FƏRİDƏ LƏMAN - 70

BİR ÖMRƏ SIĞMAYAN ÖMÜR
Bəzən təəccüb edirsən, hətta heyrətlənirsən ki, çoxdan və yaxşı tanıdığın insan ona verilən bir ömür payında bu qədər yaradıcılıq potensialını, xeyirxahlığı, insana qayğını, el, oba, torpaq, Vətən sevgisini bir ömrə necə sığışdıra bilir. Bəlkə yaradan ona iki ömür payı bəxş edibmiş? Belələri heç yorulmurmu? Doğmam bildiyim, həyatına, yaradıcılığına, mənəvi dünyasına bələd olduğum insanı doğrudanmı yaxşı tanımamışam?
Düşüncələrimin bir səbəbkarı var – şair, jurnalist, publisist, Vətənin qaynar ictimai mühitində öz yeri, mövqeyi ilə seçilən və sevilən Fəridə Ləman. 50 ildən çoxdur ki, sinəsində yanar ürək, əlində qələmlə Vətənin söz əsgəridir, elə söz generalı da desək, səhv eləmərik. Qəlbindəki Vətənə, elə, torpağa sevgi azalmır, əksinə, hər gün çoxalır, mərhəmət hissləri daha da artır, Vətənin ab-havası ilə nəfəs alır, Vətənə atılan daşlar onun ürəyinə dəyir. Möhsün Yazıçıoğlunun fikridir: “Qan tökməyi sevən millət deyilik, ancaq söhbət Vətəndən gedirsə, dünyanın şah damarını kəsərik.” Fəridə xanım bu millətin qızıdır, o da belə əqidə sahibidir.
Fəridə Ləman 70 illik ömür müddətinə nələri sığışdırıb, daha nələri sığışdırmaq niyyətindədir. 1996-cı ildə “Müasir Azərbaycan bədii əsərlərinin dilində epitetlər” mövzusunda dissertasiya müdafiə edib. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisidir. AYB və AJB-nin üzvüdür. 60-a yaxın kitabın müəllifidir. 1997-ci ildə “Sevil” Qadınlar Məclisi Poeziya Klubunun, 1998-ci ildə “Xatun” ədəbi məclisinin rəhbəri olmuşdur. 2001-ci ildə “Məhsəti” Şairlər Məclisini yaradıb, 2003-cü ildə “Məhsəti” jurnalını təsis edib, həmin jurnalın baş redaktorudur. Müxtəlif vaxtlarda “Gənclik”, “Azərbaycan qadını”, “Xatun” jurnallarında, “Azad Azərbaycan”, “Azərbaycan”, “Respublika”, “Dəli Kür” qəzetlərində korrektorluqdan baş redaktor vəzifələrinə qədər uzun yol keçib.
1998-ci ildən 2013-cü ilə qədər keçirilən Müstəqil Azərbaycanın Qadınlar qurultaylarında, 1999-cu ildə Türk Dünyası Qadınlarının qurultayında (İstanbul), 2005-ci ildə Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin VIII qurultayında (Ankara) nümayəndə olub. 2007-2017-ci illərdə Dünya Azərbaycanlılarının Mədəniyyət Mərkəzinin üzvü və Qadınlar Şurasına sədr seçilib.
“Araz”, “Qızıl qələm”, “Həsən bəy Zərdabi”, “Cəfər Cabbarlı” mükafatlarına, “General Həzi Aslanov”, “Xan qızı Natəvan”, “Əliağa Şıxlinski”, “Səməd Vurğun”, “Qopuz”, “Milli Heysiyyat” diplomlarına, “General Əliağa Şıxlinski” yubiley medalına, “Vətən naminə” medalına layiq görülüb.
Fəridə xanım Azərbaycanın diaspor himninin və “Türk marşı”nın və İctimai Televiziyanın himninin sözlərinin müəllifidir. Fəridə Ləmanın “Tale adlı yazı varmış” şeirlər kitabı Türkiyədə doğulan, müxtəlif universitetlərin professoru, Oğuz-Türk əsilli Ali Kafkasyalı tərəfindən Ərzurumda, Milli Qəhrəman Mübariz İbrahimova həsr olunmuş “Mübarizim bir dünya” kitabı Türkiyədə professor Tamella Abbasxanlının maddi köməyi ilə, “Oxu, bülbül” kitabı Özbəkistanda Dilbar banu Heydərovanın dəstəyi iə nəşr edilib.
Heydər Əliyevə həsr olunan “Onu zaman seçib” poeması bir çox ali məktəblərdə və YAP-ın təşkilatlarında oxuculara təqdim edilib. Poema ingilis dilinə çevrilərək Kanadanın Toronto şəhərində büstün açılışına göndərilib.
Onun Qazax-Ağstafa şəhidlərinin döyüş yolundan yazdığı ”Qazax mahalının şəhidləri” kitabı nəhəng Vətən epopeyasıdır, ölkəmizin indiki və gələcək nəsillərinin vətənpərvərlik tərbiyəsi üçün qiymətli mənbədir. Fəridə Ləman haqqında “Çalı quşu” və “Bizim Fəridə” kitabları yazılıb, bir çox kitablarda yazıları verilib. 2010-cu ildə Türkiyədə, Osman Qazi Universitetində keçirilən 2-ci Ulusal simpoziumda və IV Uluslararasi Kıprız simpoziumunda iştirak edib.
2012-ci ildə Azərbaycanin Milli Qəhrəmanı Mübariz İbrahimovun şücaətinə həsr olumuş “Mübariz Vətən” əsəri Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında tamaşaya qoyulub, teatrın özündə və müxtəlif bölgələrdə göstərilib. Azərbaycanın Mllli Qəhrəmanı Çingiz Mustafayev haqqında yazılan “Varis” kitabı da Fəridə xanımın ürəyinin və qələminin məhsuludur. O, yaradıcılıq xidmətlərinə görə, 2013-cü ildə, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin mükafatını alıb. 2019-cu ildə “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunub.
Bunlar Fəridə xanımın fəaliyyətinin, təltiflərinin bir hissəsidir. Fəridə xanımın poetik dünyası elə Azərbaycanın özü kimidir – çiçəkli-tikanlı, dağlı-dərəli, həsrətli-vüsallı, bayramlı-qanlı qadalı. Bu lirik duyğularda Qarabağ, ona söykənən, onunla həmdərd olan, əsir taleyi yaşamağa məhkum edilmiş vətən torpaqları bu günün reallıqlarıdır, bu poeziya bəzən sevincdən yazanda da Qarabağ və ətraf ərazilər yada düşür, notlar kədərə köklənir:

Gözümdə yaş Qarabağ,
Düşmənə daş Qarabağ,
Öz oğlun edər səni,
Əyilməz baş, Qarabağ.
Çanaqqala şəhidlərinə dərin ehtiramla yazdığı elegiyada da Qarabağ unudulmur:
Fəridə yurd qurbanı,
Qarabağtək dərdim var.
Vətən üçün canından,
Keçən igid, mərdim var!..

Söz ən etibarlı, kəsərli silahdı. Şairlərin üç silahi var – ürək, söz və sözü yaşadan qələm. Fəridə Ləman düşmənə tuşlanmış qələmi ilə düşmənin gözlərini oyur, sözü ilə onu qanına qəltan edir, dosta, doğmaya ünvanlanan sözü isə məlhəmdir, mərhəmətdir. O, yarım əsrdən çoxdur ki, bütün milli dəyərlərin – ruhumuzun, təfəkkürümüzün, soy-kökümüzün, qeyrətimizin, ismətimizin keşiyindədir. Döyüş meydanında xain düşmənə qan udduran qəhrəman oğullara, “hər qarışı tutya olan Vətənə canını qurban verməyə hazır” olan Fəridə xanım torpağın şirinliyinin dadını heç bir qidadan tapmayıb. Onun müqəddəs qidası, qüruru Vətəndi, eldi:
Bircə qarışına göz dikənlərin
Gözünü əbədi oymağa gəldim.
Türk oğlu Türk kimdir bilsinlər bir də,
Düşmənə car çəkib yaymağa gəldim.

Fəridə xanımın “Qaldı”, “İncəm” şeirləri böyük məqamlara işıq salır. Bu dastan qəhrəmanlıq dastanı deyil, utanc yerimizi unutmağa qoymayan qəmli hekayətdir. “Qaldı” şeirinin birinci misrası başlayınca şair xanım haray salır, həyəcan təbili çalır: “Aman Allahım, meşələrimiz, bulaqlarımız, palıd ağaclarımız, məzar yerlərimiz ermənilərə qaldı.”
Çox da uzaq olmayan tarixin bəzi səhifələrini varaqlayaq. 1984-cü ildə ermənilər Qazax rayonunun Kəmərli kəndi ilə Noemberyan rayonunun Dovex kəndi arasında yerləşən Kəmərli kəndinin ərazisindəki 1675 hektar sahəyə göz dikmişdilər. Məkrli planlarına Moskvadan dəstək də almışdılar. Həmin il oktyabrın 24-də Azərbaycan rəhbərliyinin yuxarı təbəqəsini təmsil edənlərdən bir neçə nəfər vəzifə düşgünü və Qazax rayonunun rəhbərləri Bataqlı bulaq deyilən əraziyə - meşə massivinə baxmağa gələndə Kəmərli əhalisi hiddətlənir, gələnləri daşa basır, Nazirlər Sovetinin sədr müavininin maşınını aşırırlar. Hətta sədr müavini etiraz edən əhalini “dikiy narod” adlandırır. Bu olaydan 15-20 gün keçməmiş MK-dakılar Moskvadan göstəriş verildiyini etiraf edirlər, Ermənistanın əsassız iddiasını təmin edirlər, əlavə ətraf kəndlərdən yüksək məhsuldarlıqlı münbit torpaqları da pay verirlər. Elə o vaxtdan Kəmərli camaatı Daş, Almalı, Fındıqlı, Hayvalı bulaqlarının suyundan, Tutlu dərədən, Qara qayadan, Xanım yurdundan məhrum olurlar. Buna etiraz edən kəndin məsul vəzifəliləri məsuliyyətə cəlb olunur. Hələ üstəlik Əskipara dərəsinin, Cəfərlinin üstü, Sofulu və Bərxudarlı kəndlərini Qazağa birləşdirən strateji yüksəkliklər də ermənilərə peşkəş edildi. 200 il əvvəldən başlamış ermənilərə torpaq bağışlamaq prosesi 1992-ci ildə də davam etdi. Qazax rayonunun 7 kəndi hələ də doğmalarının nəfəsinə, ayaq səsinə həsrət qalıb.
Fəridə Ləman “əyilib gözündən su içdiyi bulaqdan, Ay işıqlı xatirələrdən, qaynar uşaqlıq və gəncliyindən”, Qılnckəndi meşəsinin zümrüd gözəlliyindən, quşların cəhcəhindən, bulaqların zümzüməsindən ötrü bu gün də darıxır:
Halay qurduğumuz qızıl tonqallar,
O şaqraq gülüşlər, haylar, haraylar,
Hər gecə nənəmdən gələn nağıllar,
Həsrət torpağımtək uzaqda qaldı.
Hələ “neçə yelləncəklər ağacda qaldı, qaymaqlı nehrələr dirəkdə qaldı, dərdin şələsini qoya bilmədik, ömürlük ar oldu, kürəkdə qaldı”, Fəridə bacım. Mən də kövrəldim. İncə dərəsinin, Kəmərlinin qızı kimi yaddaşımdadır ki, o yaşıl ormanlarda şirin və kövrək xatirələr, utancaq baxışlar, saf sevgilər, çiyni səhəngli qızlardan su istəyib sevgi təşnəliyini sərinlədən oğulların əhdi, ilqarı qaldı:
Bir baxış sancıldı bulaq başında,
Ürəkdə od tutan atəşi qaldı.
Indi xatırlamaq nə qədər ağır,
Ürəyin yerində çay daşı qaldı.
“Incəm” şeiri də bir elin dərdini, sevincini, keçmişini,, indisini vəsf edən 16 bəndlik vətənsevərlik dastanıdır. İncə dərəsindəki qədim Türk elatlarının sinəsi 40 ildir ki, yaralıdı. Qılınckəndi meşəsi hələ də bizim ona sahib çıxmağımızı, hər ağacın qanamış, qaysaqlamamış yaralı köksünə sığal çəkməyimizi, bulaqların başında baş əyib, dizimizi torpağa dirəyib gözündən öpməyimizi, dədə palıdların kölgəsində dincəlməyimizi gözləyir. Bizsə hər gün bir az biganələşirik, düşmən caynağında olan sərvətlərimizin ah-naləsini eşitmək istəmirik.
Fəridə xanımı da o yerlərə ancaq xəyal qanadları aparır, başımıza gələn “oyunun, fəndin” burulğanında əl-qol atır, “ömrünü, gününü əsirgəmədən, öləm sənin üçün, öləm, ay İncəm!” fəryadı qoparır:
Yurd yeri satarmı, de kişi olan?!
Inamım töküldü, dinim töküldü.
Kəsildi şah damar, əyildi qəddim,
Dərdin şələsindən belim büküldü!
Uşaqlığını, gəncliyini, dincliyini, yurd yeri qürurunu Fəridə xanımın və onunla eyni taleyi yaşayanların əlindən alanlar – torpağı biznes obyekti bilənlər vicdanını satanlardır, əgər vicdanları varsa, varsa da, belə üfunətli vicdan heç kimə lazım deyil. Fəridə xanım kimilərin ümidi işıqlıdır:
...Qismət olsun mənə xalını salım,
Açıq bir ürəklə qoynuna gəlim,
Boylanım şahlığın taxtından, İncəm!
Şair xanımın “İncəm” şeirinə sözardı kimi verdiyi bir tarixi qeydinə biganə qala bilmədim: “Qılınckəndi meşəmiz lənətə gəlmiş ermənilərə bağışlananda (1984) Tomris qızı Şayəstə xala onların qarşısına çıxan ilk qadın qəhrəman idi. Allah rəhmət eləsin. Əfsuslar olsun. Erməni kimdir ki?! Əgər bir kənd qadını onların qarşısına çıxa bilirdisə?”
Yanıb, yaxılıram Şayəstə xala,
Insafmı dərdlərim qarıyıb qala?
Gözlərim yol çəkir, yol çəkir hələ,
Küsürəm yenə də bəxtimdən, İncəm!

Tarixin bu rüsvayçı olaylarını əks etdirən “Torpağın yaddaşı” kitabını Fəridə Ləman 1995-ci ildə yazdı, 2011-ci ildə “Torpağın yaddaşı”nı əlavə rəy və mənbələrlə genişləndirib “Qılınckəndi dastanı”na çevirdi. Bu kitabdakı tarixi sənədlər Vətən tarixinin qara səhifəsi kimi yadda qalacaq. “İsti yuvasından perik düşən quşlara dönən” İncə dərəsinin sakinləri indi “xatirələrə borcludurlar – dünən odunda-ocağında hənirləndiyimiz, yaylaqlarında gəzdiyimiz, buz bulaqlarından su içdiyimiz, xəzəzini, qulançarını yediyimiz dədə-baba yurdumuz Qılınckəndinə.”
Ilk qadın Xalq şairimiz Mirvarid Dilbazi 1998-ci ildə “Torpağın yaddaşı” kitabının dəyərindən yazırdı: “O zamankı üzdəniraq rəhbərlərimizin dəyanətsizliyi, vəzifəpərəstlikləri üzündən Kəmərli torpaqlarını asan alan ermənilərin dişləri qana batdığı üçün, sonrakı yürüşlərə başladılar.” Mirvarid xanım əlavə edir ki, Kəmərlinin 22 meşə zolağı, gil, gəc, kobalt, mis və qızılla zəngin 14 dağı, 28 adda suyu loğman bulaqları, 5 qədim qalası və daha nələri... təmənnasız ermənilərə verildi.
Mirvarid xanım 29 mart 1998-ci ildə “Azərbaycan” qəzetində yazırdı: “Od var onu su söndürür, od da var onu heç nə söndürə bilmir. Bu fikir publisist, filologiya elmləri namizədi Fəridə Ləmanın “Torpağın yaddaşı” kitabını oxuyarkən gəldiyim qənaətdir. Bu torpaq yangısı, qeyrət yangısıdır.”
Mirvarid Dilbazi Fəridə Ləmana ana-bala münasibəti bəsləyib, gediş-gəlişləri olub. Fəridə xanım onun haqqında neçə-neçə yazı yazıb, səs yazıları var. Mirvarid xanım Fəridə Ləmandan söhbət düşəndə deyirdi:
“Mənim ruhuma yaxın olan dağlar qızıdı, Qazağın Kəmərlisindəndi. Fəridə Ləmanı ilk dəfə görəndə, qara, işıqlı gözlərinə baxanda bir el aşığının İncə dərəsi haqqında yazdığı bu misralar yadıma düşür:
O yanı çiçək Kəmərli,
Bu yanı çiçək Kəmərli,
Qızları göyçək Kəmərli.”
Mərhum şair Davud Nəsib “Torpağın yaddaşı” kitabı haqqındakı düşüncələrində Fəridə xanımın cəsarətini, zəhmətini önə çəkirdi: “Bu kitabı əslində kişilər yazmalı idi, bu zəhmətə, bu əziyyətə kişilər qatlaşmalıydı, amma Fəridə xanım da kişilərdən geri qalan deyil.”
Fəridə xanımın şeirləri sevilir, yadda qalır, düşündürür, geniş yaradıcılıq diapozonu və zəngin təxəyyülü onu müxtəlif mövzularda uğurlu şeir və publisistika nümunələri yazmağına dəstək olur. “Ey Türküm”, “Birliyin mübarək olsun, Türküm!”, “Türkün daşı ağır”, “Türkün ürəyi”, “Qarsın dağları qardır” (Sarıqamış şəhidlərinin xatirəsinə), “Türkiyə, Azərbaycan”, “Gəl, Vətən torpağı”, “Çanaqqala”, “Türk anası ağlayırsa...”, “Birliyin mübarək olsun”, “Təbrizim”, “Vətəni zəfərə harayla”, “Sevdiyim Vətən”, “Bu torpağın türküləri”, “Vətən haqqı”, “Dalğalan, bayrağım” və bu səpkidə digər şeirlər az qala dünyanın yarısını Vətən edən böyük və ulu Türkün qəhrəmanlığını özündə yaşadan salnamələrdir. Bu salnamələrdə ağrı-acı da var, qürurverici anlar da.
Turan ellərinin ucsuz-bucaqsız torpaqlarından bütöv Vətənin sinəsini parçalayan günahsız “Arazlar axan” gündən Türkün torpaqlarını bölə bilsələr də, ruhunu, cəngavərliyini öldürə bilmədilər. Nə yaxşı ki, Türkün ruhu daim onunladır. Türk titrəyib özünə gələndə düşmən onun qarşısında heç vaxt dayana bilməyib. Bu gün Türkün birlıyinin sarsılmazlığı öz bəhrəsini verməkdədir. Artıq Turan ellərinin bir millət, yeddi dövlət formulu Türkü sevməyənlərin kabusuna çevrilib.
Fəridə xanımın “Türkiyə, Azərbaycan” şeiri bir millət , iki dövlətin qardaşlıq himnidir:
Küləklərin səsi də ,
Oxuyur nəğməsini –
Var ol, Türkiyəm, yaşa,
Canımız fəda olan
Azərbaycanımla qoşa!
Fəridə xanım Sarıqamış şəhidlərinin əziz xatirəsinə yazdığı “Qarsın dağları qardır...” şeirlər silsiləsindəki bəzi şeirlərdən əvvəl tarixi sənədlərə istinad etməsi uğurlu ədəbi priyomdur. 1915-ci ilin yanvarının qandonduran qışında 90 min Vətən sevdalısı düşmənə təslim olmaqdansa, 60 min nəfəri döyüş meydanında şərəfli ölümü seçdi. Sarıqamış dağlarında “soyuqdan bir-birinə sarılan, şaxtalı çöllərdə buz adamlara çevrilən 30 min Türk əsgəri isə elə bu vəziyyətdə də ölmüşdülər. Şərəfli ölümdür! Onların içərisində yüzlərlə könüllü həmvətənlərimiz də olub. Qanı bir, canı bir qardaşlarına köməyə gəlmişdilər:

Azərbaycan elindən Turan deyib gəlmişik,
Zəfər üçün canları qurban deyib gəlmişik.
Kəfənləri öncədən geyinərək əyninə,
Vətən üçün canları urvan deyib gəlmişik.

Fəridə xanım vurğulayır ki, tarixi sənədlərə görə, Sarıqamışdakı rus ordusunun generalı Petroviç Moskvaya göndərdiyi teleqramda yazıb: “Onları təslim ala bilmədim, çünki əsir alınası heç kimsə yoxdur. Onlar bizdən əvvəl öz Allahlarına təslim olmuşdular.”
Fəridə Ləmanın Sarıqamış dastanını vərəqləyəndə elə müdhiş anlara rast gəlmək olur ki, qanımız bəzən damarlarda donur, bəzən də qisas hissi ilə qaynayır. Onun Sarıqamış şəhidlərinə sayğısında bir duyğulu Tük qızının kövrəkliyi də var, sərtliyi də,fəryadı da. Bununla belə Fəridə xanım mübarizdir, ancaq ilahi ölümə baş əyə bilər:
Siz ey şəhidlərim, siz ey Ölməzlər,
Mən qurban demərəm, qurbanam Özüm!..
Fəridə xanım, yazırsınız ki, ölümüzün, dirimizin yiyəsi bu torpaqdır, hələ ki, bu torpaq qəhrəmanlardan xali deyil. Bəli, əziz el qızım, bunu Vətən müharibəsinndə igidlərimiz qanı, canı, Vətən sevgisi ilə sübut etdilər.
“Hər qapı üstündə şəkli asılan, hər qapı adına geniş açılan, hər açıq qapıya nuru saçılan” Mübarizləri - Azərbaycan analarının, atalarının igid oğlunu, ər oğullarının, qızlarının cəsarətli qardaşını “Vətən bayraq kimi göylərə qaldırdı.” Bir cümlədəki qürurun ölçüsü misilsizdir.
Yurdumu yaşadır səntək oğullar,
Ölə biliriksə bu torpaq üçün.
O bizi hər zaman göyərdəcəkdir,
Düşmən önümüzdə baş əyəcəkdir!
Mübariz ruhuyla Vətənin zəfərinə stimul olan mübariz oğullar 2016-cı il apel döyüşlərində və 44 günlük Vətən müharibəsində Mübarizin cəsarətini ürəyində təpər, əllərində üçrəngli bayraq kimi tutaraq “dəmir yumruq”la bədxah düşmənin başını əzdilər. Mübariz oğulların cəsarəti, düşmənə nifrəti gələcək nəsillərin hünər salnaməsinə yeni çalarlar əlavə edəcək. Zəfər bayrağımız etibarlı əllərdədir.
Fəridə Ləmanın “Cəbhədən cəbhəyə” döyüş bölgəsindən reportajlar kitabı qarış-qarış gəzdiyi ön cəbhə yollarında gördükləri, duyduqlarıdır. Fəridə xanım səngər həyatı görmüş azsaylı xanım jurnalistlərdəndir. Ona görə də səngərdən, ölümlü-itimli savaş meydanından yazdığı reportajlarda sünilik, pafos yoxdur.
2016-cı il aprel döyüşlərində şəhid olmuş Elvin Namazovun döyüş yolunu işıqlandıran “Donmuş təbəsüm” poemasında Fəridə xanım Qazax rayonunun Yuxarı Salahlı kəndində doğulan, “nişanı bəysiz keçən” igidə həzin-həzin laylay deyir:

Laylay Vətən keşiyim,
Laylay evim-eşiyim.
Qazaxda doğulmusan,
Qarabağdı beşiyin!

Gözlərim tordu sənsiz,
Ürəyim qordu sənsiz.
Dərdim bir qara zəli,
Qanımı sordu sənsiz.

Şair xanım şəhid atasının dərdini, qürurunu ürəyindən, üzündən, gözündən oxuyub göz yaşları ilə islatdığı ağ vərəqə köçürür:
Ölüm, sən heç sevinmə,
Bax şəhidin adına.
Ucalardan ucadı!
Səninsə adın üstə,
Hey bayquşlar uladı!..
O, həm də aprel şəhidləri Mühüd Orucovun döyüş yolunu əks etdirən “Mühüdüm – şəhidim”, Orxan Əliyev igidliyindən yazılan “Cənnətdən məktublar” kitablarının müəllifidir.
Fəridə Ləman insanların uğurlarını dəyərləndirən, lazım gələndə məsləhət verməyi bacaran, yol göstərən mənəviyyat sahibidir. Bunu “Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi” İctimai Birliyini yaradanda hiss elədim, gördüm. Məclisin yaranmasına xeyir-dua verənlərin birincilərindəndir el qızımız. İlk dəfədən tədbirlərdə iştirak edib, dəstəkləyib. Eləcə də “Kələğayı Muzeyi”ni yaradanda. Uğurlarımı izləyən, sevinən, yeni-yeni uğurlara ruhlandıran Fəridə xanım mənə ünvanladığı “Borçalıda bitən İncə çiçəyi” epitetini ən qiymətli mükafat hesab edirəm. Fəridə xanım yazır:
“...Bu bədii yolların cığırında, izində qarşı gəldiyim Günəş üzlü, əlində qələmi və söz çələngi olan bir xanımla qarşılaşmışam. Bu qələm adamı İncə dərəmizin incə çiçəyi Güllü xanım Tomarlıdı. Güllü əslən İncə dərəsindən olsa da, Borçalı mahalında boya-başa çatıb. Əlinə qələm götürüb. Sözün sehri onu çox insanlarla görüşdürüb.”
“Mən kökü İncədə, budaqları Borçalıda olan Vətən qızıyam”, - deyəndə Fəridə xanım lirik diliylə məni daha mükəmməl təqdim edir:
Bu Güllünün ətridi,
Incədən gətiribdi.
Ruhundakı gülləri,
Incəçay bitiribdi.

Fəridə də çox sevir,
Bu allı, güllü qızı.
Gözləri işıq selli,
Qızılı telli qızı.
Mən də qürurlu, saf ürəkli, saf diləkli bacıma – “soyu-kökü İncədən boy verən kökü dərində İncəli qızı”na söz verirəm: “nə qədər varamsa, səninlə varam, əhdinə, vəfana sadiq yaşaram.”
Həm alimsən, həm şairsən, həm insan,
Sevənlər içində ən şirin bir can.
Adın qürurumdur, Fəridə Ləman,
Dadın nurundadı, İncəli qızı.
Fəridə xanımda o qədər enerji, yaşam gücü, pozitivlik var ki, Vətən, torpaq, el-oba qayğıları, ağrı-acıları ilə yüklənəndə bir hovur dincini almaq üçün yenidən qələmə sarılır. Həmkarları – şair xanımlardan üzr istəyərək özünü yazmaq istəyir. O, təkcə özünü yox, mənim ürəyimdən gələnləri oxuyub Vətən oğullarını xəbərdar edir: “Şair qadın almayın!” Ancaq özünü də sığortalayır - “Zarafat sayağı” ayaması qoyur “ciddi” şeirinə. Onun “gözü buludda qalıb, şeh görüb şehdən, meh görüb mehdən yazan, qarla, yağışla danışan, gah küsüb, gah barışan, Günəşlə qurulanan, gah zildə, gah bəmdə, gah kədərdə, gah qəmdə, halı dəmbədəmdə, qazanı odda yanan, daşın, yaşın dilini bilən, sözlə gözünü silən “şair qadın almayın” məsləhətində zarafat da var, gerçəklik də. Axı şair özünəməxsus Allah bəndəsidi, yaradan ona sözə aşıqlik istedadı verib. Ona görə də “şair qadınlar sözün gəlinidi.”

Baxışının yükü söz,
Libası söz, kürkü söz.
Heç nəyi yox, mülkü söz,
Şair qadın almayın!

Gecə ulduz, Ay olur,
Oxu uçan yay olur.
Mələklərə tay olur,
Şair qadın almayın!
Bir azca zarafatla nəfəs dərib özünün və bizim könlümüzü güldürəndən, içindəki gərginliyi sözlə oxşayıb özündən aralayandan sonra Fəridə xanım, teatrşünaslar demişkən, öz ampluasına qayıdır: “şair evin yox, elin yaraşığıdır.”
Axtarmaz dünya varı,
Dünyadır onun varı.
Şairin dövlətidir,
Yazıb yaratdıqları.
Hər kəs özünün ləyaqətini, nüfuzunu, fiziki və mənəvi varlığını qoruyub saxlamaq üçün milli mənəvi dəyərlərə həssas yanaşmalıdır. Əxlaq normaları, dünyagörüş, inanclar, məqsəd və s. Türkün ali milli dəyərlərindəndir. Fəridə xanım milli dəyərlərin daşıyıcısı və qoruyuçusudur. Onun şeirlərinin, publisistik yazılarının təməlində milli dəyərlər durur. Xanım-xatın qadınlarımızın nənələrin yadigarı qədim baş örtüyü kələğayıya Fəridə xanımın xüsusi önəm verməsi bunu təsdiqləyir:
Fəridənin gül çələngi,
Başında qeyrət tacısan.
Min illərin sirri səndə,
Zamanın heyrət tacısan –
Xal örpəyim, kələğayım!
Fəridə Ləmanın şəxsiyyətinə, Vətən sevgisinə, zəkasına, mənəvi dünyasına, yaratmaq eşqinə, sözünə, qələminə bələd olan tanınmışların baxış bucağından Fəridə xanım daha aydın görünür:
Davud Nəsib: “Torpaq sığındığımız yerdir, hər şey gəldi-gedərdi, qalan isə torpaqdır, xalqdır, torpağını, xalqını acı həqiqətlərdə, heç olmasa bir kəlmə sözündə yaşadanlardı. Fəridə Ləman bu savabı artıq qazanıb.”
Sabir Rüstəmxanlı: “İnsan dünyaya hansı işıqla gəlirsə, o işıqla da gedir. Fəridə xanım işıqlı qadındır. O, epitetlər haqqında bir kitab yazmışdı. Orada mənim də şeirlərimdə ən çox işlənən rəng haqqında yazmışdı. Bu, ağ rəng idi. Fəridə xanımın həyat yolu ağ rəng kimi təmiz və ləkəsizdir. O, yaradıcılığı ilə qadın poeziyasına öz möhürünü vurmuşdur. Fəridə xanım xoşbəxtdir ki, insanların sevgisini qazana bilib.”
Nizami Cəfərov: “Fəridə xanım həm də insan kimi istedadlıdır. O, Türk dünyası miqyasında düşünən insandır.”
Eldar İsmayıl:
Gəncəyə, Təbrizə gülüstan deyər,
Gah bayatı deyər, gah dastan deyər.
O, Qazax deyəndə Türküstan deyər...
Soyuna həmdəmdi Fəridə Ləman.
Dürlü bir aləmdi Fəridə Ləman.

“Ömrüm torpaq ömrüdü” inamına söykənən Fəridə Ləman ömrünün zaman-zaman göyərəcəyinə, Vətən öz sevimli qızını unutmayacağına inanır. Bu inamdır onu yaşadan, axı ömrünü şam kimi yandıranların zəkasının işığı neçə-neçə əsrlər Vətənin övladlarının yollarını nurlandırır. Ömrünün yeddi onilliyini üzüağ yola salmağa hazırlaşan Fəridə xanım şərəfli işlə məşğuldur. Sözünə sadiq qalıb, sevimli peşəsinə, sözə, Vətənin bütövlüyünə, azadlığına könül verənlər üçün yaşamaq, yaratmaq ilahi işdir. “Yazmaq istədiyin ümidlərə qovuşmaqdır, ruhun boşalmasıdır.” Budur, onin həyat manifesti! Fəridə Ləman üçün “yorulmaq rahat olmaqdır”. İnanmıram ki, o, yorulur, çünki hər an narahatdı, nigarandı – Vətəndən, Vətənin torpağından, göylərindən, şəhid ruhlarından, qazi oğullarından vətəndaşlarından. Axı Vətənin başının üstündə dolaşan qara buludları tamamilə dağıtmamışıq...
Vətəni canından çox sevənlər ömrün 70-dən sonrakı fəsillərində də sağlam, uzun və mənalı ömür yaşasın ki, Vətən yaşasın. Vətən Vətəni sevərlərindir, göz bəbəyi kimi qoruyanlarındır.
Fəridə xanım kimlərəsə - bədəməllilərə, tamah və nəfs qullarına, Vətənin hər qarış torpağına alver gözüylə baxanlara məğlub olan, döyüş meydanından çəkilən el qızı deyil. İnanır ki, söz ömrü qədər yaşayacaq, el, torpaq yolunda elədikləri, yazdıqları qədirbilənlərin yaddaşında qalacaq, onu da yaşadacaqlar. Bunu Fəridə xanımın təsəllisi kimi qəbul etməyin, inancıdır - “Vətən haqqı, torpaq haqqı!”
Vətən yanğılı Fəridə xanımın elə, obaya, yurda Vətənə bağlılığı bir örnəkdir. Hara getsə də, hara dönəcəyi yeri dəqiq bilir – “göbəyinin kəsildiyi yeri. Orada onu gözləyən ruhlar və ana torpaq var.”
70 yaşınızı təbrik edirəm İncənin incə Fəridə Ləmanı. “Nəğmələrinizlə həmişə Vətən olun”. Siz öz borcunuzu yaxşı anlayırsınız – Vətənə azadlıq, bütövlük borcunuzu. Bu borc elinə, obasına, torpağına bağlı olanların alnına yazılıb.
Gününüz ağ olsun, Fəridə Ləman! Qazax mahalımızda qızlarımıza edilən bu dua- alqışın ən mötəbəri Sizə düşür...

GÜLLÜ ELDAR TOMARLI
"Bütöv Azərbaycan" qəzeti
28 aprel 2023

Elnur İRƏVANLININ söz dünyası

HAQQA ƏYİLƏNDƏ UCALIR İNSAN

Özünə inanıb özün tapanda
Yaradıb qurmaqdan bac alır insan.
Yer üzü bir taxtdı, bəşər də ki şah,
Onu yaradandan tac alır insan.

Göz niyə yaranıb? – Baxmaqdan ötrü.
Çay niyə qıvrılır? – Axmaqdan ötrü.
Haqqın zirvəsinə çıxmaqdan ötrü
Haqqa əyiləndə ucalır insan.

Dünyanın hikməti çoxdu, dərindi,
Ömür sevincin yox, dərdi-sərindi.
Vaxtın gətirdiyi yuxu şirindi,
Ona aldananda qocalır insan.

05.09.2007

ƏVVƏLİM AXIRA GƏLİB ÇATDI Kİ...

Bəxtimin üzünü ağartmaq üçün
Bir adam bir ovuc əhəngi verməz.
Rəssam dostlarımın getsəm üstünə,
Mənim axtardığım o rəngi verməz.

Bir yerdə yurd salıb qurmadım binə,
Öyrəşəm dumana, bağlanam çənə.
Bəxtimi çəkməyə bəxt yazan mənə
Nə fırçanı verməz, nə rəngi verməz.

Əvvəlim axıra gəlib çatdı ki,
Mürgü vuran günlər yatayatdı ki.
Sürdüyüm bu ömür elə atdı ki,
Ayağın qoymağa üzəngi verməz.

15.01.2008

YAŞAMADIM ÜRƏYİMCƏ

Ümidimi bu ömür, gün
Puç elər, puç elər, gedər.
Qorğa dərdlər ürəyimi
Sac elər, sac elər, gedər.

Yaşamadım ürəyimcə,
Ərimişəm incə-incə.
Kədər gözümü sevincə
Ac elər, ac elər, gedər.

Bu nə qurğu, bu nə kələk,
Yarı iblis, yarı mələk.
Bir dərdimi zalım fələk
Üç elər, üç elər, gedər.

Ümidlər dönüb qılınca,
Kəsər səbrimi alınca.
Gələn gedənin dalınca
Köç elər, köç elər, gedər.

15.12.2008, Uşaq Nevroloji Xəstəxanası

ÜRƏK SÖZÜMÜZƏ BAXMIR

Gözümüzə dik baxanlar
İndi üzümüzə baxmır.
Düzlər əyriyə baxsa da,
Əyri düzümüzə baxmır.

Olmuşları ananlar var,
Olacağı sananlar var,
Odumuza yananlar var,
Amma közümüzə baxmır.

Çağlar ola o çağ kimi,
Dayanaq, duraq dağ kimi.
Nadinc, şıltaq uşaq kimi
Ürək sözümüzə baxmır.

19.12.2008, Uşaq Nevroloji Xəstəxanası

SƏN DÜNYANI BİZDƏN OXU

Ürəyin aynası gözdür,
Ürəkləri gözdən oxu.
Dərinləri dərində gəz,
Dayazları üzdən oxu.

Çağlar özgə çağlar olub,
“Var”lar olub, “yox”lar olub.
Dağlar niyə dağlar olub?
Get, yamacdan, düzdən oxu.

Qorun kölə, müti hisdən,
Qaç dumandan, gizlən sisdən.
Ayırıb yaxşını pisdən,
Bacar, sözü sözdən oxu.

Bu nə rəngdir, nə boyadır,
Günəş gündüzə ziyadır.
Hər bir insan bir dünyadır,
Sən dünyanı bizdən oxu.
09.05.2009, Oğuz rayonu

BƏXTƏVƏR BAŞINA

Ucalmısan ərşi-əlaya,
Ey dağ, bəxtəvər başına.
Gətirmisən göydən yerə
Soraq, bəxtəvər başına.

Şam alışıb getdi bada,
Zülmət alov tuta-tuta.
Pərvanələr yandı oda,
Çıraq, bəxtəvər başına.

Köz olmuşuq ocağında,
Səsimiz var sorağında.
Çürüyürük qucağında,
Torpaq, bəxtəvər başına.
08.06.2009, “Bilgəh” Kardioloji Sanatoriyası


YÜZ YAŞ NƏDİR Kİ

Görkəmli oftalmoloq, tibb elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar elm xadimi, Averbax mükafatı laureatı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Zərifə Əziz qızı Əliyevanın anadan olmasının 100 illik yubileyi münasibətilə

Tez-tez şəkillərin çıxar qarşıma,
Onda baxışlarım ayaq saxlayar.
Səni hamıdan çox neçə bəbəkdə
Nurunu itirmiş göz soraqlayar.

Bu gün uzaqları yaxın eləyən
Qoyduğun o yoldur, saldığın izdir.
Bəlkə, ona görə xalqa əzizsən,
Canparçan atanın adı Əzizdir.

Qəlbin güzgüsüdür, deyirlər ki üz,
Nura bələnibdir üzündə şəfqət.
Sanki yaranmışdın yaxşılıq üçün,
Amalın olmuşdu düzlük, sədaqət.

Yaşadığın ömür olsa da qısa,
Qaldı xoş əməllər səndən yadigar.
Qəlblərdə taxt quran, unudulmayan
İşıqlı xatirən, təmiz adın var.

Allahın sevdiyi yurd adamıydın,
İtmir el verdiyi qiymət, qədir ki...
Gələr əsrlərdən səsin, sorağın,
Ölümsüz adama yüz yaş nədir ki!

28.04.2023
"Bütöv azərbaycan" qəzeti
28 aprel 2023

“Ana ürəyi”

Heç vaxt kitab haqqında yazılan hər hansı rəy və ya məqalə onun əsl dəyəri, müəllif ideyasının əhatə dairəsi, əsərlərin bədii səviyyəsi haqqında tam təsəvvür yarada bilmir. Deyiləsi vacib olan bir çox məqamlar istər-istəməz gözdən qaçır, kənarda qalır. Xüsusən şeirləri müxtəlif mətbu orqanlarında, almanaxlarda, poeziya antologiyalarında işıq üzü görən, 28,75 çap vərəqəsi həcmində “Dünyam mənim” və “Ana ürəyi” kitablarının müəllifi olan, iki ali-ədəbi mükafata, dörd diploma, iki medala layiq görülən eyni zamanda yaxşı həyat yoldaşı, mehriban ana, qayğıkeş nənə kimi hörmət qazanan Xaçmazlı şairə xanım Emfira Ərklidən söz açanda...
Onun həm ayrı-ayrı şeirləri, həm kitabları, həm də bütöv yaradıcılığı respublikamızın, ələlxüsus Qubanın, Xaçmazın və Qusarın ədəbiyyat bilicilərinin diqqət mərkəzindədir. Belə bir haqqı Emfira xanım öz zəhməti, öz sənətkar tərcümeyihalı ilə əldə etmişdir.
Ötən il “Borçalı” Nəşriyyat-poliqrafiya Müəssisəsində çap olunmuş “Ana ürəyi” kitabında şairənin poetik irsinin kiçicik bir hissəsi toplanmışdır. Buradakı şeir, povest və hekayələrdən açıq-aydın görünür ki, o doğma torpağa qırılmaz tellərlə bağlıdır. Odur ki, bu torpaq, bu yurd-yuva E. Ərkliyə zəhmətsevərlik, xeyirxahlıq, mərhəmət və genişürəklilik kimi yüksək mənəvi keyfiyyətlər bağışlamışdır.
Emfira xanımın şeir dünyası güclü romantik qanadlara malikdir. Onun poeziyasının lirik qəhrəmanları sanki dünyanın sahibidir, əzəmətli, güclü olduqları qədər də zərif və həssas ürəyə malikdir. Yerin, göyün, bəşəriyyətin taleyi haqqında düşünmək, narahatlıq keçirmək belə bir xanım üçün təbii haldır. Odur ki, Emfira xanım üçün həyəcansız, qayğısız bir an belə yoxdur.
O qədər etibarsız olub bu dünya,
Hasarlar çəkilir, dörd bir yanımız.
Mühitin havası elə dəyişib,
Gör necə inamsız olub insanlar?
(“Etibarsız dünya”)
Mənə belə gəlir ki, bu misralarda şairənin həyatı və poetik əqidəsi öz əksini tapmışdır. “Gör necə inamsız olub insanlar?” müəllifin yalnız qanadlı ilhamından xəbər vermir, həm də bu istedadın dərəcəsi, əhatə dairəsi haqqında dəqiq fikir yaradır. Emfira xanımın fikri əlvan poetik boyalarla oxucuya çatdırmaq bacarığı yalnız bir-iki şeirində özünü göstərmir. Bu cür gözəl söz oyunları onun ilhamlı qələminin əsas keyfiyyətlərindəndir.
Emfira Ərklinin yaradıcılıq üfüqləri genişdir, mövzu dairəsi rəngarəngdir. O, xalqımızın məhrumiyyətlərlə dolu keçmişini, doğma vətənin gözəlliklərini, şəhidlərimizi, bu günkü xoşbəxt həyatımızı vəsf etdiyi kimi, problemlərdən, ağrı-acılarımızdan da yorulmur, usanmır. Hər mövzuda da ciddi fəlsəfi ümumiləşdirmələr tapır. Bu düşüncələrdə Emfira Ərklinin təmiz insani hissləri, ömür yolunun eniş-yoxuşları açıq-aydın oxunur. Şairə özünün “Qəlbi yanan gözəlim” şeirində dediyi kimi:
Çox solğun görünür, bənizin sənin,
Niyə dikilibdi, yola gözlərin?
Bəlkə bir nisgil var, qəlbində sənin?
Baxışınla yandırırsan gözəlim,
Baxma həsrət ilə, dəyər nəzərin!

Şeirin ömrü həyatın ömrü qədərdir. Axı hər bir şeir həyatın nəfəsidir. Şeir insanın yaşamaq eşqi, yaşatmaq həvəsidir. “Əsmə külək” şeirində oxuyuruq:
Əsmə külək, səmti dəyiş,
Ürəyimi çox sıxırsan.
Qızma Günəş, sən sevgimi,
Alovunla yandırırsan.

Kifayət qədər həsrətlə, ürək yanğısı ilə yazılmış şeirlərdir Emfira xanımın şeirləri. Hər kəs öz dərdini ağladığı kimi, o, da şeirlərində özüdür. Amma bu dərdlər hamımıza tanışdır. Emfira xanım isə bu ağrıları sadəcə olaraq şairanə bir şəkildə sözə çevirir:
Sən elə bir vaxtda çıxdın qarşıma,
Dərdimi deməyə məqam tapmadım.
Məhəbbət dünyamdır, eşqim sevgidir,
Onu söyləməyə imkan tapmadım.
(“Xətasız-bəlasız”)
Emfira Ərklinin məhəbbət lirikasından söz açarkən bu lirikanın çox gözəl xüsusiyyətlərini onun daxili vəhdətini bir insanın taleyini və hisslərini əks etdirən şeirlər təsiri bağışladığını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Çünki lirik qəhrəman özünü məhəbbət həyəcanlarında axtarır və dərk edir. Onun Lirikası insanı öz səmimiliyi, daxili zənginliyi və hər şeydən öncə poetikliyi ilə diqqəti cəlb edir. Məhəbbət mövzusunda yazdığı bütün şeirləri lakonikliyi, aktuallığı və yığcamlığı ilə seçilir. “Sevgi payımsan”, “Uduzma sən...”, “ Niyə unuduldun gözəl”, “ Sevgi tüğyan edər, gələr lərzəyə”, “Sevgi bayatıları”, “Barışdırmasa”, “Ülvi məhəbbət” və s. şeirlərində şair məhəbbətə ən ülvi, müqəddəs bir hiss kimi yanaşır.
Bu dünyanı mən səninlə, qarış-qarış gəzəydim,
Qönçələrin saplağından, bircə-bircə üzəydim.
Dəstələrə bağlayaraq, mən qarşına gələydim,
Ətirindən bihuş olub, xoşlanaydım, güləydim,
(“Öpəydim”)
Emfira Ərkli öz şeirlərini heca, həm də sərbəst vəzndə yazmışdır. Bu şeirlər həcmcə o qədər böyük olmasalar da, o, qələmə aldığı hər hansı mövzuya yeni rəng çalarları qatmaqla şeirin məna yükünü, onun bədii siqlətini daha da artırmaq olur. Şairə az sözlə dərin mənalar ifadə etməyi bacarır. Sözün alt qatına asanlıqla enə bilir. Şeirlərində daha çox tənha qaldığı zaman taleyindən, keçirdiyi daxili hisslərdən söhbət açır, duyğu və düşüncələrini, sevinc və kədərini poetik bir dillə oxucularla bölüşməyi bacarır.
Əlbəttə, bu kiçik məqalədə Emfira xanımın şeirlərinin hamısını təhlil etmək, onu hərtərəfli açıqlamaq və geniş fikir yürütmək imkan xaricindədir. Biz burada sadəcə olaraq müasir həyatımızda baş verən irili-xırdalı problemlərə öz münasibətini şeirlə ifadə edən narahat insanın misralarında qanadlanaraq gah təbiətə qonaq gedirik, gah bəşəri məhəbbət duyğusunun şahidi oluruq, gah da öz şirin canından keçməyə hazır olan əsgərlərimizə qol-qanad verərək hər an düşmən üstünə getməyə çağıran mübarizə ruhunun sədalarını eşidirik.
İnanıram ki, oxucular Emfira Ərklinin “ Ana ürəyi” kitabını da bəyənəcəklər. Bu əminliyi mənə verən onun gərgin yaradıcılıq axtarışları, sözə tələbkar münasibətidir. Sonda Emfira xanıma cansağlığı, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram.
Şixəmməd Seyidməmmədov,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Quba
Filialının “Təbiət elmləri” kafedrasının baş
müəllimi, A.A.Bakıxanov adına “Gülüstan”
elmi-ədəbi məclisinin sədri.

ARXADA QALAN 48 İL

Az ömür deyil. Bu illər həm qısa oldu, həm də üzun. Sevimli müəllimlərimizdən, şagird yoldaşlarımızdan ömürlük ayrılmağımız üzun yol olmaqla bərabər, qısa ömürlər bu yolu qısaltdı. Nə yaşadılar. Qaçqınlıq, köçkünlük, Vətən, yurd itgisi, doğulduğu eli, obanı itirmək bir çox ömür yollarını daha da qısa etdi. Ancaq buna baxmayaraq bu xalq ayaqda durmağı bacardı . Nə isə. Qayıdıram 48 il öncəyə, 1975-ci ilə. Bu il bir qurup şagird yoldaşlarımız oxuduqları Gığı kənd orta məktəbinin onuncu sinfini bitirdilər. Hərə öz həyat yolunu seçdi. Kimisi müəllim, kimisi həkim, kimisi polis və s. ixtisaslar seçərək ölkənin müxtəlif güşələrinə səpələndilər.

Elə bununla da ayrılıqlar başladı və hər şey xatirələrə döndü. Xatirələr, xatirələr!. Elə bu xatirələrin işığı ilə gedərək bu yaxınlarda, yəni mart ayının 26-sı bir araya gəlib Masazır qəsəbəsi, Yeni Bakı massivində yerləşən “Qədim Naxcıvan” ailəvi istirahət mərkəzində bir yerə toplanmağımız bizlərə nəsib oldu. Toplantıda şagird yoldaşlarımızdan Azadəliyev Sərvər, Hacıyev Tamxil, Bəxşəliyeva İradə, Quliyeva Zərqələm, Niftəliyeva Sahilə, Aslanova Sara, Quliyeva Tacirə, İsmayılov Muxdar, Şəkərəliyev Qəhrəman, Həsənquluyev Firudin, Ağalarov Kərəm və bir də mən- Bədəlov Xürrəm iştirak etdik. Onu da bildirim ki, gələcəyimiz olan Zərqələmin oğlu və Sahilənin nəvəsi də görüşümüzə bambaşqa rəng qatdılar. Görüşümüzü ilk olaraq Sərvər müəllim açdı və məclisi idarə etmək üçün Tamxil müəllimə həvalə etdi.

Əvvəlcə şəhidlərimizi, dünyasın dəyişən müəllimlərimizi və sıralarımızı bizdən qabaq tərk etmiş şagird yoldaşlarımızı sükutla yad etdik. Məktəb illərini yada salıb hərə öz təəssuratlarını bölüşməyə başladı. Həm kövrəlmişdik, həm də üzlərdə sevinc var idi. İtirdiklərimizə görə kədərlənsək də, bu gün yaşayan şagird yoldaşlarımızla bir araya gəlməyimiz bizə sevinc verirdi. Bu sevinci mən də bir vaxt yazdığım “A Gığı məktəbim, doğma məktəbim” rədifli şerimlə sizlərə bir ərmağan etməyi özümə borc bildim.

A GIĞI MƏKTƏBİM, DOĞMA MƏKTƏBİM

İndi quşlar yuva salıb sinifdə,
Doğmaların səndən köçüb, sinib də,
Qonşuların dönük çıxıb, dönüb də,
A Gığı məktəbim, doğma məktəbim.

Baxış müəllim üstümüzə qışqırmır,
Mənzilə xala da qarşıya çıxmır,
Kimsə təmir etmir, üzünə baxmır,
A Gığı məktəbim, doğma məktəbim.

Qaçmayır bu başdan o başa heç kəs,
Heç kim deməyir ki, məktəbə tələs,
Bütün yollarını ot basıb əbəs,
A Gığı nəktəbim, doğma məktəbim.

Rasim qaçaraq zəngini vurmur,
Şakir də qapında növbətçi durmur,
Qabilsə oxumur, özünü yormur,
A Gığı məktəbim, doğma məktəbim.

Bax nə tələsən var, nə də gecikən,
Nə bağ belləyən var, nə də ki, əkən,
Nə vaxt ötürən var, nə dala çəkən,
A Gığı məktəbim, doğma məktəbim.

Həsən müəllim bir dərya bölgədə,
Ermənini saxlamışdı kölgədə,
Qalsaydı Nobel alar bəlkə də,
A Gığı məktəbim, doğma məktəbim.


Müəllimlik ən gözəl bir sənətdi,
Müslət müəllim də dili öyrətdi,
Məşqulat müəllim özü hikmətdi,
A Gığı məktəbim, doğma məktəbim.

Bəlkə də daşını söküb satıblar,
Bəlkə də uçurub yerdən atıblar,
Bəlkə də od vurub səni çatıblar,
A Gığı məktəbim, doğma məktəbim.

Tarixə baxanda neçə igidlər,
Səndə oxuyublar neçə şagirdlər,
Hərəsi bir yana səpələndilər,
A Gığı məktəbim, doğma məkrəbim.

Hər kəs o bulağın gözündən içib,
Özü həyat yolu arayıb, seçib,
Gör o gündən nələr, nə vaxtlar keçib,
A Gığı məktəbim, doğma məktəbim.

Xürrəm tapşırmışıq qoyunu qurda,
Bu el qayıdacaq o doğma yurda,
Yenə doğmalarım oxuyar orda,
A Gığı məktəbim, doğma məktəbim.

Bəli vaxt gələcək biz yenidən öz doğma ata- baba yurdumuza qayıdacağıq. Uşaqlarımız bizim yarımçıq qoyduğumuz işləri tamamlayacaq və yenidən o torpağı gülüstana çevirəcəyik.

Hörmətlə; Xürrəm Qafanlı.

“Əsgər nəfəsi”ndən – “Salam, ruhumuzun şəhəri Şuşam!”a gedən yol

Əməkdar jurnalist Rəşid Faxralı söz adamıdır. Daha doğrusu sözün adamıdır. Söz onun üçün dünyanın ən əziz və müqəddəs sərvətidir. Rəşid Faxralı tanınmış şairdir. Elə şairlər var ki, şeir yazanda uzun zaman fikirlərinə, düşüncələrinə əziyyət verməli olurlar. Bəzən isə heç istəklərinə çata da bilmirlər. Amma tam məsuliyytlə deyə bilərəm ki, Rəşid Faxralının söz, fikir sarıdan heç bir çətinliyi yoxdu. Mövzu qısa zamanda onun təfəkküründə genişlənir, adi sözlər dərin düşüncələrə, dəyərli fikirlərə, poetik misralara çevrilir. Şairin dilindən süzülən misralar oxucuları sehirləyir, onların qəlbinə sığal-tumar çəkir.
Rəşid Faxralının adı yəqin ki, oxuculara da yaxşı tanışdır. Çünki onun imzasına mətbuat səhifələrində tez-tez rast gəlinir. Həmişə sözə, qələmə sadiq qalan Rəşid Faxralı günümüzdə üz-üzə gəldiyimiz, narahatçılığımıza səbəb olan müxtəlif mövzulara üz tutur. Söz heç vaxt onun qələminin həndəvərindən uzağa getmir. Rəşid Faxralı yazdığı yazıların, şeirlərin mövzsuna uyğun formanı da tapmağı bacarır. Onun yaradıcılığında forma və məzmun bir-birini rahatca tamamlayır. Buna görə də onun yazıları da, şeirləri də qəlbləri fəth edir.
Elə qələm adamları var ki, əsərlərini oxumağa başlayan kimi təhkiyəsindən, mövzuya yanaşmasından müəllifini asanlıqla tanıyırsan. Hərbi jurnalist Rəşid Faxralı da belə xoşbəxt yaradıcı insanlardandır. Hansısa bir publisistik məqaləsini, şeirini oxuyanda dilinin şirinliyindən, sözlərinin ifadə tərzindən imzasına baxmadan da bilirsən ki, bunu Rəşid Faxralı yazıb. Hər misrasına, hər cümləsinə təfəkkürünün möhürünü vurub. Yəqin ki, bu, çoxlarının bacarmadığı bir sənətkarlıqdı, əli çatmadığı uca zirvədi.
Bu günə qədər hərbi jurnalist Rəşid Faxralının neçə-neçə şeir və publisistik kitabı işıq üzü görüb. 2021-2022-ci illər Rəşid Faxralı üçün çox uğurlu olub desək, yəqin ki, yanılmarıq. Çünki həmin illərdə müəllifin bir-birinin ardınca kitabları nəşr olunub. Şair 2021-ci ildə “Əsgər nəfəsi”, 2022-ci ildə isə “Salam, ruhumuzun şəhəri Şuşam!” kitablarını yazıb. Hər iki kitab müharibə mövzusuna, qələbə ovqatına köklənib. Kitablarda Birinci və İkinci Qarabağ müharibəsində ordumuzun qazandığı uğurlar, qələbələr vəsf olunub.
Əvvəlcə “Əsgər nəfəsi” kitabı haqqında fikirlərimi, oxucularla bölüşmək istəyirəm. Demək olar ki, Rəşid Faxralının bu kitab gözlərim önündə yazılıb, yaranıb. Cəbhəyə, səngərlərə, zabit və əsgərlərlə görüşə bir yerdə getmişik. Yurdumuzu qoruyan hərbçilərlə görüşlərimiz, söhbətlərimiz bir yerdə olub. Bu söhbət və görüşlərdən aldığımız xoş duyğuları, sevinci bir yerdə bölüşmüşük. Vaxt, zaman keçdikcə Rəşid Faxralı bu görüşləri, bu görüşlərdən doğan təəssüratları ağ vərəqlərə köçürüb, poetik fikrə çevirib sonra da kitabların səhifələrinə hopdurub. Yəni bu kitabdakı hər söz, hər hadisə mənim üçün də olduqca doğma və əzizdir.
Adından da göründüyü kimi Rəşid Faxralının kitabının hər sətrindən, hər cümləsindən, hər misrasından hamımıza doğma olan əsgər nəfəsi gəlir, əsgər nəfəsi duyulur. Müəllif hərbçilərimizi daim düşmən üzərində qələbəyə kökləyən “Əsgər nəfəsi” kitabındakı yazıları tarixi ardıcıllığa uyğun olaraq üç hissəyə ayırıb. “Vətən müharibəsindən əvvəl”, “Vətən müharibəsində” və “Vətən müharibəsindən sonra”. Bu çox düzgün bölgüdü, çox dəqiq yanaşmadı.
Vətən müharibəsindən əvvəl yazılmış publisistik məqalələrinin başlıqları əsgərləri qələbəyə səsləyir. Gəlin onların bir neçəsinə diqqət yetirək. “Cıdır düzünün çiçəklərinin də təravətini özünə qaytaracağıq”, “Böyük qələbə ərəfəsindəyik”, “Qələbə, qələbə, yalnız qələbə!”, “Vətən sənin vətənindir, Azərbaycan əsgəri!”, “Böyük qələbəyə az qalıb, Vətən!”, “Bu həsrətin son nəfəsi – Qələbə!” Bu və ya digər yazıların hamısında qələbəyə böyük bir ümid var. Başlıqlardan da göründüyü kimi, yazıların hamısı düşmən üzərinə qələbəyə, torpaqları işğaldan və işğalçılardan azad etməyə odlu, alovlu çağırışdı. Əminliklə demək olar ki, bu çağırışlar, bu yazılar, bu poetik fikirlər qələbənin qazanılmasına xeyli təkan verdi. Əsgərlərimiz bu yazılardan ruhlana-ruhlana qələbə ovqatına kökləndilər.

Vətən müharibəsinin getdiyi günlərdə yazılmış yazılarda da qələbə ruhu, qələbə ovqatı var. Torpaqlarımızın azadlığı uğrunda döyüş gedən günlərdə müəllif hərbçilərimizi qələbələrə ruhlandıraraq, “Qələbənin tarixini siz yazırsınız!”, “Döyüşünüz işğaldan qurtuluş döyüşüdü!” “Qalibiyyət bayrağısan, Azərbaycan əsgəri!”, “Sərhədləri səngərlərə köçürdün, Azərbaycan əsgəri!” və başqa başlıqlı publisistik məqalələr yazır. Yazır ki, Vətən uğrunda döyüşən zabit, əsgər düşmənə qalib gəlsin. Yazır ki, Azərbaycan Ordusu erməni qəsbkarlarını iyirmi səkkiz ildən bəri işğalda saxladığı torpaqlardan qovsun! Yazır ki, Azərbaycan əsgəri qələbəsi ilə xalqı sevindirsin. Həmin günlərdə Rəşid Faxralının yazdığı publisistik məqalələr də, şeirlər də düşmən üzərində qələbənin qazanılmasına xidmət edirdi. Vətən üçün narahat olan həmin günlərdə sanki şair də qələmi ilə səngər qazırdı, sözü ilə döyüşürdü.
“Vətən müharibəsindən sonra” adlandırdığı hissədə müəllif şeirləri ilə, publisistik yazıları Azərbaycan zabitinin, Azərbaycan əsgərinin İkinci Qarabağ müharibəsindəki qəhrəmanlığı vəsf edir. Hərbçilərimizin 44 gün ərzində keçdikləri qəhrəmanlığını yolundan yazır. Artıq şairin qələmi rahat nəfəs alır, dil açıb qələbəyə, zəfərə alqış deyir.
Bir-birindən maraqlı olan publisistik məqalələri ilə yanaşı Rəşid Faxralı “Əsgər nəfəsi” kitabında “Torpağım bəsdi mənə!”, “Salam, ruhumuzun şəhəri Şuşam!”, “Qələbəyə salam olsun!” poemalarını da geniş yer ayırıb. İnanıram ki, kitabı oxuyanlar həmişə Qələbə ovqatında olacaq.
Yaradıcı insanlar daim irəliyə – onu qarşıda gözləyən sabahlara doğru baxır, gələcəyi düşünür. Rəşid Faxralı da sabahlara boylana-boylana “Əsgər nəfəsi” kitabından “Salam, ruhumuzun şəhəri Şuşam!”a doğru uğurlu addımlar atıb. Yaradıcılığının yeni mərhələsində bu kitaba ömür verib. Bənzərsiz sözlərdən elə bənzərsiz də bir kitab ortaya qoyub, sanki sözü ilməyə çevirib ölməz bir sənət əsəri toxuyub.
Yaradıcılıq su kimidir. Bir yerdə göllənib qalmır, daim ruha qida verib yeni məhsullar yetişdirir. Bir yerdə dayanmayan yaradıcılıq ideyaları müəyyən zaman keçəndən sonra yeni əsərlərə çevrilir. Rəşid Faxralı da yaradıcılığına ara vermədən 2022-ci illə “Salam, ruhumuzun şəhəri Şuşam!” kitabı ilə sağollaşdı. Oxuduqca hiss edirsən ki, şairin yeni kitabı “Əsgər nəfəsi”nin davamıdı. O mənada davamıdı ki, “Əsgər nəfəsi”ndəki arzular, “Salam, ruhumuzun şəhəri Şuşam!”da çiçək açıb, istəklər bu kitabda reallığa çevrilib. İkinci Qarabağ müharibəsində erməni qəsbkarları məhv edildi, başqa yaşayış məntəqələrimiz kimi Şuşa da işğaldan azad olundu. Arzular reallığa qovuşandan sonra Rəşid Faxralının da ayağı Şuşa torpağına dəydi. Şuşanı azad gördü, düşmənsiz gördü. Sevincinə sevinc qatdı, həyatının xoş anlarını yaşadı. “Salam, ruhumuzun şəhəri Şuşam!”da bu sevincdən, bu xoş təəssüratdan doğuldu.
Kitab oxucularını “Əsgər andı” şeiri ilə salamlayır. Şair yazır:
“Azərbaycan – Ana Vətən!”- deyənlərin,
Bir ömrü bu ada tən deyənlərin
Yerə-göyə sığışmayan
Məhəbbəti - əsgər andı...
Beləcə, kitab bu gözəl şeirlə oxucusunun əlindən tutub onu səhifə-səhifə sona doğru aparır. “Salam, ruhumuzun şəhəri Şuşam”ı vərəqləyib irəli gedən oxucuları qarşıda daha da mənalı şeirlər, publisistik məqalələr gözləyir.
Müəllif kitabının ilk səhifələrində şeirlərə geniş yer ayırıb. Şeirlərdən sonra isə poemalar gəlir. Bu poemalarda yurdumuz, onun gözəlliyi, işğaldan yenicə qirtulmuş ərazilərimiz, həmçinin, bu yerləri düşməndən azad edən zabit və əsgərlərimizin qəhrəmanlığı nəzmə çəkilir. Nəzmə çəkilən bu əsərlərdən oxucunun ürəyinə qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik süzülür. Adlarından da göründüyü kimi poemalar ağrı-acılarını yaşadığımız Qarabağ müharibəsinə həsr olunub. “Lələtəpə”, “Bayraqtəpə”, “Qələbəyə salam olsun!”, “Vətən boyda sədaqətin əsgəriyik!”, “Bəşəriyyət bayrağıdır bayrağımız” və başqa poemaların xəmiri vətənpərvərlik duyğularından yoğrulub.
Yaradıcılığı ilə daha da yaxından tanışlıq bizə əsas verir deyək ki, Rəşid Faxralı başdan-ayağa vətənpərvər şairdir. Əgər belə olmasaydı, şairin yaradıcılığında vətənpərvərlik mövzusu ilə bu qədər aydın, bu qədər parlaq nəzərə çarpmazdı. Əməkdar jurnalist Rəşid Faxralının kitablarını oxuyanlar vaxtlarının necə də səmərəli keçdiyini hər misrada, hər sətirdə açıq-aydın hiss edəcəklər.

Vahid MƏHƏRRƏMOV
"Bütöv Azərbaycan" qəzeti
14 aprel 2023-cü il

Xəyalım qanadlandı - Zəngəzuru gəzib dolaşdım...

Onu 40 ildən artıq tanıdığım bir həmkar və dost kimi deyil, alim kimi “Bütöv Azərbaycan”a təqdim edəcəyimi bilməzdim. Budur, Natiq Babayevin (Qubadoğlu) AMEA akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunmuş monoqrafiyası qarşımdadır. Kitabın adı araşdırmaların yetərincə ciddi mahiyyət daşıdığına bəri başdan dəlalət edir: “Şərqi Zəngəzur Oykonimlərinin coğrafiya, tarix və dilçilik baxımından tədqiqi”. Əvvəlcə dostumun yeni uğuruna sevindiyimi bildirərək, ardınca monoqrafiya barədə bəzi fikirlərimi bölüşmək istəyirəm.
Görün, Natiq müəllim necə dərin elmi (həm də publisistik) fəhmə malikdir ki, Zəngəzur adının diləzbərimizə çevrildiyi, soydaşlarımızın Qərbi Zəngəzura zəruri qayıdışının gündəmə gəldiyi və Prezident fərmanı ilə, erməni işğalından azad olunmuş ərazilərin ölkə iqtisadiyyatına reinteqrasiyası ilə bağlı iqtisadi rayonların tərkibinə yenidən baxılaraq, beş ulusun Şərqi Zəngəzur adı altında birləşdirildiyi tarixi bir dövrdə daha da aktuallaşan mövzuya üz tutub və sanballı bir tədqiqata imza atıb. Doğrusu, onun gənclik illərimizdə tapışdığımız və şəxsi, həm də ədəbi yaxınlığımıza ünvan olmuş Sumqayıtdan Bakıya köçməsi üzündən son illərdə bir qədər aralı düşdüyümüzə görə Natiqin elmi uğurlarından elə də ardıcıl xəbərim olmayıb. Dissertasiya müdafiə edərək, coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru adı aldığını da xeyli sonra bilmişəm. (Yəqin, o qədər sevincək olub ki, bu uğuru daha sıx ünsiyyətdə olduğu dostlarla qeyd edərkən mən də yadına düşməmişəm. Eybi yox, təki dostların sayı daim piramidik şəkildə artsın və hansısa gözəl tədbir zamanı kimsə unudulsun).

Natiqlə AzTV-də birlikdə çalışmışıq. Tale qismətimiz olan jurnalistika, eləcə də poeziya barədə çoxlu söhbətlərimiz, mübahisələrimiz olub. Beləcə, mötəbər sözün qədirbilən qulluqçusu olmuş, bişə-bişə bərkimişik. Sonra o, İTV-yə transfer edib, mənsə “Xalq qəzeti”nə keçmişəm və əlaqələrimiz bir qədər zəifləyib. Ara-sıra onun “Torpaq”, “Bir kəndin nağılı”, “Toponimlər”, “Danışan tarix” kimi verilişlərinə də baxmışam. Dönə-dönə əmin olmuşam ki, zəhmətdən qorxanlardan, öyrənməkdən usananlardan deyil. Amma, sən demə, bölgələrə ezamiyyətə təkcə maraqlı teleproqramlar hazırlamaq üçün getmirmiş, həm də qədim ünvanlarımızın tarixi adları haqqında bilgilər toplayırmış və bu da sonda elmi iş üçün əsas “xammal” olub. Hər bir halda, fədakar yurdsevərlik örnəyidir.
Şəxsi kitabxanamda Natiq Qubadoğlunun “Bəlkə bir də görüşdük”, “Mənsiz dözə bilsən”, “Ömür doyumluq deyil” adlı şeir topluları yer alır. Artıq bir neçə gündür ki, oykonimlər haqqında elmi monoqrafiyası da bu sıraya iddialıdır. O mənada ki, hələ oxunma mərhələsindədir, beş-altı günə digərləri ilə çiyin-çiyinə duracaq.
Hələliksə, fikrimcə, özlüyündə böyük dəyər daşıyan yeni nəşrin mütaliəsi gözümü, könlümü sevindirir, zəkamı nurlandırır. Əslən qədim türk oylağı Yardımlıdan olsam da, monoqrafiyanın bəhs etdiyi Şərqi Zəngəzur ərazisi qəlbimdə uşaqlıqdan “taxt” qurmuş bir yerdir. Natiq də bilir ki, mənim anam laçınlıdır və o yerlərdə çox dincəlmiş, çox gəzib-dolanmışam. Bir də ki, mənsubiyyət bölgəsi vacib deyil, hamımızın Azərbaycan adlı bütöv bir diyarı var və hər qarışı canımızın bir parçası kimi çox dəyərlidir.
Müəllifin tarixinə və ad mənşəyinə aydınlıq gətirdiyi yer adlarından bir neçəsini yada salım: Ağanus, Ağoğlan, Alxaslı, Cicimli, Fərəcan, Baldıqğanlı, Bozlu, Əhmədli, Fətəlipəyə, Güləbird, Hocaz, Qazıdərəsi, Mığıdərə, Malxələf, Məlikpəyə, Səfiyan, Suarası, Şəlvə, Tərxanlı, Zabux... Əksəriyyətində olmuşam. On-on iki yaşımda ilk dəfə Mığıdərədə dayım uşaqları ilə quzu da otarmışam, at da minmişəm. (Bu sıraya üzünü görmədiyim Ağcakəndi də əlavə edərdim. Çünki xatirələrimin bir ucunun gedib bağlandığı ana nənəmin adını daşıyır, elə bilirəm ki, məhz o kənddə yedditaxta tuman geyinmiş Ağca nənəmin dizinin dibində oturub söhbətlərini dinləmiş, ətirli dovğasından içmişəm).

...Hərdən anamdan zarafatla soruşardım ki, məgər kəndinizə ad tapılmayıb, Mığıdərə deyirlər? O da cavab verərdi ki, əslində bizim kəndimiz Çinarlı olub, sonra camaat ordan bura köçüb. Amma bu barədə heç bir mənbə yoxdur, - demişəm. Anam da qayıdıb ki, yəqin, yazmayıblar. Buna görə Natiqin kitabında da “Çinarlı” adını axtardım, yenə də heç nə tapmadım. Görünür, tarixi mənbələr yoxdur.
Nə isə, dediyim odur ki, dostumun monoqrafiyasının mütaliəsi məni qanadlarına alıb çox uzaqlara apardı. Buna görə ona böyük minnətdarlıq düşür.
Kitab bir-biri ilə tarixi bağlılığı olan, Kəlbəcərdən Naxçıvana qədər böyük bir ərazini tutan, habelə uzun müddət 1861-ci ildə yaradılmış Zəngəzur qəzasında birləşən Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Zəngilan və Cəbrayılın söz abidələri haqqında bitkin, dolğun bir əsərdir. Bu qədim yurd yerləri öz coğrafi mövqeyi, saf təbiəti, gözəl iqlimi, igid və mərd oğulları ilə hər zaman diqqətdə olsa da, Zəngəzur toponimiyasının əsas fondunu Azərbaycan (türk) mənşəli adlar təşkil etsə də və ədalət naminə desək, yetərincə tədqiq olunsa da, mövzuya dönə-dönə qayıdılması zəruridir. Çünki, araşdırdıqca, necə deyərlər, üstünü toz basmış nə qədər bilgilər üzə çıxır. O da var ki, Şərqi Zəngəzur regionu 30 il ərzində erməni nankorların işğalı altında olan zaman toponim soyqırımına da məruz qalıb və adları erməniləşdirilib.

Aşkar gerçəkdir ki, işğal faktı yer adlarımızın haylar tərəfindən kütləvi saxtalaşdırılmasına zəmin yaratmışdı. Laçın şəhəri – Berdzor, rayonu isə Kaşataq, Kəlbəcər – Karvaçar, Cəbrayıl – Djrakan, Zəngilan – Kovsakan, Qubadlı – Sanasar, Ağdərə - Mardakert, Şuşa – Şuşi, Xankəndi – Stepanakert, Füzuli – Varanda, Xocavənd – Martuni, Ağdam – Akna, Xocalı – İvanyan və sair və ilaxır... Dilə da, ağıla da yatmır. Haqqında bəhs etdiyimiz, milli qeyrət timsallı tədqiqatlarla yer-yurd adlarımızın öyrənilməsi isə həm dünyaya əsl həqiqətləri çatdırmaq, həm də Azərbaycana qarşı ərazi iddialarında olan haramzadə qonşularımıza tarixi faktlarla cavab vermək baxımından önəmlidir. Müəllif müxtəlif komponentli oykonimləri də qruplaşıdrıraq ətraflı izahını verib. Üstəlik, İrəvan xanlığında qeydə alınmış əsas Azərbaycan-türk tayfaları barədə bilgiləri də paylaşıb. Budaq Budaqov, Əlövsət Quliyev, Qiyasəddin Qeybullayev və digər alimlərin bu sahədəki araşdırmalarını da qədirşünaslıqla dəyərləndirib.
Mən dostumun monoqrafiyası haqqında ətraflı elmi təhlilə söykənən resenziya yazmaqdan uzağam. Bu, baş redaktor Zakir Eminov, elmi redaktor Mahirə Abbasova, rəyçilər Qasım Hacıyev, Nazim Tapdıqoğlu kimi alimlərin, coğrafiyaşünasların missiyasıdır. Yalnız onu deyə bilərəm ki, etnotoponimlərin bu cür hərtərəfli öyrənilməsi, oğuzların bu ərazilərin aborigen sakinləri olduğunun sübuta yetirilməsi təbii iftixar duyğusu yaradır. Bu, milli-mənəvi dəyərlərimizə sayğı baxımından xüsusilə zəruri bir işdir.
Bir də onu deyim ki, Natiq qardaşım “Babayev” soyadı və“Qubadoğlu” təxəllüsü ilə tanınır. Mənsə onu illərdir ki, “Babasoy” deyə çağırıram. İndi bu kitabının nəşri bir daha sübut etdi ki, gerçəkdən soykökünə sıx bağlı ziyalı, milli kimliyi ilə canı-dildən fəxr edən alim-publisistdir.
Deməli, səhv etməmişəm.
Əli NƏCƏFXANLI,
Əməkdar jurnalist
"Bütöv Azərbaycan" qəzeti
14 aprel 2023

Qürbətdə “Ev dustağı”

Aprelin 7-də Qərbi Azərbaycan İcmasının binasındakı böyük zalda Qafan Rayonu İcması üzvlərinin və respublikada tanınmış ziyalıların, söz, sənət adamlarının iştirakı ilə Şah Səlimi Türkayın “Ev dustağıyam” romanının təqdimatı keçirilib. Qərbi Azərbaycan İcmasının şöbə müdiri Qalib Qasımov İcmanın sədri, millət vəkili Əziz Ələkbərlinin salamını çatdırdıqdan sonra bu günkü kitab təqdimatının icmanın binasında keçirilməsinin rəmzi mənası olduğunu bildirdi.

Qafan Rayon icmasının sədri, tibb elmləri doktoru, professor Eldar Abasov kitabı diqqətlə, həyəcan içində oxuduğunu bildirərək əlavə etdi ki, romanın mövzusundan, bədii məziyyətlərindən, onun nə dərəcədə əhəmiyyət kəsb etdiyindən danışmayacağam. Ən vacib odur ki, bizim gənc xanım öz istedadının bəhrəsini görüb və əsərin öz ata yurdundan qovulmuş bir məllimin taleyinə həsr olunması ayrıca təqdirəlayiqdir. Həm də Qərbi Azərbaycana- dogma yurdlarımıza qayıdış konsepsiyasının gerçəkləşməsində də əsas yük belə istedadlı, vətənpərvər gənclərimizin üzərinə düşür. Gələcək strateji mübarizəmizin avanqardları da bu gənclərdir. Bizi hədəfimizə onlar çatdıracaqlar.
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Mədəniyyət işçisi, “525-ci qəzet”in baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədr müavini, Azərbaycan Mətbuat Şurasının sədri, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Əfv Məsələləri Komissiyasının üzvü Rəşad Məcid Bakı Kitab Mərkəzində də Türkay xanımın kitabının təqdimatının keçirildiyini xatırlatdı. Qeyd etdi ki, bu kitabı müəllif İngiltərədə ingiliscə yazaraq çap elətdirib, sonra da Azərbaycan dilinə tərcümə eləyib. Kitabı oxuduqca insanda bir əminlik yaranır ki, doğrudan da biz müəllifin məharətlə tərənnüm etdiyi o dogma yerlərə mütləq qayıdacağıq.

Şair, oftalmoloq, tibb elmləri doktoru, professor Paşa Qəlbinur, Təhsil Nazirliyinin İctimaiyyətlə əlaqələr sektorunun müdiri, filologiya elmləri namizədi, dosent, Cəsarət Valehov və başqaları Şah Səlimi Türkayı təbrik edərək ona yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzuladılar.
Sumqayıt şəhər 39 nömrəli orta məktəbin direktoru Bəxşeyiş Ələmşahov gənc yazara uğurlar diləməklə bərabər, təklif etdi ki, Qərbi Azərbaycanda doğulan, yaxud əslən oralı olan müəlliflərin hərəsinin kitablarından bir nüsxə icmanın kitabxanasına təqdim edilsin.
Beləcə xeyli müzakirələrdən, fikir mübadiləsindən sonra gənc müəllif ünvanına deyilən xoş sözlərə, yaradıcılığına verilən qiymətə görə hər kəsə minnətdarlığını bildirdi:

“Doğrusu, sizin qarşınızda yaşadığım hissi ifadə etməyə söz tapmıram. Bu gün o qədər həyəcanlı olmuşam ki, şəkil çəkdirməyi belə unutmuşam.Həyatda heç tanımadığım, üzünü görmədiyim insanların saçımı oxşaması, mənimlə şəkil çəkdirməyə tələsməsi, əlimi sıxan isti əllər… Dahasını bilmirəm, sevincimin həddi-hüdudu yoxdur. İlk dəfə qarşınıza çıxanda mən özümü sizə təqdim edirdim, amma bu gün siz məni mənə təqdim edirdiniz. Çox sağolun, var olun! Sevgi ən böyük azadlıq, ən tapılmaz sərvətdir. Bu gün ruhum sizinlə toxluq tapdı. Hər qəlbdə, hər ürəkdə xırdaca yer belə qazanmaq, bir ömrə dəyər! Hamınıza minnətdaram!
Təqdimat müəllifdən imza almaqla və xatirə şəkillərinin çəkilməsilə yekunlaşdı.

“Bütöv Azərbaycan! qəzeti
14 aprel 2023-cü il

İNSAN OLMAQ XOŞBƏXTLİYİ

Türk dünyasının böyük filosofu Asif Ata deyir: “İnsanlaşın- insanlaşdırın!”. Neçəki insan yer üzünün əşrəfidir dünya əmin-amanlıqda yaşayacaq. Nə vaxt ki, dünyada haqq öz yerini nahaqqa verir-səsini çıxarmayıb onunla barışırsan, həyatın gedişi mənfiyə doğru gedir susursan, ürəyinin və evinin qapısını doğmalarının, yaxınlarının üzünə bağlayırsan, yalana, böhtana, həqarətə laqeyd qalırsan və s. Bax bu vaxt sən insanlıqdan uzaqlaşıb adam olursan. Sən sürətlə biganəlik, diqqətsizlik, laqeydlik sindromuna yoluxursan. Uçuruma düşənin əlindən tutub ona kömək etmirsən, korun qoluna girib yoldan keçirmirsən, ”mənə nə” deyib yanından keçirsən. Və beləcə sənin laqeydliyin, biganəliyin, qalınqabırğalılığın ucbatından uçuruma düşən uçurumda ölür, koru yol keçəndə maşın vurur.
Dəyərli dostum yazıçı-jurnalist Hüseyn Məmmədov “Yaralı durna” adlı povest və hekayələr kitabını xeyli vaxtdır ki, avtoqrafla mənə hədiyyə edib. Mənim də borcum idi ki, onun sadiq dostu və oxucusu kimi “Yaralı durna”kitabını “isti-isti”oxuyub, fikirlərimi yazmalıydım. Doğrudur, kitabı “isti-isti”oxudum, amma müəyyən səbəblərdən fikirlərimi yazıb nə özünə, nə də oxuculara çatdıra bilmədim. Nəhayət ki, buna gec də olsa imkan tapdım.
Son vaxtlar oxuduğum nəsir kitablarından, qəzet və jurnallarda çıxan hekayə, povestlərdən məndə belə bir fikir yarandı ki, bu gün nəsrimizdə bir canlanma, bir irəliləyiş var. Bir vaxtlar özünü dahi sayanlar, ədəbiyyatın boşluğundan istifadə edib “meydan sulayıb, at oynadanlar” vardı. Onların əlindən (oxu, zor, xoş sırıdığı kitablardan) hazırlıqlı oxucu bezmişdi, təngə gəlmişdi. Hətta deyərdim ki, iyrənmişdi. Çox şükürlər olsun ki, onlar yavaş-yavaş da olsa ədəbiyyat meydanından çıxmaqdadırlar. Axı söz meydanında söz adamları olmalıdır. Mənim fikrimcə hay-küylü müəlliflər oxucu qazanmırlar, əksinə onu itirirlər. Bu gün intellektual oxucuya bədii zövqün məhsulu olan əsərlər lazımdır.
Hüseyn Məmmədov dəst-xətti özündə həm xalq yaradıcılığını dərindən bilməsilə, həm də yazıçı istedadını birləşdirir. ”Yaşamaq istəyirəm” povestindəki həssaslıq, insan münasibətlərinin ən məhrəm nöqtələrinə, məqamlarına toxunmaq onun əsl insanlığından irəli gəlir. Bir fərd olaraq Hüseyn Məmmədov ünsüyətcildir, diqqətlidir, qayğıkeşdir, mehirbandır, dostun sevincinə sevinən, kədərinə şərik olandır.
Povestin qəhramanı Vaqif qərb rayonlarının birində -ucqar dağ kəndində dünyaya gəlib. Və o da bütün uşaqlar kimi dağ yamacında, onun quzeyində, güneyində qoyun-quzu otarıb, at minib, odun doğrayıb, ot biçib, uşaqlarla deyib, gülüb. Böyük arzularla orta məktəbi yaxşı qiymətlərlə başa vurub. Ali təhsil almaq üçün Bakıya gəlib. Amma onun müəllim olmaq arzusu reallaşmır. Kəndlərinə-valideyinlərinin yanına qayıdır. Müəyyən işlərdə onlara əl yetirib kömək edir. Bir müddətdən sonra yenidən Bakıya gəlir və fabrikdə işə düzəlir. Qəbul vaxtı yenidən sənədlərini instituta verir və bu dəfə qəbul olunur. Quş qanadlı illər bir-birini əvəz edir və Vaqif ali məktəbi bitirib Bakı məktəblərinin birinə ədəbiyyat müəllimi təyin olunur.
Məsəl var deyirlər: “Sən saydığını say, gör fələk nə sayır”. Amma bu dəfə fələk yox, siyasət və siyasi rəhbərlər sayır. 70 il ömür sürən “qardaşlıq birliyi”adlı zorən yaradılmış məmləkət sabun köpüyü kimi dağılır. Xalqlar həbsxanasından ayrılıb müstəqillik qazanan hər bir respublika və onun vətəndaşları ilk vaxtlar böyük çətinliklərlə üzləşirlər. Artıq müəllimliklə, ziyalılıqla ailə saxlamaq mümkün olmur. Maddiyyət mənəviyyatı üstələyir. Dolanışıq vəziyyəti ağır olan Vaqif müəllimlik peşəsindən ayrılıb tikintiyə üz tutur. Həyatdan küskün və incik bir ömür yaşayır. Bu azmış kimi bir gün işdən evə gedəndə dəhşətli bir mənzərəylə rastlaşır. Respublika Klinik Xəstəxananın həyətində iki tibb bacısı meyiti üstü açıq şəkildə arabayla morqa aparır. Vaqif bundan bərk sarsılır. Və sonralar bunun nəticəsi olaraq onun ayaqlarında kəskin ağrılar baş qaldırır, tədricən ayaqları tutulmağa başlayır. Həkimə getmək, özünü müainə etdirmək istəyir, ancaq içindəki ruh düşkünlüyü buna imkan vermir. Bir gün işə gələndə qəfildən avtobusda üzüstə salona yıxılır. Ətrafdakılar ona kömək etmək əvəzinə, onu səhər-səhər içməkdə suçlayırlar. Lakin o, içmədiyini, ayaqlarının sözünə baxmadığını deyir. Kim idi ona inanan. Yaxşı ki, növbəti dayanacaqda avtobusa tələbə qızlar minir və onlar hələ də yerdə halsız halda uzanıb qalan Vaqifi ayağa qaldırıb, yardım göstərirlər. Axırıncı dayanacaqda onu avtobusdan düşürüb xəstəxanaya aparırlar. Qəbul şöbəsinin müdiri həkim Sərdar Bədəlov qızlara Vaqifin və özünün adından minnətdarlığını bildirir. Dünyanın bu qarışıq və çətin vaxtında insanlığın yaşadığına sevinir, qızların hərəkətini təqdir edir. Və eyni zamanda Vaqifə əsl həkim qayğısı göstərib onu müainə edir.
Bu yerdə Asif Atanın sözləri yada düşür. Böyük filosof deyir: “Adam ölümə layiqdir. Ancaq Adamın İnsan olmaq imkanı var. Ölüm insana yaraşmır”. Burdan da belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, daxili aləmi bulanıq, çirkin olan, cılız duyğularla yaşayan adamlar insan ola bilməzlər. Avtobusdakı sərnişinlər adamdılar, onların insan olmaq ehtimalı da sıfıra bərabərdir. Çünki hamsı laqeyidlik, biganəlik sindromunun daşıyıcılarıdır.
Həyat yaxşı insanlarıyla gözəl və yaşamalıdır. Hüseyn Məmmədovun qəhramanları-Nazim Mollazadə. Aydın Əliyev, Kəmalə həkim, Sərdar Bədəlov, tibb bacıları Rəfiqə, Mirvari xanımlar kimi bir dünyada yaşamaq necə gözəl və şirindir. Bu insanlar Hippokrat andına sadiq qalan həkimlər və tibb işçiləridir. Onlar üçün insan həyatı hər şeydən dəyərlidir.”... bəşər övladı məxluq kimi dünyaya gəlir, Adam kimi mövcud olur, İnsan kimi yenidən doğulur”, deyib,- Asif Ata. Bu məntiqdən yanaşdıqda insan olmaq xoşbəxtliyi elə budur.
“Yaşamaq istəyirəm” povestindəki surətlərin içində böyük Allah sevgisi var. Əgər insanın içində Allah sevgisi yoxdursa, onda insanlığını itirir, ölür adam. Və beləliklə incə, mərhəm hisslərdən, duyğulardan məhrum olur.
Çox vaxt biri digəri haqqında məlumat almaq istəyəndə soruşur: “Nə təhər adamdı”?. O, da incik halda deyir ki, adamdı də. Demək adamdı, ancaq insanlıq mərtəbəsinə yüksəlməyib. Dad belələrinin əlindən. Cəmiyyət belələrinin ucbatından gözdən düşür. Belələrində nəinki insan sevgisi, heç millət, vətən sevgisi də olmur.
Povestin əsas obrazlarından biri olan Sərdar həkim müqəddəsliyi dəyərləndirə bilən, sevgiyə, sədaqətə duyarlı olan, dostunu qardaşından ayırmayan bir insandı. Sərdar həkim həm də söz adamıdır, incə qəlbli şairdir. İlhamı gələndə qələmə sarılır, içindəki duyğuları, hissiləri kağıza köçürür. İlk şeirlərini xalası oğlu, bacanağı Vaqifə oxuyur. Vaqif tikintidə fəhlə işləməyinə baxmayaraq ali təhsilli ədəbiyyat müəlimidir. Sözə dəyər verməyi bacarır, ona görə də Sərdar həkimə bu yolda uğurlar diləyir.
Kəmalə xanım Vaqifin palata həkimidir. O,bu günün həkimlərindən köklü surətdə fərqlənir, xəstənin cibinə girmir, yalançı nüsxələr yazıb, dərmanları yalnız şərik olduğu aptekdən almağı tələb etmir, bir bacarıqlı həkim və vicdanlı insan kimi xəstəsini tezliklə sağaldıb ayağa qaldırmağa çalışır. İş o yerə çatır ki, Kəmalə xanım Vaqif üçün öz cibindən pul verib dərman alır. Bu təmənasızlıq onu oxucu gözündə ucaldır.
Povestin aparıcı surətlərindən biri də qəbul şöbəsinin müdiri Sərdar Bədəlovdur. Vaqif əsər boyu Sərdar həkimə xala oğlu, bacanaq kimi müraciət edir. Elə xəstəxanadakı həkimlər, tibb bacıları, Vaqiflə bir palatada yatan xəstələr də onları xala oğlu kimi tanıyırlar. Amma həqiqətdə isə onlar xala oğlu yox, sadiq dost və qardaşdılar. Bu dostluq ən yüksək zirvədə dayanan dostluqdur. Mahnıda deyildiyi kimi “dost ya bir olar, ya iki”. Vaqifin ürək dostu bir, iki deyil, daha çoxdur. O, bu dostları elə-belə qazanmayıb. İnsanlara qarşı olan sevgisi, diqqəti, mehirbançılığı, daxili təmizliyi ona çoxlu dost qazandırıb.
Qardaşın qardaşa eləmədiyi yaxşılığı Sərdar həkim Vaqifə eləyir. Onun xəstəxanadan çıxması şərəfinə qurban kəsib bütöv bir cəmdəyi onun ailəsinə verir. Belə insanlar yaşayıb, yaşadanlardır. İnsanın dahiliyi, həyatın qaranlıq yollarına çıraq tutub yolgöstərənlik Tanrı sevgisindən qaynaqlanır. Sərdar həkim insanlığın əbədi, dəyişməz, davam edən xarakterini özündə əks etdirib yaşadır.
“Yaşamaq istəyirəm” povestində müəllif ailəcanlılığı, qardaşlığı, dostluğu və nəhayət əsil insanlığı peşakar yazıçı bacarığı ilə ortaya qoyur. Və oxucu sevgisi qazanır. Hüseyn Məmmədov bu əsəriylə yaşamağın necə gözəl olduğunu, hansı fədəkarlıqlardan keçdiyini, dostun necə olduğunu obrazlı şəkildə təsvir edir.
Əsəri oxuyanda böyük türk şairi Nazim Hikmətin “Yaşamaq gözəldir, qardaşım!” və Qulu Xəlilovun “Yaşamaq istəyirəm” əsərlərini xatırladım. İnsanın yaşamaq üçün nələr etdiyi, hansı ağrılardan, acılardan keçdiyini göz önünə gətirdim. Vaqifin xəstəliklə necə mübarizə apardığına, ondakı fədəkarlığa heyran oldum. Tanrı yaratdığına yaşamaq haqqı da verir. Bu haqqı insanın əlindən heç kim və heç nə ala bilməz, Tanrıdan başqa. Tanrının lütvündən, həkimlərin fədəkarlığından, qohum-əqrabanın qayğısından Vaqif yenidən yaşamaq haqqını qazanır və yeni həyata başlayır. Bu yerdə deyirlər ey,: “Həyat gözəldir qardaşım!” Yaşa, yaşa!
Hüseyn Məmmədovun “Yaralı durna”kitabındakı başqa povest və hekayələr haqqında danışmağa lüzum görmədim. Çünki qabaqlar bu haqda mətbuatda çıxış eləmişəm.
Mən tam əminəm ki, dəyərli dostumun bu kitabı qabaqkı kitabları kimi oxucuların həvəslə oxuyacağı kitabların davamı olacaq. Uğurlar dostum!

Məhərrəm Şəmkirli
AYB-nin və AJB-nin üzvü.

Qafan Rayon İcma üzvlərinin daha bir görüşü

Martın 18-də Qərbi Azərbaycan İcmasında Qafan Rayon icma nümayəndələrinin növbəti toplantısı olub. Tədbiri giriş sözü ilə açan Qafan Rayon İcmasının sədri, professor Eldar Abasov tədbir iştirakçılarını “Novruz” bayramı münasibətilə təbrik etdikdən sonra gündəlikdə duran məsələlər barədə məlumat verib. Qərbi Azərbaycan İcmasının qarşısında duran vəzifələrin həyata keçirilməsində qafanlıların üzərinə düşən öhdəliklərdən söz açıb.
Tədbirdə rayon icmasının strukturunun formalaşdırılması və təşkilati məsələlər müzakirə olunub. İcmanın ideoloji məsələləri fizika-riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru Rauf Tağıyevə, icmadaxili mədəni-kütləvi tədbirlərin təşkili isə Aşıq Pəri Məclisinin sədri Pərvanə Zəngəzurluya həvalə edilib.
Qərbi Azərbaycan İcmasının şöbə müdiri Qalib Qasımov tədbir iştirakçılarına QAİ sədri, millət vəkili Əziz Ələkbərlinin “Novruz” təbriklərini çatdırıb. Qafan Rayon İcmasının sürətlə təşkilatlandığını xüsusi eyd edən natiq Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunan soydaşlarımızın siyahıya alınması və görəcəyimiz digər işlər barədə məlumat verib. Prezident İlham Əliyevin Qərbi Azərbaycan İcmasına qayğısından danışıb. Onu da bildirib ki, Qarabağın işğaldan azad olunması uğrunda döyüşlərdə Şəhid olanlarla bağlı 3 cilddən ibarət kitab hazırlanır. Əziz Ələkbərlinin rəhbərliyi altında hazırlanan, kitabın 630 şəhidimizi əhatə edən ilk cildi artıq çapa hazırdır.

QAİ Zəngəzur bölgəsi üzrə kurator Ələsgər Məmmədov və Polad Poladov Qafan rayonundan deportasiya olunanların siyahıya alınması ilə bağlı vəziyyət barədə məlumat verdikdən sonra Nazim Qasımov, Bəxşeyiş Ələmşahov və digərləri ürək sözlərini söyləyib, təkliflərini səsləndiriblər.
Yekunda qərara alınıb ki, Qafan Rayon İcmasının ilk geniş tərkibli tədbiri aprel ayında, Heydər Əliyev ili çərçivəsində, Ümummilli liderin 100 illiyinə həsr edilsin. Tədbir “Zəngəzur Azərbaycandır” şüarının sədaları altında başa çatıb.
“Bütöv Azərbaycan”

Mikayıl Müşfiq poeziyası yaşayır və yaşayacaq
(1908-1938)
Əsərlərində Vətəni, gözəlliyi, məhəbbəti tərənnüm edən M. Müşfiq qısa, lakin mənalı bir ömür yaşamışdır. M. Müşfiqin simasında ədəbiyyatımız parlaq bir şəxsiyyəti qüdrətli sənətkarı, romantik ruhlu şeirlər, poemalar müəllifi olan istedadlı bir şairi itirdi. 30-cu illərin repressiyası zamanı coşğun təbiətli şair saxta ittihamlarla həbs olunaraq 1938-ci ilin yanvar ayının 6-da güllələnmişdir.
Mikayıl Mirzə Əbdülqədir oğlu İsmayılzadə (Müşfiq) 1908-ci ilin iyun ayının 5-də Bakı şəhərində müəllim ailəsində anadan olmuşdur.
Atası Mirzə Əbdülqədir Vətən balalarının oxumasına can yandıran maarifçi idi. O müəllimliklə yanaşı yaradıcılıqla da məşğul olurdu, şeirlər yazırdı.
Nənəsi Qızqayıt Mikayılın zəngin xalq yaradıcılığı ilə tanış olmasında mühüm rol oynayır ona nağıllar, atalar sözləri, bayatılar söyləyirdi.
M.Müşfiq ibtidai təhsil alır. Sonra Bakı darülmüəllimində oxuyur və Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitunun dil və ədəbiyyat şöbəsini qurtarır. Müəllimlik etməyə başlayır.
Xəlqilə titrəyən, xəlqilə gülən,
Vətənçin yaşayan, vətənçin ölən,
Səmimi bir insan nə bəxtiyardır!
misralarında Müşfiq özünün səmimi insan və vətəndaş şairlərdən biri olduğunu təsdiqləyir. Xalqımız Vətəni üçün yaşayan vətən üçün ölən səmimi bir insan olan Mikayıl Müşfiqin xatirəsini əziz tutur qəlbində yaşadır.
Şairin ilk şeiri 1926-cı ildə mətbuatda dərc olunur. “Bir gün” adlanırdı ilk şeiri. İlk kitabı “Küləklər” adlanırdı və 1930-cu ildə çap olunmuşdur.
Sonra Müşfiqin “Vuruşmalar”, “Günün səsləri”, “Şəngül, Şüngül, Məngül”, “Kəndli və ilan” və başqa kitabları nəşr olunur.
Şairin “Çağlayan” adlı kitabı da çapa hazırlanmış, müəllifin ən yaxşı şeir və poemaları bura daxil edilmişdi. Ancaq kitabın nəşrini görmək M.Müşfiqə qismət olmur...
M.Müşfiqin poeziyası mövzü baxımından zəngin və rəngarənqdir: İnsanpərvərlik, qadın azadlığı, ailə gözəlliyi, analıq şərəfi, övlad məhəbbəti, vətənpərvərlik, insanların arzu və istəkləri... Mövzu məhdudluğu yoxdur. Əməyi sevmək onu həmişə əziz tutmaq insanın nəcib sifətlərindəndir. Şairə görə “hər şeyin anası, qaynağı” olan torpağı da “hər addımda dəyişdirən” insanın əməyi, alın təri və əməlləridir.
Şairin qısa, ancaq məhsuldar yaradıcılığında poemaları da əsas yer tutur.
“Buruqlar arasında”, “Çoban”, “Əfşan”, “Sındırılan saz”, “Azadlıq dastanı” poemaları epik əsərlərdir.
Şair poeziyasında qoşma, gəraylı, bayatı, məsnəvi, beşlik və s. şifahi xalq şeirinin, eləcə də klassik poeziyanın janrlarının çoxunu işlətmişdir.
M.Müşfiq Qərb şeirinin janrı olan sonetə də biganə qalmamış, yeri gəldikcə sonetlər də yazmışdır.
M.Müşfiq poeziyasında qəribə cazibə qüvvəsi var:
Yazmaram ürəyim sizi anmasa,
Sizin eçqinizlə alovlanmasa;
Burdaca el durub məndən sordu ki:
Gözdən yaş çıxarmı ürək yanmasa?

Qönçə açılarmı, bahar olmasa?
Şölə titrəyərmi, rüzgar olmasa?
Bu nəğmə ruhumdan qoparmı bilməm,
Mənə ilham verən dostlar olmasa?
Səmimiyyətlə doludur bu misralar. Şair cəsarətli idi, vətəndaş şair idi. Həm də uzaqgörən idi. Tarın konservatoriyada tədris olunması qadağan olunanda M.Müşfiq məşhur “Tar” şeirini yazdı:
Oxu, tar, oxu tar!...
Səsindən ən lətif şeirlər dinləyim.
Oxu, tar, bir qadar...
Nəğməni su kimi alışan ruhuma
çiləyim.
Oxu, tar!
Səni kim unutar?
Ey geniş kütləmin acısı, şərbəti-
alovlu sənəti.
“İnqilab və mədəniyyət” jurnalı özünün 1929-cu il ikinci nömrəsindəki “Tar konservatoriyadan çıxarıldı” sərçövhəli xəbərində: “Azərbaycan Dövlət konservatoriyasını qüvvətləndirmək məqsədilə AXMK bir çox qərar qəbul etmişdir. Bu qərarlara görə məcburi dərs kursu olan tarın öyrənilməsi konservatoriyanın bütün dərəcələrində tədris planlarından götürülür və konservatoriya yanında olan şərq orkestrosu ləğv olunur “yazanda Müşfiq “Tar” şeirində yazırdı:
Çoxları üzünə durdular,
Könlünü qırdılar
... Üstündən bir qara yel kimi əsdilər,
Səsini kəsdilər.
Daşlandı çəkənlər nazını
Beləcə qırdılar aşığın sazını.
Milli musiqi alətlərimizi göz bəbəyi kimi qorumaqla yanaşı M. Müşfiq maarif müəllim nüfuzu, səfil həyat keçirən uşaqların himayəyə alınaraq, məktəblərə cəlb olunması, onun düzgün tərbiyə olunması, sənət və sənətkar həyat eşqi, tənhalıq, təmiz və saf məhəbbət haqda da yazmışdı: “Bir də baxsan mənə şeirində belə bənd var:
Baxışın qəlbimi incitmişdir,
Bu baxışdan, bu duruşdan əl çək.
Bir də baxsan mənə, iş bitmişdir,
Bir də baxsan mənə, fikrim dönəcək.
Emosional, musiqili, şairanə ifadə! Qısqanclıq haqda da yazılıb, yazılır və yazılacaq. “Yenə o bağ olaydı”! şeirinə nəzər salaq:

Yenə o bağ olaydı, yenə o qumlu sahil,
Sular ötəydi dil-dil.
Saçın kimi qıvrılan dalğalara dolaydım,
Dalıb ilham alaydım.
Əndamını həvəslə qucaqlarkən dalğalar,
Qəlbimdə qasırğalar,
Fırtınalar coşaydı, qısqanclıqlar doğaydı,
Məni hirsim boğaydı:
Cumub alaydım səni dalğaların əlindən...

M.Müşfiqin lirik qəhrəmanı da sevdiyini qısqanır, dalğalara qısqanır.
M.Müşfiq poeziyasında aforistik ifadələr kimi səslənən elə mənalı misra və beytlər var ki, bunların daşıdığı poetik fikir oxucular tərəfindən yaxşı və sevinclə qəbul olunur. Belə aforistik misra və beytləri oxuyanda bədii sözün kəsərinə çox inanırsan:
Həyat ondan küsənləri incidər.
Bədbəxt bu dünyada tək yaşayandır.
Heyf, ömür qısa, arzu genişdir,
Kim bu qayğı ilə titrəməmişdir?
Zaman bir dərədir axıb dolanır,
Bəzən durulursa, bəzən bulanır.

...Tar”ı “Zəfər səsləri”, “Gecə çeşməsi” şeirlərini tam heca vəznində yazılan şeirlər kimi götürmək olmur, zahiri görünüşünə, misralarda hecaların qeyri-bərabərliyinə görə bu şeirlər sərbəstə oxşasalar da, sərbəst də deyillər. Bəs onda bu şeirlər hansı vəzndə yazılmışdır?
Bu Müşfiq vəznidir, Müşfiq icalığıdır. Heca ilə sərbəsti yaxınlaşdıran bir vəzndir.
Müşfiqə qədər heca vəznində və sərbəst vəzndə yazılan əsərlər arasında belə nümunələrə təsadüf olunmayıb.
M.Müşfiq sözü məharətlə yerində işlədir:
Atamız dünyadan eh dedi getdi,
Tez sönən ömrünə meh dedi getdi.
Gül əkdi, vay dərdi cahan bağından,
Tökdüyü yaşlara şeh dedi getdi.

M.Müşfiq uşaqlar üçün də şeirlər yazmışdır. “Coğrafiya”, “Məktəbli sərqisi”, “Zəhra üçün” şeirləri diqqəti cəlb edir..
Vaxtilə M.Müşfiqin şagirdi olmuş tibb elmləri doktoru Zəhra Salayeva 5-ci sinifdə oxuyarkən sevdiyi müəllimlərinə xatirə üçün avtoqraf yazdırarmış.
11 mart 1934-cü ildə Müşfiq dərsə gələrkən Zəhra utana-utana ona da belə bir xahişlə müraciət edir. Müşfiq albomu gözdən keçirərək:
-Yaxşı, qızım, sən get sinif jurnalını gətir, mən də səninçin bir şey yazaram,-deyir.
Zəhra müəllimlər otağından jurnalı gətirənəcən şair də bir neçə dəqiqənin içində həmin şeiri yazır:
Uca dağlardan atlan,
Hər çətinliyə qatlan,
Bir quş kimi qanatlan
Göylərə yüksəl, qızım!...
M.Müşfiq poeziyası həmişə yaşardır. O yaşayır və yaşayacaq.

Şixəmməd Seyidməmmədov,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
Quba filialının “Təbiət elmləri” kafedrasının baş müəllimi.