Və həm də ziyarətə Qarabağ atının belində getmək necə də gözəl olardı!
Anası Günəşdi, atası Aydı,
“Qıratdı”, “Düratdı” Qarabağ atı!
Tanrı ərməğanı, butadı, paydı,
Baratdı, muraddı, Qarabağ atı!
“Sevgi dolu şeirlər”də idrak və təsvir üslubu təzə, orijinaldır, həyati, dünyəvidir, təbii və ülvidir. Təbii və ülvi olduğuna görə də şeirləri ürəyə yatımlıdır, könül rahatlığı gətirəndir, oxucunu yaşamağa ruhlandıran, həyatdan zövq almağa, sevib-sevilməyə, qurub-yaratmağa, insanlara yaxşılıq etməyə, savab işlər görməyə səsləyəndir. Bu şeirlərə hopmuş hissləri, duyğuları canlı səs kimi eşitmək olur, çünki şair havada uçuşan səsləri “tutub” şeirə gətirərək oxuculara təqdim edir. Oxucular da bu şeirlərdə öz hisslərini, duyğularını, fikir və düşüncələrini hiss edir, ürək döyüntülərini, qəlb çırpıntılarını duyur. Şairin ürək döyüntülərilə oxucuların ürək döyüntüləri üst-üstə düşür ki, bu da Zaur Ustacın əsl şair olduğunun göstəricisidir.
“Sevgi dolu şeirlər” kitabını bir nəfəsə oxusam da gəldiyim qənaət budur ki, Zaur Ustac sözün həqiqi mənasında lirik duyğular şairidir, fikir və düşüncə şairidir. Onun şeirlərində fəlsəfi fikirlər özünü qabarıq şəkildə göstərir, eləcə də onun şeirlərində yalan və uydurma bir misraya, misralarında “laxlayan”, yerində olmayan bir sözə, bayağı, cılız hisslərə, saxta, boğazdan yuxarı deyilən, cansıxıcı bir misraya da rast gəlmək mümkün deyil. Nə yaxşı ki, onun şeirlərində ümid işığı var, bu günə, gələcəyə inam dolu ovqat var, mübarizəyə çağırış var, namərdlərə, şeytan adamlara nifrət var. Bu, belə olmalıdır. Axı o, şeirlərinin birində haqlı olaraq “Ustacam” deyir. “Ustacam” deyən şair ancaq düzü-düz, əyrini – əyri yaza bilər, qələmilə vətənə, millətə, Azərbaycan ədəbiyyatına xidmət edə bilər.
Müzəffər ordunun şanlı əsgəri,
Ərənlər yurdunun ər övladıyam.
Zalımın zülmünə təhəmmülüm yox,
Babəklər yurdunun hürr övladıyam.
Onu da deməyi özümə borc bilirəm ki, şairin şeirlərinin “dili” təbii və sadədir. Təbii və sadə olduğu qədər də xəlqidir. Onun şeirlərində poetik ritm pozulmur, misralar həzin bulaq kimi ürəyə rahatlıq gətirir, ovqatı təzələyir, şairin vətənpərvərlik duyğularından, yurd yerinə sevgisindən xəbər verir:
Gəzdim qarış-qarış doğma torpağı,
Hər dağda, dərədə izim var mənim.
Hələ keçilməmiş uca dağların,
Uca zirvəsində gözüm var mənim.
(«Gəzdim»)
“Sevgi dolu şeirlər”in işığında sonetlər su çəkən kimi məni özünə çəkdi. Gözlərim önündə “Yazıçı” nəşriyyatında ötən əsrin 70-ci illərində çap olunan V. Şekspirin “Sonetlər” kitabı canlandı. O vaxtdan bu günə kimi Azərbaycan şairlərinin qələmindən (B. Adil istisna olmaqla) çıxan sonetləri oxumamışdım, görünür, rastıma çıxmamışdı, yoxsa gözümdən yayınmazdı. Bir sözlə, az qala əlli ilə yaxın idi ki, sonet janrında şeir oxumamışdım, amma Zaurun qələmindən çıxan sonetləri böyük maraqla, böyük həvəslə oxudum. Heyrətdən əllərim üzümdə qaldı. Bu sonetlərin sehrinə düşdüm, cazibə qüvvəsindən çıxa bilmədim. Nə vaxtsa Zaurun sonetlərindən söz açmaq arzusu ilə sözümü tamama yetirmək istəyirəm. Həm də istəyirəm ki, bilələr: Zaur Ustac müasir Azərbaycan poeziyasına yeni nəfəs və ovqat bəxş etmiş istedadlı bir şairdir. Onun ürəklərə yol tapan hər bir şeiri Zaur dünyasının böyüklüyündən, Zaur yaradıcılığının zənginliyindən, novatorluğundan xəbər verir.
“Sevgi dolu şeirlər” onun zəngin və çoxşaxəli yaradıcılığından süzülən bir damla nurdur. Bu nurun özündə bir Günəş işığı var. Bu günəşin işığına yığışıb şair qəlbindən süzülüb gələn şeirləri oxuyun, bu şeirlərin sehr-cazibəsinə düşün və unutmayın ki, Zaur Ustac kimi haqqa üz tutan şairlərin yanında olmaq Allaha da xoş gələr. Allahın xoşuna gəlməyi kim istəməz ki?

Vaqif İSAQOĞLU
AYB və AJB üzvü

40 gündür Səni axtarırıq

(Bizim Qara oğlanın əziz xatirəsinə)
Tay-tuşlarımızla 65 illik ömrümüzün yarıdan çoxunu yurddan aralı, qürbətlərdə odsuz-ocaqsız, bir-birimizdən ayrı keçirmişdik. Uşaq vaxtımızın şıltaqlığı nə qədər çox olurdusa, böyüdükcə, yaşlandıqca da bir-birimiz üçün o qədər çox darıxırdıq. 1988-ci ildən sonra ümumilikdə ellərimiz pərən-pərən salındı. Hərəmiz dünyanın bir ucuna düşdük. İllərlə bir-birimizdən xəbər tuta bilmədik. Ömrümüzün ahıl çağlarında -Gığı kənd orta məktəbindən məzunluğumuzun 48-ci ildönümü münasibətilə görüşmək istədik.

Masazırda toplaşdıq. Yoldaşlarımızın hamısını tanıdım. Muxtarı bu illər ərzində heç görməmişdim deyə tanıya bimədim. O, sən Tamxilsən,- deyib məni qucaqladı. Bir-birimizə sarılıb həsrətli illərimizin acısını unutmağa çalışdıq. Acılı-şirinli xatirələrimizi bölüşə-bölüşə bir-birimizdən hal-əhval tutduq. Gözə dəyməyən yaşıdlarımızı bir-birimizdən soruşduq. Sən demə sıralarımız xeyli seyrəlibmiş. Bəzilərinin ölümündən heç xəbərimiz olmayıbmış. Məlum oldu ki, Söhbət Mətiyev, Zahid Kərimov, Əyyub Balakişiyev, İmamverdi Orucov, Adil Azadəliyev, Xavər Həmzəyeva, Zahid Quliyev, Elenora Mahmudova, İslah Mahmudov, Mirim Əsədov, Südabə və Tamella Niftalıyeva əmiqızları dünyadan köçüblər. Əzizlərimizin xatirəsini ehtiramla yad elədikdən sonra ömrümüzün yaddaqalan bir gününü yaşadıq. Yenə 48 il əvvəlki kimi uşaqlaşdıq. Qocaldığımızı unudaraq zarafatla, əyləncələrlə dolu gəncliyimizi yada saldıq. Acılı-şirinli xatirələrimiz çözələndi. Qərara gəldik ki, tez-tez görüşək. Sərvər Azadəliyev əlaqəmizin kəsilməməsi üçün WhatsApp qrupu yaratdı. Hər səhəri xeyir-dua ilə açdı, məzun yoldaşlarımıza xoş arzularını bildirdi. Təəssüf ki, sentyabrın 5-də qrupda o qara xəbəri- Muxtarın ölüm xəbərini paylaşdı. Sərvərin həzin səsi qulaqlarıma şimşək çaxışı kimi gəldi. Axı Muxtar o Muxtar deyildi...
Onun gümrah görkəmi, çevik hərəkəti, yüksək ruhu, həyat eşqi, qurub yaratmaq həvəsi ölüm ehtimalını sıfırlayırdı. Xəbəri ürəyimə yaxın buraxmaq istəmirdim. Amma vaxtsız əcəl öz işini görmüşdü. Bizə qalan yalnız Muxtarlı günlərimizin xatirələri idi. O günlər kino lenti kimi gəlib gözlərimizin önündən keçir...
26 mart 2023 Məzunluğumuzun 48-ci ildönümü
Görüşlərimizin birində qərarlaşdıq ki, növbəti dəfə müəllimlərimizin işığına yığışaq. Elə də oldu. Görüşümüzə gələn Sucəddin müəllim, Mübariz müəllim və Tofiq müəllim şagirdlərinin arasında çox bəxtiyar görünürdülər. Muxtar İsmayılov əvvəlcə bütün sinif yoldaşlarımız adından müəllimlərimizin qarşısında baş əydi. Sonra yaddaşına həkk elədiklərini bölüşdü, müəllimlərimizin xarakterindən də danışdı. Dedi,- Tofiq müəllim xasiyyətcə bir az mülayim idi. Ancaq Sucəddin müəllimin zəhmi bu gün də mənim gözümün qabağındadır:
“Hər adamın həyatda bir idealı olur. Sucəddin Məmmədov mənim idealım idi. Oturuşu, duruşu, bir müəllim kimi şagirdləri qarşısında davranışı, dediyi dərs, tələb elədiyi cavab və s. Bütün bu əlamətlərinə görə müəllimimə oxşamağa çalışırdım.”

28 May 2023-cü il- Müəllimlərimizlə görüşümüz
Muxtarın özünəməxsus xüsusiyyətləri vardı. Fenomenal yaddaşa malik idi. Həm də bizim yaddaşımızı yoxlamağı çox sevirdi. Bu illər ərzində unutduğumuz çox hadisələri yadımıza saldı. Gığı kənd klubunda Üzeyir bəyin “O olmasın, bu olsun” operettasını səhnələşdirməyimizdən tutmuş Sucəddin müəllimin necə qəşəng tar çalmasından Kərəmin zəngulələrinə qədər çox şeydən danışdıq. Ayrılanda dedi ki, eşitmişəm kitabın çıxıb, gələndə mənə də gətir.
Tapışdığımız qısa müddət ərzində Muxtarı daha yaxşı tanıdıq. Onun insani keyfiyyətlərinə, mərdliyinə, mərdanəliyinə, səxavətinə daha yaxından bələd olduq. Onda uşaq sadəliyi, dost səmimiyyəti, dağ vüqarı, əsl insan cəfakeşliyi vardı. İstəməzdi ki, kimsəyə əziyyət versin, amma tanıdığı hər kəsin qulluğunda durmağa can atardı. Yoldaş olduqlarının əlini cibinə salmasına imkan verməzdi.
Bir dəfə Kərəm bizi Çaylıya, öz evinə qonaq çağırmışdı. Demişdi sizə bir quzu bəsləmişəm, nə vaxt istəsəniz gəlin, dadına baxın! Muxtar bizi maşınına götürüb yola çıxdı. Yolüstü böyük bir marketə döndü ki, bir az bazarlıq edək, Kərəmə çox yük düşməsin. Mən onun xasiyyətini yaxşı bildiyim üçün tez ayrılıb meyvə-tərəvəz bölməsindən lazım olanları alıb kassaya yaxınlaşdım. Əlavə olaraq 100 manat da kassir qıza verdim ki, Muxtar gələndə hesabı bağlanmış görsün. Qız tərslik elədi,-dedi malı hesablamamış pul götürməyə ixtiyarımız yoxdur. Beləliklə bizim çək-çevirə qədər Muxtar özünü yetirdi. Əsl həngamə də onda başladı, az qaldıq əlbəyaxaya çıxaq. O məndən qüvvətli idi. Məni sıxışdırıb kassadan uzaqlaşdırdı. Bu hərəkəti xətrimə dəydi. Yol yoldaşlarımız kənarda olduqları üçün nə baş verdiyindən xəbərsiz idilər. Qanım qaralmışdı. Uşaqlar hey soruşurdular, sənə birdən-birə nə oldu. Cavab veriləsi bir şey yox idi.

Çaylı kəndində sinif yoldaşımız Kərəmin qonağıyıq
Sonra Muxtar məni qucaqlayıb öpdü. İncimə,-dedi yaşıd olsaq da, sən bizim ağsaqqalımızsan. Sənin əziyyət çəkməyinə qıymadım,- dedi. Beləcə giley-güzarlı, amma yaddaqalan bir istirahət günü keçirdik. Qayıdanda da gedəndə olduğu kimi, hərəni götürdüyü yerdə düşürmək istədi. Dedim yorğunsan, Bakıya çatdırdın bəsdir. Burdan o yana özümüz gedərik. Güldü, ay qardaş, dedi- özünüz gedəcəkdinizsə, mən bu maşını neynirdim alıb?!
Müəllifi olduğum “Güllə səsinə açılan qapı” kitabımı Muxtara bağışlamışdım. Bir neçə gündən sonra gecənin bir vaxtı zəng elədi. Heç zaman elə vaxtsız zəng eləməzdi. Sən demə kitabı oxuyurmuş, təsirləndiyindən saata baxmadan nömrəmi yığıb. Salam-kəlamsız, hal-əhval tutmadan dedi:
“Qardaş, mən səni kitabından tanıdım. Görünür məktəb illərində, bu aralarda bir-birimizi heç tanımamışıq. Kaşki bu illəri ayrı düşməyəydik! O kitabda özümü tapdım, millətimizin taleyini, alın yazımızı tapdım, nə yaxşı ki səni də tapdım. Bundan sonra tez-tez görüşməliyik. Sənə deyəcəyim, səndən eşidəcəyim çox şey var.”

Kərəmin nəvəsin Hərbi xidmətə yola salırıq
Muxtarın öz dünyası vardı. Zahirən çılğın olsada, zəngin daxili aləm, ruhsal və duyğusal qəlb, təmiz, həm də böyük ürək sahibi idi. Qrupda nəsə paylaşanda axırda, sözünü deyib qutarandan sonra deyərdi: “ Hörmətlə, sizin Qara Oğlan.”
Bizim Qara Oğlan çox həssas idi. Sözdən tez təsirlənirdi. Kiminsə xətrinə dəyəndə də uzun müddət peşmançılığın təsirindən çıxa bilməzdi. Tez-tez dalıb gedərdi. Bilməzdin ki, xəyal onu haralara aparır. Təbiətin, təbii gözəlliyin aşiqi, şeir, sənət dəlisi idi. Dost məclislərində Hafiz Baxışın “Bizim dost itirən vaxtımız deyil” şeirini deməyi çox sevərdi:
Gəlin itirməyək dostları, qardaş!
Onsuz da çox deyil yaxşı dost, sirdaş.
Dostluq qalasından bir kərpic, bir daş
Uçurub aparır hər saat, hər il -
Bizim dost itirən vaxtımız deyil!

Dünyanı tutub ha qalan deyilik,
Əbədi məskən də salan deyilik.
Ömrü bir də satın alan deyilik,
Dostluqda hər anın qiymətini bil-
Bizim dost itirən vaxtımız deyil!

29 Oktyabr 2023 Sinif yoldaşımız Fəhyarın evində
Canını istəsə, dosta qurban de,
Dərdinə çarə qıl, ona dərman de.
Dost sənə "çor" desə, sən ona "can" de,
Düşməni dost edir xoş söz, şirin dil-
Bizim dost itirən vaxtımız deyil!

Doğrudan da Muxtar dost bildiyi kəsdən canını belə əsirgəməzdi. Dost itkisindən yaman qorxurdu. Təəssüf ki, biz onu tez itirdik. Çoxlarını itirmişdik, amma Muxtarın yeri bir ayrı idi. Onun aramızdakı yeri həmişə görünəcək, əziz xatirəsi biz yaşadıqca qəlbimizdə yaşayacaq. Muxtarın doğmalarına, dostlarına, Gığı məktəbinin 1975-ci il məzunlarına dərin hüznlə başsağlığı verirəm, səbr diləyirəm!
Muxtarın ruhuna sayğılarla:
Tamxil ZİYƏDDİNOĞLU

Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı ona verildi

2024-cü il üzrə ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatına layiq görülən yazıçının adı açıqlanıb.
Nobel Komitəsi oktyabrın 10-da Cənubi Koreyadan olan Han Kanqın ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatına layiq görüldüyünü elan edib.
O, tarixi travmaları və insan həyatının kövrəkliyini göstərən poetik nəsrə görə bu mükafata layiq görülüb.

“Daşa yazılmış tarix”in təqdimatı oldu

Qazaxıstanın tanınmış ictimai və siyasi xadimi, görkəmli türkçü Darxan Kıdırəlinin “Daşa yazılmış tarix” kitabı türklərin qədim tarixindən bəhs edir və hər bir türk toplumu nümayəndəsi üçün gərəkli bir nəşrdir.
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu tərəfindən Azərbaycan dilinə çevrilərək çap edilmiş kitabın təqdimat mərasimi X Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgisində ötən gün baş tutub.
Kitabı Azərbaycan dilinə tanınmış araşdırmaçı jurnalist Aida Eyvazlı Göytürk tərcümə edib.
Ttəqdimat mərasimində moderator Fərid Hüseyn türk xalqları ədəbiyyatının, elminin ortaq nöqtələrindən, istinad mənbələrindən bəhs edib. İlk olaraq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun Prezidenti Aktotı Raimkulova çıxış edib, Darxan Kıdırəlinin türk tarixindən bəhs edən əsərinin böyük əhəmiyyətini dilə gətirib, onun Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmasını böyük hadisə adlandırıb.
Azərbaycan Mətbuat Şurasının sədri Rəşad Məcid Darxan Kıdırəli şəxsiyyəti, onun türkçülüyə verdiyi töhfələrdən bəhs edib, kitabı böyük maraqla oxuduğunu dilə gətirib.
Təqdimat mərasimində iştirak edən Milli Məcllisin deputatı Cavanşir Feyziyev Darxan Kıdırəlinin Türk dünyası, türk elmi üçün əvəzsiz xidmətlərindən, Beynəlxalq Türk Akademiyasının təşəkkül tapmasında müstəsna fəaliyyətindən, onun Azərbaycan ilə Qazaxıstan arasında elm sahəsində həyata keçirdiyi layihələrdən danışıb.
Filologiya elmləri doktoru Şərəf Cəlili “Daşa yazılmış tarix” kitabını İleriş-Kutluq Xaqanın, Tonyukukun, Bilgə Xaqanın göy türklərdən bu günə qədər gəlib çıxan səsi adlandırıb. Bu kitabın bütün ali və orta məktəblərdə tədris olunası kitab adlandırıb.
Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı Türküstan elinin görkəmli ziyalısı Darxan Kıdırəlinin kitabını daşlardan bizə gəlib çatan əmanət adlandırıb.
“Daşa yazılmış tarix” kitabını Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıran Aida Eyvazlı Göytürk isə belə bir kitabın tərcüməsinin məsulyyətinin onun çiyinlərinə düşməsini “Tanrıdan verilən xoşbəxtliyimdir” deyə izhar edib. Bildirib ki, bu kitab bir daha sübut edir ki, türk həm tarix yaradıb, həm də tarix yazıb.
Xatırladaq ki, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu Türk dünyasının yazarlarının, alimlərinin təbliğinə həsr edilmiş kitab seriyaları nəşr etdirir və bu layihə türk xalqlarının irsinin öyrədilməsində, inteqrasiyasında böyük əhəmiyyət kəsb edir.