YAZIÇI VƏ ŞAİRLƏR CƏMİYYƏTİN HƏKİMLƏRİDİR
Müsahibimiz Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin sədr müavini, "Dostluq" ordenli şair, yazıçı dramaturq və tərcüməçi Farida Afruzdur.

-İndiki dövrdə özbək yaradıcılarının əsas problemləri və çatışmazlıqları nədir?
- Bu, çox geniş sualdır. Ümumiləşdirmək çətindir, çünki bu gün yaradıcıları təhdid edən, onların yaradıcılığına mane olan böyük təhlükələr yoxdur! Yaradıcı ürəyi alovlanan şəxslər üçün demək olar ki, hər cür şərait var. Özbəkistan Yazıçılar Birliyi yaradıcılar üçün sərbəst yaradıcılıq üçün əlverişli şərait yaradıb. Qətiyyətlə deyə bilərəm ki, "Dörmon" yaradıcılıq evi buna misaldır; burada gecə-gündüz, münasib qiymətlərlə, rahat şəraitdə yaradıcılar üçün təmiz və rahat otaqlar mövcuddur və yüksək səviyyəli xidmət göstərilir. Qonşu Qazaxıstan və Tacikistandan gələn yaradıcıların sözlərinə qulaq asanda, onların yalnız Özbəkistanda belə şəraitin olduğunu eşidib sevindiklərini görmüşəm.
Qazax və Tacik yaradıcı dostlarımız:

"Bizdə də belə yaradıcılıq evləri olsaydı,"- deyə bizə həqiqətən heyran qaldıqlarını çox görmüşəm. Bundan əlavə, 2022-ci ildə Parkent rayonunun gözəl "Zarkent" kəndində tikilərək istifadəyə verilmiş "Parkent" yaradıcılıq evi və "Çorvoq" dağlarındakı böyük ədəbiyyatşünas Ozod Şarafuddinov adına "Çorvoq" yaradıcılıq evləri kimi yerlər də yaradıcıları ilhamlandırmaq üçün çox yaxşı şəraitdir. Problemlər və çatışmazlıqlar məsələsinə gəlincə, bu, hər kəsin şəxsi vəziyyətindən asılıdır. Çünki xalq deyir: "Axtaran tapar," yəni əgər yaradıcı həqiqətən yaradıcıq istəyirsə, hər şəraitdə yaratmaq imkanını tapar. Problemlərə və çatışmazlıqlara baxmayaraq, qələmini səbir və istəklə işlədərək, ruhunu alovlandıraraq yaradıcılıq etməyə davam edər.
Bu gün ölkə rəhbərliyinin yaradıcılığa, mənəviyyat, incəsənət və mədəniyyətə göstərdiyi diqqət həqiqətən heyrətamizdir.
-Bu gün ən ağrılı nöqtələr nədir, sizcə?...
-İndiki dövr yaradıcıları-yazıçı və şairlər, ümumiyyətlə ruhani dünyada yaşayan insanlar üçün ən ağrılı, ən sarsıdıcı nöqtə dəyərlərin çökməsidir. Uzun əsrlər boyu insanlığı mənəvi işıqlandıran yaxşılıq, ruhani köklər, müqəddəs duyğular bu günkü qlobal informasiya axını və istehlakçılıq təzyiqi altında yavaş-yavaş unudulur. "İnsanın könlü, əgər mənəviyyatdan kəsilərsə, qurumuş bədənə bənzəyir; xarici gözəllik olsa da, daxili həyat söndürülür." Bu gün biz məhz belə vəziyyəti görürük.
İnsan müasirlik maskası altında özünü zəngin sayır, amma ruhən kasıbdır. İnformasiya çoxdur, amma anlayış yetərsizdir.
Azadlıq var, amma mənəvi yük ağırdır.
Xarici dünya gözəldir, amma daxili dünya boşdur.
Şairin qəlbi bu prosesə laqeyd qala bilməz- o sözlə ağrını ifadə edir, tonla qəlbi oyandırır, fikir ilə ruhu xəbərdar edir.
Yazıçı və şair — bu zamana ruhi həkim, ağrılı dövrə sözlə dərman vuran müqəddəs şəxslərdir.
Onlar unudulan dəyərləri xatırladır, mənəviyyatı yüksəldir, nur istəyən qəlblərə işıq saçırlar.
Beləliklə, yaradıcılar həmişə ruhən ayıq olmalıdır.
-Bu günkü özbək ədəbiyyatında dünya ədəbiyyatı səviyyəsində əsərlər yaradılırmı?
- Özbək ədəbiyyatı- qədim və fasiləsiz inkişaf edən mənəvi zənginlik mənbəyidir. Onun kökləri "Örxun-Enəsay" yazılı abidələrinə gedib çıxır. Bu mənbələr yalnız türk xalqları üçün deyil, bütün insanlıq mənəviyyatı üçün böyük önəm daşıyır.
Özbək ədəbiyyatı əsrlər boyunca İslam mədəniyyəti, Turan sivilizasiyası və yerli xalqın şifahi ədəbiyyatı ilə bağlı olaraq formalaşıb və təkmilləşib. Bu gün də bu ədəbiyyat canlıdır: milli ruh, tarixi yaddaş və müasir dünya görüşü ilə birləşərək gözəl şeirlər, hikmətli əsərlər yaradılır. Onlar dünya ədəbiyyatı səviyyəsində öz yerini tapır.
Müasir özbək yazıçı və şairləri yalnız keçmiş mirasa söykənmir, onu tənqidi şəkildə təhlil edir və yeni bədii ton və üslublarla zənginləşdirirlər. Bu ədəbiyyatımızın davamlı inkişaf potensialını göstərir.
— Əvvəllər şair və yazıçıların çap olunmuş kitabları müzakirə olunub, təhlil edilirdi, səhvlər açılırdı, uğurlar tanınırdı.
Məncə ədəbi tənqid zəifləyib...
— Hazırda mən Özbəkistan Yazıçılar Birliyində yaradıcı və təşkilati fəaliyyətimdə əsas diqqəti ədəbi tənqidi canlandırmağa, nüfuzunu bərpa etməyə və müasir ədəbi prosesdə təsir gücünü artırmağa yönəldirəm. Bu istiqamətdə ilham mənbəyim və yol göstərənim 1980-ci illərin ədəbi mühiti, həmin dövrün tənqidi düşüncə və əhvalıdır. Çünki o illərin ədəbi tənqidi təkcə yaradıcıları yüksək səviyyədə qiymətləndirmirdi, həm də milli ədəbiyyatın inkişafında böyük rol oynayırdı.
Bu sahədə tanınmış sahə mütəxəssisləri, akademik səviyyəli ədəbiyyatşünas alimlər, ustadlar və ədəbiyyata biganə olmayan gənc yaradıcılarla aktiv dialoq və əməkdaşlıq aparırıq.
Onlardan alınan fikirlər, praktik təkliflər və uzunmüddətli planlar bizə yalnız istiqamət deyil, həm də mənəvi dəstək, elmi və bədii əsas verir. Fikirlər müxtəlifdir: bəziləri tənqidə akademik əsasların möhkəmləndirilməsini, bəziləri yeni media vasitələri ilə müasir təhlil formalarının yaradılmasını təklif edir. Digərləri isə ədəbi tənqidi yalnız yaradıcıya deyil, həm də cəmiyyətə təsir edən mənəvi vasitəyə çevirmək zərurətini vurğulayır. Bu müxtəlif fikir və mülahizələr əsasında biz ədəbi tənqidin canlı qüdrətini bərpa etməyə, onu oxucu və yaradıcı arasında canlı dialoq vasitəsinə çevirməyə çalışırıq. Bu prosesdə tənqid yalnız ədəbi deyil, fəlsəfi, ruhani, mədəni və sosial ölçülərini də nəzərə alaraq onun elmi əsaslarını gücləndirmək, qiymətləndirmə meyarlarını yenidən gözdən keçirmək, həmçinin gənc tənqidçiləri yetişdirmək və elmi əsaslarla dəstəkləməyə xüsusi diqqət ayırırıq.
-Dramaturgiya digər janrlardan nə ilə fərqlənir?
-Dramaturgiya mənim qəlbimin təsviridir. Dramaturgiya səhnə dili vasitəsilə insan ruhunu, cəmiyyətin dərdlərini, qəlb ağrılarını dərin ifadə etmə sənətidir. Bu, insan duyğularının ən incə tellərinə toxunur, sözü hərəkətə, fikri səhnə ifadəsinə çevirir.
Qeyd etmək istəyirəm ki, “Oloy malıkəsi Qurbancan dodxon” kimi tarixi-sosial məzmunlu əsəri mən dramadan başqa heç bir janrda tam ifadə edə bilməzdim.
Bu obraz səhnənin nəfəsini, həyati hərəkət və mübarizəni, cəsarət və fədakarlığı tələb edirdi. Onun daxili dramı, xarici mübarizəsi və xalq dərdi ilə yaşaması ancaq dram vasitəsilə həqiqi qüvvəyə malik olur.
Dramaturgiya mənim üçün təkcə yaradıcılıq istiqaməti deyil-fikrin hərəkətə, duyğunun təsirə çevrilmə prosesidir. Bu mənə insan qəlbinə təsir etmək, keçmişlə bu günü körpüləmək, milli tarix və ruhu müasir nəfəs ilə ahəngləşdirmək imkanı verdi. Drama vasitəsilə mən həyatın ağrısını da, ümidini də, insan dəyərini də daha dərindən hiss etməyə başladım.
-Tərcüməçi kimi müxtəlif ədəbiyyatların qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri barədə fikriniz nədir? Hansı əsərləri oxucuya çatdırmaq lazımdır?
- Tərcümə xalqları xalqlara, dilləri dillərə bağlayan qızıl körpüdür.
Bu körpünün möhkəmliyi və davamlılığı daim diqqət və qayğı tələb edir. Daim yeni-yeni tərcümələrlə zənginləşdirmək vacibdir. Ona görə də qardaş xalqların milli və ümumbəşəri ruhda olan əsərlərini keyfiyyətli, bədii və elmi cəhətdən tam tərcümə edib, onları özbək oxucusuna çatdırmaq təkcə mədəni vəzifə deyil, həm də beynəlxalq dostluq və həmrəyliyə xidmət edən şərəfli missiyadır.
-Şair və nəsrçi kimi nələrdən ilham alırsınız, təsirlənirsiniz?
- İlhamımı həmişə varlığın saf nəfəsindən, təbiətin misilsiz gözəlliklərindən almışam. Qəlbimdəkı hər duyğu, fikir və obraz təbiət mənzərələri ilə söhbətdən, həyatın səmimi notlarını dinləməkdən doğulub.
Təbiət mənim üçün gözəllik, heyranlıq və ilham mənbəyidir.
Şeirlərimdə də təbiətin nəfəsi, varlığın gözəlliyi ilə insanın daxili aləmini, hisslərini ifadə etməyə çalışmışam.
İlham mənbəyim həyatın özüdür, onun saflığı və sadəliyidir.
-Gündəlik həyat və yazı vaxtı arasında necə tarazlıq saxlayırsınız?
- Həmişə gündəlik, məişət qayğılarımdan yaradıcılığı, yazmaq arzusunu üstün tutmuşam. Lakin anayam, qadınam, ailəm və onun iç mühitinin bütövlüyünü qorumağa məsul olduğum üçün hər ikisinə bərabər vaxt ayırmışam.
Allahın köməyi ilə bu zəhmətimin bəhrəsi böyükdür -əmin-aman ailəm, uşaqlarım, nəvələrim var ki, ruhuma rahatlıq verir, sağlam və gözəl həyat yaşayırlar.
Yaradıcı işlərimə gəldikdə, nələrə nail olduğumu və ya yazdıqlarımın səviyyəsini mən yox, mütəxəssislər qiymətləndirməlidir; özüm haqqında bu barədə analiz aparmaq çətindir.
-Müasir ədəbiyyatın köhnə ənənələrdən fərqi nədir?

Gənc nəslə münasibətiniz necədir?
- Müasirlik adından da göründüyü kimi yenilikdir.
Fərqi məhz bu yenilikdədir! Gənc nəsil ruhu və yaradıcılığına münasibətimə gəldikdə, hazırda gənclərlə işlədiyim üçün qeyd etmək istəyirəm ki, gənclərdəki minnatsızlıq halı mənə uyğun deyil, çoxunun yaradıcılığındakı narazılıq, fasiləsiz narazılıq əhval-ruhiyyəsi yaxşı hal deyil.
Ömrünün çoxunu yaşamış, dünyanın yüksəliş və enişlərini görmüş, həyatın isti-soyuq günlərini ürəyindən keçirmiş böyük bir nəsil nümayəndəsi kimi gəncləri izləyərkən bu minnatsızlıq ruhunun onlar üçün təhlükəli olduğunu düşünürəm.
-Obrazların daxili dünyasına daxil olmaq üçün hansı metodlardan istifadə edirsiniz? Şəxsi araşdırmalarınız necə təsir edir?
— Yaradıcılıq prosesi həqiqətən, daim hərəkətdə olan, canlı bir orqanizm kimi içimizdə yaşayır; yaradıcı ağladıqda ruhu da ağlayır, güləndə gülüşün, ağrıyanda ağrısını çəkir, sevindikdə sevinir.
Obrazların daxili dünyasına gəlincə, hər yaradıcı dünyaya öz yaradıcılıq pəncərəsindən baxır və əlbəttə orada əks olunanları təsvir edir.

Söhbətləşdi:
Cahangir NAMAZOV,
“Butov Azərbaycan” qəzetinin Özbəkistan üzrə təmsilçisi.
Azərbaycan Jurnalistlar Birliyinin üzvü.