Maşallah Rəzmi

Fars dilindən çevirəni: Səməd Bayramzadə

İranda "pantomim" etiraz aksiyasının yaradıcısı Qulamhüseyn Saedi
(və onun həyatı haqqında danışılmamış faktlar...)

Gövhər Murad təxəllüslü Qulamhüseyn Saedi (15 yanvar 1935 - 23 noyabr 1985) həkim, yazıçı, şair və siyasi fəal idi. O, Tehranda İran Yazıçılar Cəmiyyətinin və Parisdə Sürgündə olan İran Yazıçılar Cəmiyyətinin yaradıcılarından, çağdaş Azərbaycan mədəniyyət və incəsənətinin ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. Saedi Təbriz şəhərində orta səviyyəli bir ailədə dünyaya gəlib, atası dövlət işçisi, anası isə dərzi olub. O, 12 yaşında olarkən Azərbaycanın Milli Hökuməti dövründə bir il öz ana dilində, Azərbaycan türkcəsində təhsil almış və o vaxtdan ana dilinə sevgisi daha da artmışdır. Sonralar ana dilində bədii əsər yarada bilmədiyi üçün həmişə təəssüflənmişdir. O, yeniyetmə ikən məqalələr və qısa hekayələr yazmağa başlayıb. Saedi özü belə izah edirdi: “Yeniyetmə yaşlarında olanda bəzi yazılarım Təbriz qəzetlərinin birində çap olunurdu. Bir gün fars dili müəllimim mənə inşa mövzusu tapşırdı və mən də yaxşı bir inşa yazdım. Həmin inşa dərhal qəzetdə təxəllüslə dərc olundu. Ertəsi gün müəllim məndən inşamı oxumağımı istədi. Mən inşanı oxuyanda o, yazı taxtasının önündə qulağımın dibinə bərk bir şillə vurub dedi ki, get, bir də qəzetdən yazı köçürməyi dayandır. Mən də təxəllüsümün tanınmasını istəmədiyim üçün heç nə demədim, qəzet yazısını özüm yazdığımı demədim, sonra yerimə geçib sakitcə oturdum.
O, ləqəbi ilə bağlı belə yazır: "O zamanlarda bir gün Təbrizin Tobaiyyə qəbiristanlığında qəbirlər arasında gəzib məzar daşlarının üzərindəki yazıları oxuyurdum. Bir məzar daşının üzərində toz var idi, onu sildim. Orada “Gövhər Murad qızı” yazılmışdı, bu adı bəyəndim və təxəllüs seçdim. Ondan sonra pyeslərimi “Gövhər Murad”, hekayələrimi isə “Saedi” adları ilə imzaladım”.
Saedi Azərbaycan Demokrat Firqəsini həmişə yüksək qiymətləndirirdi və Demokrat Firqəsinin gənclər təşkilatının üzvü olduğu üçün fəxr edirdi. Firqə məğlub olduqdan sonra onun gənclər təşkilatı 1953-cü ilə qədər gizli fəaliyyət göstərmişdir. Saedi Firqənin cavanlar qəzetində məqalələr yazdığına görə 1953-cü ildə 19 avqust dövlət çevrilişindən sonra bir il həbsə məhkum edilərək zindanda qaldı. O, 1954-cü ildə azadlığa çıxandan sonra Təbriz Universitetinə daxil olur.
Bu sətirlərin müəllifi, yəni mən, Qulamhüseyn Saedini 1967-ci ildə Təbrizin ziyalı və Səməd Behrənginin dostları çevrəsinə cəlb olunduğum vaxtlarda Manaf Fələki Təbrizi ilə dostları arasında bir neçə dəfə görmüşdüm. 1971-ci ildə Tehranda edam edilən Manaf Fələki Təbrizi mənimlə qohumdur və Saedi çoxsaylı müsahibələrində Təbriz Universitetinin tələbəsi olmuş xalçaçı Manaf Fələki adlı dahi şəxsiyyəti necə kəşf etdiyini dəfələrlə açıqlayıb. Səməd Behrəngi Araz çayında boğulmazdan əvvəl Saedi Təbriz və Tehran ziyalıları arasında əlaqə vasitəsi idi və hər dəfə Təbrizə gələndə adətən Tehrandan olan bir-iki nəfər dostunu, o cümlədən Calal əl-Əhmədi özü ilə gətirərdi. Mən Saedinin Təbrizə gələn dostlarını zarafatcıl insanların toplaşdıqları “Eşşəklər qəhvəsi” adlanan qəhvəxanaya aparması barədə 2000-ci ildə “Təbriz qəhvəxanaları” adlı məqaləmdə ətraflı yazmışam.
Saedi Təbriz Universitetində tibb təhsili alıb. Sonra Tehranda psixiatriya üzrə ixtisaslaşıb. 1961-ci ildə Təbriz Universitetində “Azərbaycanda psixonevrozun sosial səbəbləri” adlı dissertasiya işini bitirmişdir.
O, digər gənc həkimlər kimi zabit rütbəsi almaq əvəzinə, hərbi xidmət keçərkən siyasi mənşəyinə görə cəzalandırılıb və Tehranın İşrətabad qarnizonunda sadə bir əsgər kimi qarnizon komandirlərinin mühafizə xidmətinə təhkim edilmiş, itaətsizliyinə görə Saedini müntəzəm olaraq cəzalandırılmışlar. Saedi iki illik hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra bir müddət həkim olan qardaşı ilə birlikdə çalışdı və sonra Tehranın cənubunda öz tibb məntəqəsini (mətəb) açıb insanlara hər cür tibbi xidmət göstərməyə başladı. Hətta o, həmin ərazidə kasıb ailələri üçün mamallıq xidməti də göstərmişdir. Saedinin dediyinə görə öz əli ilə dünyaya gətirdiyi uşaqlardan biri inqilabdan sonra təsadüfən onu Xomeyni mühafizəçilərinin əlindən xilas etmişdir. Saedinin həm də öz evi olan tibb məntəqəsi 1970-ci illərdə yazıçıların, ziyalıların və siyasi fəalların görüşdüyü yer idi. Saedinin özü də Xalq Fədai Partizanları təşkilatı ilə sıx əlaqədə idi və Xalq Fədailərinin bəzi bəyanatlarını yazdığını da etiraf edirdi. Saedi Məhəmməd Rza şahın dövründə bir neçə dəfə həbs olunub. Mən özüm ilk dəfə Mərziyə Əhmədi Eskuidən eşitmişəm ki, “Saedi Evində məhbusdur”. O zaman Evin zindanı haqqında məlumatım olmadığından fikirləşirdim ki, yəqin Saedini öz evində həbsdə saxlayırlar və bilmirdim ki, illər sonra Evin həbsxanası mənim də şəxsi işgəncə evim olacaqdır.
O dövrün əksər siyasi fəalları ilə Saedinin şəxsi və siyasi əlaqələri var idi. Saedi şah rejiminə qarşı silahlı mübarizə aparan Xalq Fədai Partizanları təşkilatı ilə Fətəli Pənahiyan vasitəsilə əlaqə saxlayırdı. Fətəli Livanda partizan təlimi almış və silahla İrana qayıtmışdı, lakin 1975-ci ildə Tehranda SAVAK agentləri ilə silahlı toqquşmada öldürülmüşdü. Fətəli Pənahiyanın əmisi general Mahmud Pənahiyandır. General Mahmud Pənahiyan şah ordusunun polkovniki olub, 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinə daxil olub. O, Təbriz qarnizonunun komandiri olub. Firqə məğlub olduqdan sonra Bakıya gəlib və illər sonra İraq hökumətinin dəvəti ilə həmin ölkəyə gedərək Bağdadda məskunlaşıb. General Pənahiyan Bağdadda “İran Xalqlarının Milli Cəbhəsi Radiosu” adlı farsdilli radio stansiyasını idarə etmiş və bu radiostansiyanı şah rejiminə müxalif olan qüvvələrin ixtiyarına vermişdir. 1978-ci il inqilabından əvvəl radio siyasi təbliğatın ən təsirli vasitəsi idi və buna görə də Məhəmməd Rza şah 1978-ci ildə müxalifəti qızışdıran və inqilabı alovlandıran BBC Radiosundan narazı idi. Həmin dövrdə Bağdad radiosunu dinləyən, hərbi təlim keçmək və şah rejiminə qarşı silahlı mübarizəyə qalxmaq üçün İraq üzərindən İordaniyaya və ya Livana getmək istəyən iranlı inqilabçı gənclər gizli şəkildə İraqa daxil olduqdan sonra İraq hökuməti onları general Pənahyanın ixtiyarına verirdi. General Pənahiyanın vəzifələrindən biri də bu gənclərə rəhbərlik və onları Livan və ya İordaniyadakı partizan təlim düşərgələri ilə tanış etmək idi.
Səməd Behrənqinin ölümündən sonra mən Saedini görmədim, amma onun bəzi pyesləri əsasında hazırlanmış tamaşalara baxmaq üçün bir neçə dəfə Tehrana getdim, Saedinin çap olunan hər əsərini oxudum. 1960-cı illərin sonlarında Saedinin pyesləri çox populyarlaşdı. Yadımdadır, onun bir neçə əsəri şəhər teatrında nümayiş etdirildikdən sonra Tehran qəzetləri Səttar Xandan sonra Tehranı fəth edən ikinci azərbaycanlının Saedi olduğunu yazırdılar; Səttar xan Tehranı silahla, Saedi isə qələmlə fəth etdi.
Həmin illərdə mənim Mərziyə Ahmadi Eskui ilə siyasi münasibətlərim olub. O, Tehranda Qulamhüseyn Saedi ilə görüşərdi və hər görüşdən sonra onun özü və fəaliyyəti barədə xəbərləri mənə danışardı. Mərziyə Eskui 1974-cü ildə Tehranın Fövziyə meydanında SAVAK agentləri ilə silahlı toqquşmada öldürüldü.
1960-cı ilin yayında Urmiya yaxınlığındakı Quşçu kazarmasında İran Ordusunun Maarif Korpusunda (Sütununda) xidmətə hazırlaşmaq üçün təlim keçərkən hərbi bayramda mən və digər kurs yoldaşlarım birlikdə Saedinin mim (pantomima, lal oyunu) ifalarını təqlid edərək “Eşitmirik” adlı mim tamaşası göstərdik. Qarnizon komandirləri rəsmi təbliğata zidd olan bu lal (mim) oyununun siyasi əhəmiyyətini dərk etmirdilər.
Saedi yorulmaz bir yazıçı idi. O, “Hava əhli”, “İlxıçı”, “Xiyav”, “Meşkinşəhr” də daxil olmaqla, 40-dan çox pyes, ssenari, hekayə və iri həcmli monoqrafiyalar nəşr etdirmiş, Tehran və Təbriz qəzetlərində, xüsusən də özünün Tehranda nəşr etdiyi “Əlifba” Dərgisində saysız-hesabsız məqalələr yazmış, çoxsaylı söhbətləri, müsahibələri və şifahi tarix qeyd etmişdir. Qulamhüseyn Saedi özü nəinki davamlı olaraq yazırdı, həm də ətrafındakıları şeir, hekayə, monoqrafiya yazmağa, folklor araşdırmalarına, bir sözlə bacardıqları qədər yazmağa və döyüşkən bir şəkildə nəşrin imkanlarından və imtiyazlarından istifadə etməklə onları dövri mətbuat və aylıq jurnallarda çap etdirməyə təşviq edirdi.
Saedi Parisə gəldikdən sonra sürgündə “Əlifba”nın 6 nömrəsini nəşr etdirdi. Parisdə yaşayan azərbaycanlılar Saedidən “Əlifba”nın bir nömrəsini Azərbaycan türkcəsində çap etdirməyi xahiş etmişdilər. Saedi isə onu çap edəcəyinə söz vermişdi (nəşrin məzmunu “bir”, “iki” ünvanlı başlıqlarla çapa hazırlanmışdı, lakin nəşr olunmamışdı, çünki son redaktənin keçirilməli olduğu gün Saedi xəstəxananın anesteziya otağına girdi), lakin o, çox yaşamadı və Parisdə 50 yaşında, 23 noyabr 1985-ci ildə qürbət ağrısından öldü. Saedi Parisdə Pere Laşez qəbiristanlığının 85-ci hissəsində dəfn edilib.
Məncə, Saedinin əksər əsərləri ədəbi-bədii şedevrlərdir. Səbəbsiz deyil ki, bəzi teatr sənətçiləri Saediyə “İranın Anton Çexovu” ləqəbi vermişlər. İnqilabdan sonra (İrandakı 1978-1979-cu illər inqilabı nəzərdə tutulur) Saedi bir neçə ədəbi və siyasi xadimlə birlikdə “Milli Demokratik Cəbhə” adlı siyasi bir qrup yaratdı. Xomeyninin agentləri o cəbhənin yaradıcılarının əksəriyyətini edam etdilər. Cəbhənin qurucuları və Saedinin yaxın dostlarının edamından sonra Xomeyniçilər Saedini həbs edib edam etməyə çalışsalar da, o, bir müddət gizli yaşadıqdan sonra 1981-ci ildə Bəlucistan vasitəsilə Pakistana, oradan da Parisə qaça bildi.
Saedi İranı tərk etdikdən sonra gələcək nəsillər, hətta İrandakı teatr tələbələri belə Saedinin adını belə eşitməsinlər deyə, onun bütün kitabları satışdan toplanaraq məhv edildi və əsərlərinin nəşri qəti şəkildə qadağan olundu. Yalnız Saedini tanıyanlar və kitablarından bəzilərini özlərində saxlayanlar onları gizli şəkildə maraqlananlara verirdilər. İran Yazıçılar Cəmiyyətinin üzvləri də hərdən bir Saedinin adını çəkirdilər. Necə də ağrılıdır ki, İran sənətçilərinin yeni nəsli öz ölkələrinin ən böyük yazıçı və dramaturqunu tanımır. Bu, bir xalqın mədəni təcrübəsini əlindən almadan, onu qiymətli bədii irsdən məhrum etmədən mümkün ola bilməzdi. İndiyə kimi İslam Respublikası rəhbərliyinin öz mədəniyyət xadimlərinə etdiklərini heç bir diktatura hökuməti öz mədəniyyət işçilərinə etməmişdir. Kino sənətinin şedevrlərindən sayılan və dünya şöhrəti qazanmış “İnək” filmi Saedinin “Bəyəldə yas tutanlar” pyesi əsasında çəkilmişdir. Həmin filmin baş qəhrəmanı rolunu Nəsiriyan oynamış, ssenari müəllifi və rejissoru isə Dariyuş Mehrcuidir. Hətta anti-sənətçi olan Ruhulla Xomeyni kimi bir adam da İraqda olarkən bu filmi görüb tərifləmişdi, amma inqilabdan sonra həmin Xomeyniçilər Saedinin qanına susadılar.
1986-cı ilin sonunda mən Parisə gələndə Qulamhüseyn Saedi artıq bir il idi ki, ölmüşdü. Mən və həyat yoldaşım onun vəfatının birinci ildönümü ilə əlaqədar Parisdəki “Georges Pompidou” (Jorj Pompidu 1962-1968-ci illərdə Fransa Respublikasının Baş naziri, 1969–1974 illərdə isə Prezidenti olmuşdur) adına kitabxanada Mühacirətdə olan İran Yazıçılar Dərnəyinin səyləri nəticəsində keçirilən mərasimdə iştirak edə bildik. Hətta öz adına belə etiraz edən və özünü heç kimin qulu hesab etməyən Qulamhüseyn öldüyü gün xəstəxanada həmyerlisi, doktor Homa Natiqə demişdir:

Açıq qoy pəncərəni, gözüm görsün gələni,
Necə qəbrə qoyarlar qürbət yerdə öləni?

Saedinin həyatının son illəri çox əzablı keçmişdi. Əslində, onun həyatı bir pantomimaya çevrilmişdi, yəni o yaşamırdı, daha doğrusu, əlacsızlıqdan özünü canlı kimi göstərirdi. O, qürbət acısına, vətəndən uzaq olmağın acısına dözə bilmədi. Boşboğaz, başıboş və heç bir sənətin yiyəsi olmayan insanlardan kənar gəzərdi. Şair demişkən, “Cin (şeytan) qovanlar ondan üz döndərmişdilər, O da bütün ömrü boyu zəlillərdən (cin vuranlardan) qaçardı”. Parisdə İran Xalq Mücahidlərinin rəhbərlik etdiyi Milli Müqavimət Şurası Saediyə mənzil tapmaqda kömək etmişdi. O, İslam Respublikasına müxalif olan bütün siyasi fəallarla əlaqə saxladığından, Xalq Mücahidlərinə də yaxınlaşmışdı. Lakin onun ifrat solçu ətrafı və Xalq Mücahidlərinin əleyhdarları Saedini tənqid edərək ona əzab verirdilər.
Özü də deyir ki, vaxtımı boş yerə alan zəhlətökən qonşuların, tanışların əlindən qaçıb canımı qurtarmaq üçün Pere Laşez qəbiristanlığına sığınıb, məzar daşları üzərində yazılar yazardım. Günün sonunda gözətçi qəbiristanlıqda heç kimin qalmadığına əmin olmaq üçün qəbiristanlığın müxtəlif hissələrinə baxış keçirər və sonra giriş qapılarını bağlayardı. Mən də qəbirlərdən birinin arxasında gizlənərdim və mühafizəçi gedəndən sonra səhərə qədər Pere Laşez qəbiristanlığının elektrik işıqları altında yazardım.
Vətənini tərk edəndən sonra Saedi sudan çıxmış balıq kimi olmuşdu, onun ölümü qəti idi. Nəhayətdə Saedinin siqaret və alkoqoldan zədələnmiş ağ ciyərləri irinləyir və onun əzablı ölümünə səbəb olur.

Burdan bir atlı keçdi,
Atını oynatdı keçdi,
Gün kimi işıq saldı,
Ay kimi batdı keçdi.

Saedinin haqqında yazan farsdilli dostlarının çoxu onun həyatında iki əsas məsələyə bilərəkdən toxunmayıblar. Bu iki mövzudan biri Saedinin ana dilidir. Saedi həmişə öz ana dilində yazmaq eşqi ilə yaşayıb və bu nisgili də özü ilə qəbrə aparıb. İkincisi isə Saedinin Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Gənclər Təşkilatına üzv olması idi. Yeniyetməlik illərindən bəri bu üzvülük Saedinin həyatının mənası və şəxsiyyətinin bir parçası olub. Senzuraya qarşı çıxdıqlarını iddia edən adamların Saedinin şəxsiyyətinə açıq senzura tətbiq etmələri onların İran millətçiliyinə xas olan anti-türk mentalitetlərini əks etdirir.


Gövhər Murad. Pantomim oyunları

Saedinin kitablarında olmayan bir çox əsərlərinə qəzetlərdə, jurnallarda və ya bəzi dostlarının əlində olan əlyazmalarında rast gəlmək olar. Bundan əlavə, Saedinin çoxlu sayda əlyazmaları və nəşr olunmamış əsərləri də həbsdə olduğu müddətdə şah rejiminin SAVAK təşkilatı tərəfindən müsadirə edilərək məhv edilmişdir. Nə yaxşı ki, Saedinin dostlarından olan cənab Bağır Murtəzəvi onun bir sıra dağınıq əsərlərini, həmçinin Saedi haqqında yazılmış məqalələri toplayıb xaricdə gözəl bir kitab halında nəşr etdirmişdir.
Saedinin "Pantomimlər" kitabı dialoqsuz yazılmış 10 qısa pyesdən ibarətdir. Saedi öz pyeslərində insanların acizliyini və əlacsızlığını, insan cəmiyyətlərində insanlar arasındakı balanssız münasibətləri göstərir. Kitabındakı pantomim pyeslərin adları belədir: “Qara geyim”, “Səhra adamı”, “Kasıb”, “Dəvət”, “Kədərli”, “Quyu ruhu”, “Gözləmədə”, “Meşə”, “Tale”, “Qayçı və kəndir”.
Qulamhüseyn Saedi nitqsiz teatr tamaşasının spesifik bədii janrı olan pantomimanı “lal oyunu” kimi tərcümə edib. Başqaları isə pantomimanı “əda çıxarmaq” yansilamaq kimi tərcümə etmişlər. Saedi Azərbaycanda və xüsusilə Təbriz şəhərində bu sənətin məşhur nümunələrindən istifadə edərək özünəməxsus etiraz pantomima üslubu yaradıb. Saedidən əvvəl İranda heç kim danışıqsız pyes yazmamışdı. Buna görə də Saedinin lal oyunları iranlılara pantomima sənətini tanıtdı. O həm də İranda siyasi və etiraz pantomima sənətinin yaradıcısı və banisidir.
Dəfələrlə dostları və teatr aktyorları Saedidən lal oyunlarını (pantomima) yaratmaq motivasiyasını soruşublar. Saedi ana dilində təhsilin qadağan edilməsinə toxunaraq deyib: “Lal oyunu (pantomima) ana dilindən başqa bir dil bilməyən, xarici ölkələrdə dolanmaq üçün öz istəyini jest və baş, əl, bədən hərəkətləri ilə ifadə etməyə məcbur olan insanların iztirablarının ifadəsidir. Dilsiz pyeslərin yazılmasında əsas motiv teatrlaşdırılmış lal tamaşalarda dilsiz insanların dərdinin ifadəsi olmuşdur. Daha doğrusu, teatrlaşdırılmış lal oyunları (səssiz) pyeslərinin yazılmasında əsas motivasiya məhz dilsiz insanların dərdini ifadə etmək idi”.
Əslində Saedinin lal oyunları (pantomimləri) dilsizlərin və dili hakimiyyət tərəfindən kəsilənlərin etirazı və üsyanıdır. Bu insanlar lal oyunları (dilsiz dil) vasitəsilə hökumətin onların dilinə qarşı olduğunu göstərirlər. Dili haram olan şəxs dili kəsilib danışa bilməyən məhkuma, qanadları qırılıb uçmaq gücü əlindən alınan quşa, dərd çəkən, ancaq dərdini dilə gətirə bilməyən, ağrı çəkib qışqıran, amma səsi eşidilməyən, fəryadları görünməyən və içinin dərinliklərinə axan birinə bənzəyir.
Saedinin pantomima sənətinin kökləri Azərbaycandakı lal oyunları (kukla) sənəti ənənəsinə söykənir. Bunun bariz nümunələrindən biri çörəkçinin səngək (daşda pişən çörək) çörəyinin xəmirini necə yoğurduğunu və bişirməsini bənzərsiz pantomima ilə təsvir edən Şateri rəqsidir. Mənim yeniyetməlik illərimdə, toylarda, milli şənliklərdə Təbrizin hər yerində Şateri rəqsi ifa olunurdu və demək olar ki, böyük-kiçik hamı bu rəqsi öyrənib hər dəfə onu ifa edirdi.
Mən 1971-ci ilin iyununda ilk dəfə həbs edilərkən 7 ay karserdə saxlanıldım, qışda isə Evin həbsxanasındakı karserdən daha 15 məhbusun saxlandığı ümumi kameraya köçürüldüm. Artıq sorğu-sualın və dindirilmənin olmadığı gecələrdə əksəriyyəti ziyalı olan və Xalq Fədai Partizanları ilə əlaqədə həbs edilmiş, işgəncələr nəticəsində yaralanan və xəstələnən Evin əsirləri öz müqavimət ruhlarını artırmaq üçün yaradıcılıq işləri ilə məşğul olurdular və hər bir məhbus kiçikliyinə və təkrar olunmasına baxmayaraq, öz sənətinə aid bir nümunə ilə çıxış edirdi. Bu zaman Evin həbsxanasının hərbi mühafizəçiləri əsgərlər belə onlara mane olmurdular. Məhkumların əksəriyyəti xatirələrini danışır, bəziləri şeir deyir, bəziləri isə Səməd Behrəngiyə oxşar əhvalatlar söyləyir və ya xalq mahnıları oxuyurdular. Pantomima sənətini siyasiləşdirmiş və səssiz etirazı ifadə etmək üçün yeni üsul kimi yaradan doktor Saedinin böyük əməyini xatırladan pantomimi ifa etmək də hər gecə həmin kiçik qrupun fəaliyyətlərindən biri idi. Artıq 40 ildir ki, Saedi bizi tərk edib.
Paris, 1 yanvar 2025-ci il

Maşallah Rəzmi

Çaldıran – məddahların yeni Kərbəlası

(İran İslam Respublikası Suriyanın məğlubiyyətini Çaldıran məğlubiyyəti ilə müqayisə edir)
İslam Respublikasının Rəhbəri Əli Xamneyi Bəşər Əsəd Suriyadan qaçdıqdan və İranın “Müqavimət oxu” adlandırılan proksi qruplarının məğlubiyyəti və nizamsızlığından dərhal sonra bu alçaldıcı məğlubiyyəti izah etmək üçün SEPAH-ın “Qüds” qüvvələrinin komandirləri və diplomatlarını çağırmaq, onları məsuliyyətə cəlb etmək əvəzinə, məddahlara müraciət edərəık 2024-cü ilin dekabr ayının 22-də təfərrüatlı çıxış etdi və onlara məğlub olmadıqlarını, müqavimətin canlı olduğunu söylədi. Rəhbər həmin çıxışında Suriyanın yeni hökumətini hədələdi və bildirdi ki, Suriyanın qeyrətli gəncləri tezliklə öz ölkələrini terrorçuların işğalından azad edəcəklər. O, öz nitqində “təşviqat işləri”nə və Suriya müharibəsi ilə bağlı həqiqətlərin təhrif edilməsinə görə məddahları məsul bildi.
İslam Respublikasında astronomik büdcəyə malik minlərlə rəsmi təbliğat qurumunun olduğu halda, məddahlara (təbliğatçılara) qeyri-məhdud əməli və təbliğat səlahiyyətlərinin verilməsi nəticəsində gözlənilməz nəticələrin olması təbii idi. Gördüyümüz kimi, Qumdakı bir məddah Zahidandakı Məkki sünni məscidinə getməyi zina etmək kimi qələmə verir, sünni İmamı Mövləvi Əbdülhəmidin çörəyini yeməyi haram hesab edir. Bununla da o, ölkə daxilində şiə-sünni savaşına yeni ölçülər vermiş oldu. Eyni zamanda Ərdəbildə Qulamrza Quluzadə adlı başqa bir məddah Çaldran müharibəsi şəhidlərinin xatirəsini anma mərasimində Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanı və Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevi təhqir edib. Bu təhqir İranın Bakıdakı müvəqqəti işlər vəkilinin Azərbaycan XİN-ə çağırılmasına səbəb olub və İran İslam Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycandan üzr istəyib.
Bütün bunların müqabilində “Ərdəbil əyalətinin məddahlar və Mərasim Şairləri Cəmiyyəti”nin məddahları səs-küylü bəyanat yayaraq, İslam Respublikasının daxili və xarici siyasətinə qarışmağı məddahların vəzifələrindən biri adlandırıblar və “Comhuri-ye Eslami” (İslam Cümhuriyyəti) qəzetini “Məddahlar Respublikası” terminini işlətdiyinə və İran İslam Respublikasını ayaqlar altına atan, onun qaydalarını pozan “Qəzetçilər, Jurnalistlər və Sənətçilər Respublikası”ndan söz açmadığına görə tənqid ediblər.
Məddahların bu bəyanatı özbaşına (Xamneyinin sözləri ilə desək, istədikləri kimi atəş aça bilən) qüvvələrin dili ilə yazılıb. Onlar özlərini gücün sərt nüvəsi hesab edirlər və liderdən başqa heç kimə cavabdeh deyillər. Bu o deməkdir ki, məddahlar faktiki olaraq Əli Xamneyinin əlində bir çomaqdır.
Ərdəbildə Müqavimət hərəkatı və Çaldaran şəhidlərinin anım mərasimindəki əsas şüar belə idi: “Kərbəladan Çaldarana, Çaldarandan İslam İnqilabına və İslam İnqilabından İmam zamanın (Mehdi Sahibüzzəman nəzərdə tutulur) zühuruna qədər”. Məddah elə qışqırırdı ki, elə bil İmam zaman tezliklə zühur edəcək və biz də gərək əlimizi əlimizin üstünə qoyub kafirlərin qarşısından qaçmayaq.
Yaranmış siyasi böhrandan az-çox dərəcədə hamı xəbərdardır. Belə ki, 2014-cü ilin dekabr ayının 30-da İran Televiziya Xəbər Şəbəkəsinin proqramına baxıblar. Amma xəbərlərdə diqqətdən kənarda qalan budur ki, ərdəbilli məddah Ali Rəhbərin Ərdəbil əyalətindəki nümayəndəsi Livan əsilli Seyid Həsən Amili və İslam Respublikasının digər rəsmi şəxslərinin də iştirakı ilə keçirilən “Çaldaran şəhidlərinin anım mərasimində” qonşu dövlətlərin rəhbərlərini təhqir edərək deyib: “Sultan “Səlim Çaldranda Şah İsmayıla qarşı durmuşdu, indi isə kafir cəbhəsi var gücü ilə İslam Respublikası ilə üz-üzədir”. Daha sonra o, əlavə etdi ki, Rəcəb Tayyib Ərdoğan və İlham Əliyev “haram loxma, haram tikə yeyən haramzadədirlər” və söz verdi ki, “tezliklə Ərdəbildən olan Şah İsmayılın nəsli Bakıda və Naxçıvanda İslam bayrağını qaldıracaq”.
Bu anım mərasimi Ərdəbilin Böyük Məscidində keçirilib və Seyid Həsən Amili də orada məruzəçi olub. Çaldıran müharibəsi sırf siyasi güc və nüfuz dairəsi axtaran bir müharibə idi və iqtisadi motivlərə də malik idi. Amma 1514-cü ildə baş vermiş həmin döyüşü 100% dini müharibə kimi təqdim etmək şiələrlə sünnilər arasında yenidən müharibə yaratmaq cəhdindən başqa başqa məqsədi olmayan Həsən Amilinin taktikasıdır. Ərdəbilin İmam cüməsi İnqilab Keşikçiləri Qvardiyasının (SEPAH) “Qüds” qüvvələrinə bağlıdır və “Qüds” qüvvələrinin komandirləri ilə birlikdə Xamenei ilə görüşməyə hazırlaşır. O, siyasi din xadimidir və İslam İnqilabını Azərbaycan Respublikasına ixrac etmək məqsədi ilə Ərdəbildə məskunlaşıb. Amili Cümə namazı zamanı hər hansı bir vəsitə ilə çıxış və xütbələrində Azərbaycan türkcəsində Azərbaycan Respublikasındakı İslam Respublikası tərəfdarlarına mesajlar göndərir. Onun Livan Hizbullahının lideri Seyid Həsən Nəsrullahla yaxın əlaqələri olub. Vaxtaşırı Livanın cənubuna gedərək bu ölkəyə baş çəkərdi. İsrailin Livanın cənubuna hava hücumları başlayanda o, Əli Xamneyiyə məktub yazaraq Ərdəbil, Təbriz, Urmiya, Zəncan və Bakıdan olan igid gənclərlə birlikdə oraya getmək və bir fəlakət baş verəcəyi təqdirdə İslam torpağını müdafiə etmək üçün icazə istəmişdi. Təbii ki, İsrail ordusu Livanın cənubuna daxil olduqdan sonra Həsən Amilidən səs çıxmadı, lakin Suriya məğlub olduqdan sonra o, Türkiyə və Azərbaycanla döyüşmək istəyir.
Seyid Həsən Amili Bakı gəncləri dedikdə İslam Respublikasının silahlandırdığı, döyüş taktikasını öyrənmək üçün Suriyaya göndərdiyi və Qasim Süleymaninin onlara “Hüseyniyyun” titulu verdiyi Azərbaycan Respublikasından olan dini tələbələri nəzərdə tutur və xəyalından keçir ki, Azərbaycan Respublikasında Livan Hizbullah modelini təşkil etsin və Ərdəbildə Ali Rəhbərin adından bu missiyaya Seyid Həsən Ameli özü cavabdeh olsun.
Çaldıran döyüşü 1514-cü ildə Şah İsmayıl Səfəvi ilə Osmanlı Sultanı Səlim arasında baş vermişdir. Həmin döyüşdə Səfəvi ordusu qılınc, nizə və kamanla silahlanmış 30.000 döyüşçüyə, Osmanlı ordusu isə tüfəng və ağır toplarla silahlanmış 100.000 qoşuna malik idi. Amma Şah İsmayıl şəxsini Tanrı tərəfindən seçilmiş hesab etməklə özünü yenilməz bilirdi. Buna görə də o, döyüşə başladı və nəticədə 27 min Səfəvi əsgəri, o cümlədən Şah İsmayılın baş vəziri Sədrəddin Səfəvi öldürüldü. Onların hamısı həmin yerdə də dəfn edildi. İndi, beş əsrdən sonra İslam Respublikası Çaldıran düzündə yeni Kərbəla tikməkdədir.
Qüds qüvvələrinin və onların Azərbaycandakı havadarlarının əsas məqsədi Suriyadakı məğlubiyyətdən sonra ictimai rəyi təhrif etməklə ekstremist şiələri sünnilərə, yəni Türkiyə xalqına qarşı təhrik etməkdir. İslam Respublikası Azərbaycanla Türkiyə arasında münaqişə yaratmaq fikrindədir və həmin qarşıdurmadan siyasi məqsədlər üçün istifadə etməyi düşünür.
Şah İsmayılın Sultan Səlimlə döyüşdüyü Çaldran düzü hazırda Qərbi Azərbaycanın Maku mahalının qərbində, İranın Türkiyə və Naxçıvanla sərhəddi yaxınlığında yerləşir. Şah İsmayılın baş vəziri Sədrəddin Səfəvinin məzarı da Çaldran şəhəri yaxınlığındakı Güluşağı kəndində yerləşir. İran İslam Respublikası 1999-cu ildə bu türbəni təmir etdirərək qədim abidə kimi qeydiyyatdan keçirib və Çaldran şəhərinin səlahiyyətliləri də onu ziyarət yeri etmək üçün çalışırlar. Məddahlar deyirlər ki, heç kəs dəstəmaz almadan bu şəhidin qəbrini ziyarət edə bilməz.
Çaldıran döyüşü yayda baş verib. Amma yas və şəhadətdən dolanışıqlarını təmin edən məddahlar və mollalar müxtəlif bəhanələrlə ilin digər fəsillərində də Çaldıran şəhidlərinin xatirəsini yad edirlər və son 15 il ərzində mütəmadi olaraq Çaldıran şəhidlərinin xatirəsini anma mərasimləri keçirirlər. Şiələrin tərənnümü və sünnilərin pislənməsi formasında keçirilən bu mərasim faktiki olaraq rədd edilən “Ömərkoşan” mərasimini əvəz etmişdir (“Ömərkoşan” yüz illər boyu bəzi şiə bölgələrində İslam Peyğəmbərinin (s) səhabələrindən və sünnilərin ikinci xəlifəsi olan Ömər ibn əl-Xəttabın qətlinin ildönümünü qeyd etmək üçün qeyd edilən bir mərasim olmuşdur).
Etibarlı sorğular göstərir ki, hər sinif və təbəqədən, mədəniyyətdən və dildən olan iranlıların əksəriyyəti artıq dini ayinləri yerinə yetirmir, yeni doğulan körpələrinə islami adlar qoymur. İndi İran şəhərlərindəki 75 min böyük məsciddən 50 mininin qapısı bağlıdır, yalnız bir neçə yaşlı insanlar hökumət mərasimlərində cümə namazına qatılırlar. İslam Respublikasının rəhbərləri bunu yaxşı bilirlər və bu səbəbdən dini mərasimləri karnavala bənzəyən və gəncləri cəlb edən səs-küylü dini ayinlərlə əvəz etməyə çalışırlar. İnsanlar da əylənmək üçün bu dini karnavallarda iştirak edirlər. Bu ayinlər arasında Kərbəlada keçirilən “Ərbəin” (İmam Hüseynin qırxı) yürüşünü qeyd etmək olar. İran hökuməti insanları Kərbəlaya pulsuz aparır və insanların çoxu da İraqda keçirilən bu “Ərbəin” (qırx) mərasimində hökumət hesabına yalnız turizm və əyləncə məqsədilə iştirak edir.
Digər bir hal isə “İşıqlı yollar” karvanlarıdır. İllərdir İranın müxtəlif bölgələrindən tələbə və məzunları avtobuslarla İran və İraqın döyüş bölgələrini ziyarət etmək və şəhadət mədəniyyətini təbliğ etmək üçün Xuzistan əyalətinə aparırlar. Amma gənclər üçün bu, sadəcə bir turizm səyahəti və əyləncədir. Məhərrəmlik mərasimi də tamamilə karnavala bənzəyir. Bu mərasimin müasir mahnılar, o cümlədən pop və rep musiqisi ilə müşayiət olunması və hətta Tehranda Aşura mərasimində erməni matəm qruplarının iştirak etməsi təəccüb doğurur.
Dini ayinlərə aid mərasimlər əslində insanların dini etiqadlarını möhkəmləndirmək üçün deyil, həm də oğlan və qızların dostluq etməsinə şərait yaratmaq üçün böyük xərclər hesabına və müxtəlif formalarda keçirilir. Bu ayinlər yalnız dini görünüşə malik olur.
Dini ayinlərlə bağlı mərasimləri yas tutanlar və ya məddahlar təşkil edir və həyata keçirirlər. Onlar bundan böyük gəlirlər əldə edirlər. Buna görə də İslam Respublikasında dini mərasimlərin (sünnilər tərəfindən bu mərasimlər dinə zidd hesab edilir) sayı artdıqca, dini mərasimlərin gücü və təsiri də artır. İslam Cümhuriyyətinin müvafiq qurumlarında məddahların da sayı artır. Məlum olur ki, keçmişdə din işlərinə məsul olan ruhaniləri indi məddahlar əvəz edirlər. Hətta İslam Respublikasının süqutundan narahat olan bəzi hökumət ideoloqları İranda şiə ruhanilərinin öldüyünü və məzhəb adlı fırıldaqçıların dövlət dininin təbliğatçılarına çevrildiyini deyirlər.
İslam Respublikası bütün yerlərdə, o cümlədən avtobuslarda və metrolarda qadınları kişilərdən ayırmağa çalışır, lakin bir neçə gün davam edən “Ərbəin” yürüşü zamanı kişilər və qadınlar gecələr böyük salonlarda bir dam altında bir yerdə və çox vaxt yan-yana yatırlar. Dini məhdudiyyətlərin heç biri praktiki olaraq tətbiq edilmir.
İslam Respublikası xarici siyasətdəki uğursuzluğunu, xüsusən də Suriyadakı siyasi, hərbi və ideoloji uğursuzluğunu rejim tərəfdarlarına izah edə bilmir. Hətta İran radio və televiziyasında Suriyadakı ağır məğlubiyyətdən açıq danışırlar. İqtisadi cəhətdən ağır vəziyyətdə olan İran xalqı İslam Respublikasının Suriyada 13 il döyüşməsinin, 6 min insanı qətlə yetirməsinin, 50 milyard dollar xərcləyib və nəhayət, biabırçı şəkildə Suriyadan qovulmasının səbəblərini bilmək istəyir. Suriyadan qayıdan komandirlər İslam İnqilabının müsəlman ölkələrinə ixracı siyasətinin iflasa uğradığını dilə gətirirlər və İslam Respublikasının Rəhbərini dünya ilə düşmənçiliyi dayandırmağa çağırırlar.
Bu komandirlər Türkiyənin Suriyada qalib gəldiyini və bölgədə hakim gücə çevrildiyini deyirlər. Onlar düşünürlər ki, məsələ bununla bitməyəcək və bildirirlər ki, Türkiyənin Qafqazda da İslam Respublikasını məğlub edəcəyi, Zəngəzur dəhlizini açmaqla Türk dünyasını birləşdirib İranı geosiyasi sıxıntıya salacağı ehtimalı yüksəkdir.
Belə bir şəraitdə fundamentalist və paniranist qruplaşmaların Türkiyə və Azərbaycana qarşı zəhərli təbliğatı güclənir. Bu səbəbdən Azərbaycan əyalətlərində də Çaldran şəhidlərinin anılması böyük bir mərasimə çevrilir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Ərdəbilin Cümə İmamının işdən çıxarılmasını tələb etdiyi çıxışından sonra bu məsələ ilə bağlı İslam Respublikası fraksiyaları arasında fikir ayrılıqları mətbuata çıxarıldı. Bununla da islahatçılar fraksiyası fundamentalist fraksiyanın məddahlar vasitəsilə onlara göstərdiyi təzyiqləri bir-bir xatırlatmaq fürsəti əldə etdi. Onlar deyirlər ki, hökumət Ərdəbilin Cümə İmamını vəzifəsindən uzaqlaşdırsa, bu, İslam Respublikası üçün rüsvayçılıq olar, etməsə, Azərbaycan Respublikası ilə münasibətlərin korlanmasına səbəb olar və siyasi böhran yarada bilər.
Jurnalistlər İslam Respublikasının Rəhbərini məddahların siyasətə müdaxiləsinin qarşısını almağa çağırırlar, çünki onların ədəbsizliyinin nəticələri qonşu ölkələrlə münasibətlərə xələl gətirəcək.
İndiyədək məddahlar Əli Xameneinin baxışlarına qarşı olan olan hər kəsi ölüm və məhv edilməklə hədələyiblər. Əli Xamneyi öz məddahları vasitəsilə hökumət daxilindəki rəqiblərini gözdən salırdı. Suriyadakı məğlubiyyətdən sonra isə Əli Xamenei indi zəif vəziyyətdədir və rejim daxilindəki müxaliflər liderin daxili və xarici siyasətini açıq şəkildə tənqid edirlər. Halbuki son vaxtlara qədər lideri tənqid etmək siyasi cinayət sayılırdı və onun baxışlarını tənqid edən insanlar həbsxanaya atılırdı.
Məhəmməd Xatəmi hökumətində daxili işlər nazirinin müavini və hazırda tənqidi mövqelərinə görə həbsdə olan Mustafa Taczadə ətraflı bir açıq məktub dərc edib və o, məktubunun sonunda Qum ağsaqqallarından xahiş edib ki, lideri tutduğu vəzifəsindən getməyə məcbur etsinlər, əgər Əli Xamneyi istefa verməzsə, onu qanuni yollarla vəzifəsindən uzaqlaşdırsınlar.
Paris, 10 yanvar 2025

İran rejiminin Azərbaycan Respublikasına qarşı düşmənçiliyinin kökündə nə dayanır?

Müqəssir kimdir?
AzTurk.News
08.01.2025

Bu məsələni daha yaxşı başa düşmək üçün qeyd etmək lazımdır ki, İran rejiminin Azərbaycana qarşı düşmənçiliyi təkcə siyasi və ya iqtisadi fikir ayrılıqları ilə məhdudlaşmır. Əksinə, bu düşmənçilik ümumilikdə türklərə – həm Azərbaycan türklərinə, həm də Anadolu türklərinə qarşı dərin və köklü bir düşmənçiliyi əks etdirir. Ötən əsrdə həm Pəhləvi rejimi, həm də İslam Respublikası Azərbaycan türklərinin tarixini, dilini və mədəniyyətini təhrif etməyə və ya sıxışdırmağa fəal cəhd göstərib.
Tarixi zəmin: Repressiya irsi
Bu düşmənçiliyin kökündə son yüz ildə İranda hökmranlıq edən rejimlərin, milli birliyə təhlükə hesab etdikləri ölkənin etnik və mədəni müxtəlifliyindən qorxmaq dayanır. Pəhləvi dövründə fars dili və mədəniyyətinə əsaslanan homojen bir İran kimliyi (bir millət-bir dövlət) yaratmaq üçün siyasətlər həyata keçirilirdi. Bu siyasət türklər, kürdlər, ərəblər və bəluclar da daxil olmaqla, fars olmayan etnik qrupları marginallaşdırdı. İran İslam Respublikası da bu fars mərkəzli siyasətləri miras aldı və onları öz şiə mərkəzli ideologiyası ilə birləşdirərək azlıq qruplarına qarşı repressiyaları gücləndirdi.
İran cəmiyyətində narsisizm mədəniyyəti
İran rejiminin ayrı-seçkilik siyasəti daha dərin bir məsələyə işarə edir: cəmiyyətin bəzi hissələrində geniş yayılmış üstünlük və hüquq mədəniyyəti. Bu zehniyyət sistematik irqçiliyi və qeyri-fars etnik azlıqlara zülmü gücləndirdi. Bəzi araşdırmalar göstərir ki, həll olunmamış sosial travmalar, rejimin avtoritar təbiəti ilə birlikdə siyasətə və dini ideologiyaya nüfuz etmiş narsisist münasibətləri gücləndirib.
Daha ətraflı araşdırmaq üçün biz narsistlərin 10 əsas xüsusiyyətini və onların İran rejiminin davranışındakı əksini araşdıraq.
Narsissizmin 10 klassik xarakteristikası
1. Özünə möhtəşəm bir hörmət hissi
- Nailiyyətləri şişirtmək və ləyaqətsiz bir şəkildə onları üstün genlərə məxsus bir amil kimi tanınmağı gözləmək.
2. Uğur, güc və ya mükəmməllik fantaziyaları ilə məşğul olmaq
- Daim sonsuz uğur, güc və üstünlük xəyalında olurlar.
3. Xüsusi və unikal olduğuna inam
- Onlar hesab edirlər ki, yalnız müəyyən qruplar onları başa düşə və ya onların yerinə sahib ola bilər.
4. Həddindən artıq heyranlığa ehtiyac duymaq
- Özünə hörmətini qorumaq üçün daim tərifə və təsdiqə ehtiyacı var.
5. Haqlı olmaq hissi
- Başqalarından xüsusi rəftar və öz istəklərinə sözsüz şəkildə tabe olmağı gözləyir.
6. Başqalarından sui-istifadə etmək
- Peşman olmadan (həyasızcasına) şəxsi mənfəət üçün insanlardan və ya şəraitdən istifadə edir.
7. Başqalarının dərdinə şərik olmaq hissinin (empatiyanın) olmaması
- Başqalarının duyğularını tanımaq və ya başa düşməmək.
8. Başqalarına həsəd aparmaq və ya başqalarının sizi qısqandığına inanmaq
- Tez-tez qısqanır və ya başqalarının da onu qısqandığına inanır.
9. Təkəbbürlü olmaq və ya özünü vacib hesab etmək davranışı
- Daim başqalarına qarşı təkəbbürlü və alçaldıcı davranışlar nümayiş etdirir və tez-tez onları aşağılayır.
10. Saxta inam altında gizlənən kövrək özünə hörmət
- Güvən səthinin altında gizlənən və tənqiddən asanlıqla zədələnən etibarsızlıq.

Narsisizm və şiə ideologiyası arasındakı oxşarlıqlar
Şiəlik, İran İslam rejimi tərəfindən şərh edildiyi kimi, narsisizmlə əlaqəli bir çox xüsusiyyətləri əks etdirir. Şiələr qürurla digər İslam məzhəblərindən, xüsusən də sünnilərdən üstün olduqlarını bəyan edir və çox vaxt onları batil və ya azğın hesab edirlər. Bəzi tanınmış şiə alimləri hətta sünniləri kafir adlandırırlar.
Şiə əqidəsi İmam Əlinin və onun nəslinin ilahi mənsubiyyətini vurğulayaraq, müstəsnalıq və hüquq hissi yaradır. Bu dünyagörüşü Xomeyni və Xamenei kimi özlərini İslam dünyasının qanuni liderləri və İmam Zamanın davamçıları hesab edən rəhbərlərin münasibətində də özünü göstərir. Aşağıda narsisizmin 10 xüsusiyyəti və onların şiə inancları ilə oxşarlıqlarının ətraflı müqayisəsi verilmişdir:
Narsissizmin xüsusiyyətləri və şiə baxışı
1.Özünə möhtəşəm bir hörmət hissi
- Narsisizm: Nailiyyətləri şişirdir və özünü mahiyyətcə üstün hesab edir.
- Şiə baxışı: Şiə alimləri tez-tez iddia edirlər ki, onların əqidəsi və İmam Əliyə sədaqəti onları digər müsəlmanlardan üstün edir.
2. Məşğuliyyət və haqlı olduğuna inanmaq
- Narsissizm: Bilikli və ən uğurlu olmaq vəsvəsəsi.
- Şiə baxışı: İslamın şiə təfsirlərinin ilahi rəhbər və yeganə düzgün yol olduğuna inam.
3. Xüsusi və eksklüziv mənsubiyyət hissi
- Narsisizm: Özünü elit (seçilmiş), xüsusi qrupun bir hissəsi kimi görür.
- Şiə baxışı: Şiələr özlərini 12 İmamın seçilmiş ardıcılları hesab edirlər.
4. Tanınma və təsdiqə ehtiyac
- Narsisizm: Daim başqalarından tərif və təsdiq umur.
- Şiə baxışı: Aşura kimi dini mərasimlər tez-tez şiələrin möhkəmliyinə və şəhadətinə heyranlıq oyatmağa çalışır.
5. Haqlı olmaq hissi
- Narsisizm: Xüsusi rəftar və istəklərə uyğunluq gözləmək.
- Şiə baxışı: Siyasi və dini liderlik üçün ilahi haqqa inam.
6. Tarixi rəvayətlərdən istifadə
- Narsisizm: Şəxsi mənfəət üçün şəraiti manipulyasiya etmək.
- Şiə baxışı: Şiəlikdə sədaqəti və şəxsiyyəti gücləndirmək üçün İmam Hüseynin şəhadətini vurğulayır.
7. Müxalif fikirlərə empatiyanın olmaması
- Narsisizm: Başqalarının hisslərinə və perspektivlərinə məhəl qoymur.
- Şiə baxışı: Sünni təfsirləri çox vaxt göz ardı edilir və ya gözdən salınır.
8. Başqalarına qarşı qısqanclıq və şübhə
- Narsisizm: Paxıllıq hiss edir və ya başqalarının onlara həsəd apardığını düşünür.
- Şiə baxışı: Əksəriyyəti sünni olan xalqları şiə ideologiyasına düşmən və ya paxıl kimi qəbul edir.
9. Təkəbbürlü davranış və ya başqalarına hörmətsizlik
- Narsisizm: Təkəbbürlü davranış və başqalarını alçaltmaq.
- Şiə baxışı: İranın dini və tarixi irsi ilə fəxr etmək, çox vaxt başqalarının nailiyyətlərinə məhəl qoymamaq.
10. Saxta inam altında gizlənən kövrək özünə hörmət
- Narsisizm: Zahiri inam pərdəsi altında gizlənən güvənsizlik.
- Şiə baxışı: Dini kimliyin güclü ifadələrindən tez-tez zəiflikləri gizlətmək üçün istifadə olunur.
Düşmənçiliyin güclənməsində ruhanilərin rolu
İran İslam Respublikası rejimi öz ideoloji çərçivəsini həyata keçirmək üçün daha çox din xadimlərinə və ya mollalara arxalanır. Amili (Ərdəbilin imam cüməsi) kimi insanlar gərginlik yaratmaq və icmaları parçalamaq üçün tez-tez təxribatçı ritorikadan istifadə edirlər. Onların rolu rejimin ideoloji hekayələrini təbliğ etmək və repressiv siyasətlərə haqq qazandırmaqla yanaşı, türk ünsürünə (həm daxili, həm də xarici) qarşı düşmənçiliyi gücləndirməkdir.
Tarix göstərir ki, din xadimləri avtoritar rejimlərin qanuniləşdirilməsində mühüm rol oynayıblar. Təlimlərini siyasi gündəmlərə uyğunlaşdıraraq, fərqli fikirlərə nəzarət etmək və onları yatırtmaq üçün dini doktrinadan sui-istifadə edirlər.
Ona görə də hakimiyyətdə kimin olmasından asılı olmayaraq – istər Pezeşkian, istərsə də başqaları; onların hamısı bu faşist rejimin göstərişlərini yerinə yetirməyə və bölücülük rolunu oynamağa məcburdurlar. Rejim Türkiyə, Azərbaycan və ya Ərəb Körfəzi (Kəngər Körfəzi) dövlətləri kimi qonşu dövlətlərin iqtisadi və siyasi uğurları ilə qarşılaşdıqda, öz xudbin (eqoist) daxili mahiyyətini və bədxahlığını və bu hadisələrə dözə bilmədiyini ortaya qoyur. Rejim qarşılaşdığı uğursuzluqlarında özünə düşmən hesab etdiyi ABŞ, İsrail və ya digər güman edilən xarici qüvvələri günahlandırmağa başlayır.
Bu arada təcrübəli siyasətçi Məsud Pezeşkian ictimai rəyi çaşdırmaq, özünün və rejimin səmərəsizliyini ört-basdır etmək üçün “Nəhcül-bəlağə”dən məharətlə istifadə edir. İşinin səmərəliliyini nümayiş etdirmək səylərinə baxmayaraq, Pezeşkian rejimin üzləşdiyi əsas problemlərin həllində dəfələrlə uğursuzluğa düçar olub. Onun mövcud problemlərin həlli üçün effektiv yollar təqdim edə bilməməsi getdikcə daha aydın görünür və gec-tez vəziyyəti daha da pisləşdirmədən istefa verməyə məcbur olacaq.
İran rejiminin azərbaycanlılara qarşı unudulmaz cinayətləri
Azərbaycan xalqı istər sərhədin bu tərəfində, istərsə də digər tərəfində (hazırda İran-Azərbaycan sərhəd xətti kimi tanınır) heç vaxt unutmayacaq ki, bu rejim (indiki İran rejimi nəzərdə tutulur) Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazilərinin iyirmi faizi Ermənistan tərəfindən işğal olunarkən (təbii ki, Rusiyanın açıq-aşkar dəstəyi, hərbi və iqtisadi yardım ilə azərbaycanlılara qarşı cinayət və qırğınların baş verdiyi zamanlarda) necə hərəkət edib. Bu dövrdə bir çox farsdilli iranlıların səssizliyi və hətta səssiz dəstəyi də eyni dərəcədə narahatedici idi. Bu da rejimin köklü irqçiliyini, faşizmini və İran-Fars narsisizmini daha çox ifşa etdi. Əslində bu hərəkətlər ayrı-ayrı hadisələr deyil, başqalarının hüquq və ləyaqətini qəbul etmək istəməməsi ilə idarə olunan sistematik qərəzli siyasətin bir hissəsi idi.
Birlik və cavabdehliyə doğru hərəkət
İran rejiminin siyasəti azlıqların, xüsusən də Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətinin üzərində dərin izlər buraxıb. Lakin bu hərəkətlər həm də İranın qeyri-fars xalqının müqavimət göstərmək, axtarmaq və ədalətə nail olmaq iradəsini gücləndirib. Bölücü (separatçı) ideologiyalara qarşı mübarizə təhsil, tənqidi düşüncəyə dözümlülük və dəqiq tarixi yanaşmalar tələb edir.
Etnik və dini qruplar arasında qarşılıqlı hörmət və bərabərliyə əsaslanan gələcəyin qurulması üçün birlik və cavabdehliyin təşviqi vacibdir. Zülmün köklərini dərk edərək, icmalar bölücü ideologiyaları aradan qaldırmaq və daha əhatəli dünya yaratmaq üçün birlikdə işləyə bilərlər.
Yusif Nəmin
8 yanvar 2025

Mənbə:
https://azenglishnews.com/%d8%b1%db%8c%d8%b4%d9%87-%d8%af%d8%b4%d9%85%d9%86%db%8c-%d8%b1%da%98%db%8c%d9%85-%d8%a7%db%8c%d8%b1%d8%a7%d9%86-%d8%a8%d8%a7-%d8%ac%d9%85%d9%87%d9%88%d8%b1%db%8c-%d8%a2%d8%b0%d8%b1%d8%a8%d8%a7%db%8c/

https://azenglishnews.com/what-is-the-root-of-the-iranian-regimes-hostility-toward-the-republic-of-azerbaijan/

Azərbaycan Respublikası ilə İran Məddahlar Respublikasının münsibətlərinə dair

İran İslam Respublikası rejimi bölgə coğrafiyasında yarandığı tarixdən (1979) etibarən dünya və bəşər sivilizasiyasına müharibə elan etdi. Həmin müharibə məkanında ABŞ, İsrail, Səudiyyə Ərəbistanı, Azərbaycan Respublikası və ya Türkiyənin olmasının onun üçün heç bir fərqi yoxdur. Üç ölkə - Rusiya (çeçenlərin, ukraynalıların qatilləri), Çin (uyğur türklərinə qarşı soyqırım törədənlər) və Ermənistan (Azərbaycan xalqını qətlə yetirənlər, 8 şəhəri və minlərlə Azərbaycan kəndini məhv edənlər) və bir-iki başqa dövlət istisna olmaqla, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 193 üzv ölkəsindən geri qalanların hamısı İran İslam Respublikası rejiminin "düşmənləri" siyahısındadır.
Bu rejimin bəşəriyyətə və bəşər sivilizasiyasına qarşı müharibəsini idarə etmək üçün Seyid Həsən Amilinin Ərdəbildəki ofisi beynəlxalq əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, sözügedən bu qurum bir qayda olaraq Türkiyə və Azərbaycan Respublikasına qarşı nifrət və düşmənçilik tonunu yüksək səviyyədə saxlamağa dair tapşırıqları yrinə yetirir. 2025-ci ilin 4 yanvar günü İslam Respublikası adlı rejimin rəsmi qəzetlərindən biri olan "Cümhuri-ye İslami" qəzetində Seyid Həsən Amilinin Ərdəbildəki “nifrət maşını” barədə bir məqalə dərc olunub. Bu məqalədə İran İslam Respublikası "Mədahlar Respublikası" adlandırılıb. Nəzərə almaq lazimdir ki, İranda “məddah” sözü ikili mənada işlənir; biri “yaltaq” və digəri “mərsiyə oxuyan”.
Hazırda "Mədahlar Respublikası"nın Ərdəbildəki yerli şöbəsinin fəaliyyəti İran fəqihlərinin mövcud rejimi ilə iki ölkə - Türkiyə və Azərbaycan arasında yeni bir böhran yaratmaqda uğurlu olub. Dekabrın 24-də (Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin doğum günündə) sosial şəbəkələrdə İranın Azərbaycan bölgəsində keçirilən bir mərasimə aid qısa video yayımlanıb. Videoda tədbirin aparıcısı deyir:
"Salamlar sayqılar, əziz qonaqlar. Uzaqdan və yaxından gələn bütün qonaqlara xoş gəldin deyirəm. Xoş gəlmisiz, əziz qonaqlar! Bu günlərdə Qarabağ Fatehi cənab İlham Əliyevin doğum günüdür. Mən bütün Azərbaycan xalqını təbrik edirəm. Cənab Prezidentimizin doğum günüdür. Qarabağın Fatehi cənab İlham Əliyevin. Çox təşəkkür edirəm alqışlarınız üçün! Böyük bir alqış gəlsin! Yaşasın Azərbaycan! Yaşasın Azərbaycan!" (Qaynaq: https://www.instagram.com/reel/DEI4BaMt6i7/?igsh=MW00enhmbGN0NWVzdQ%3D%3D)
Əvvəllər deyilərdi ki, bir yəhudi ya sağçı ola bilər, ya da solçu, yəhudi dininə inanan ya ateist ola bilər, ya zəngin, ya da ki kasıb, İsraildə və ya dünyanın başqa bir yerində yaşaya bilər, amma heç bir halda həmin yəhudinin İsraili sevməməsi mümkün deyildir. Eyni şeyi İranın Azərbaycan və digər inzibati-ərazi bölgələrində yaşayan türklər üçün də demək mümkündür. Bu insanlar Azərbaycan Respublikasına olan sevgi və bağlılıqlarını hər fürsətdə sözləri, əməlləri və mədəni tədbirləri ilə nümayiş etdirirlər.
Bu fenomen nə İranın bölünməsi kimi məsələlərlə əlaqəlidir, nə də sırf siyasi bir mövzudur. Çünki hakim rejimlərin siyasi mahiyyətindən, dünyadakı mövcud vəziyyətdən, müharibə, sülh, mənfəət və zərərlərdən asılı olmayaraq, Arazın hər iki sahilindəki Azərbaycan türklərinin bir-birinə olan mehriban münasibəti hər zaman siyasi sərhədləri aşaraq, ideoloji və siyasi məhdudiyyətlərdən kənar bir inam olaraq qalmaqdadır.
Məddahlar Respublikasının bir çox Azərbaycan əsilli rəhbərləri və rəsmi nümayəndələri müxtəlif tədbirlərdə göstəriblər ki, onlar da yazılmamış bu qaydalardan kənarda qala bilmirlər. Belə ki, Azərbaycan əsilli həmin məmurlar, istər diplomatik aparatın kadrları arasında, istərsə də hər hansı digər rəsmi vəzifədə olarkən, Azərbaycan Respublikasının nümayəndələri ilə görüş zamanı bir qayda olaraq ilk fürsətdə Azərbaycana olan şərtsiz sevgilərini (əlbəttə ki, öz mövqelərini təhlükəyə atmadan) etiraf etməyə çalışırlar. Məddahlar Respublikasında həm Azərbaycan Respublikasına olan təbii sevgini gizlətmək, həm də ona qarşı mübarizə aparmaq işində nifrət karvanını təşkil etmək üçün dövlət büdcəsi və təhlükəsizlik tədbirləri səfərbər edilir.
Bu iddianı Güney Azərbaycan və İranın digər bölgələrində yaşayan Azərbaycan türklərinin Azərbaycan Respublikasına olan münasibətləri barədə də rahatlıqla ifadə etmək olar. İranlı bir Azərbaycan türkünün Azərbaycan sevgisini onun İranın idarə olunması barədə hansı fikrə sahib olması, hansı dini və siyasi inanclara malik olması, İranın hansı bölgəsində və ya ölkə xaricində yaşaması dəyişdirə bilməz.
Bir zamanlar İran İslam Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin nəşri olan "Mərkəzi Asiya və Qafqaz Araşdırmaları Jurnalı"nda bir məqalədə qeyd olunmuşdu ki, bütöv Tacikistanda hər kəsin tanıya və sözlərini əzbərdən bildiyi bir mahnı yoxdur. Amma Azərbaycanda Dərbənddən Həmədana qədər hər kəsin bir mahnı, bir atalar sözü, bir nağıl və ya hekayəni tanımadığı bir yer yoxdur. Həmin ərazilərdəki şəhərlərin və qədim mədəniyyət mərkəzlərinin zamanında Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar, Çar Rusiyası, Sovet rejimi, Pəhləvi və ya indiki İran İslam Respublikası rejimlərinin idarəsində olmasından asılı olmayaraq, Azərbaycanın vahid mədəniyyət dünyası dəyişməz olaraq qalmışdır.
Azərbaycan mədəniyyətinin, tarixi, dini-əxlaqi dəyərlərinin İslam dünyası, İran, Cənubi Qafqaz, hətta Şimali Qafqaz xalqları ilə ortaq cəhətlərinin olması təbiidir və bunu inkar edən də yoxdur. Lakin bu kontekstdə irəli sürülən əsas tezis ondan ibarətdir ki, bir azərbaycanlı heç vaxt Azərbaycana düşmən ola bilməz. Şairin də dediyi kimi, "aşiqlərin səbəbi səbəblərdən ayrıdır". Nifrət ideologiyasında (Vilayəti-fəqih və İranşəhri baxışları) əriyənlərin Azərbaycan mədəniyyəti, kimliyi və varlığına qarşı pis əməllərinin səbəbi tamamilə fərqli bir mövzudur.
Pəhləvi rejimi dövründə "Azərbaycan–Azərbaycan" sərhəddinin soyuq müharibə dövründəki "Almaniya–Almaniya" sərhəddindən daha keçilməz olmasına baxmayaraq, Arazın hər iki sahilindəki bu sevgi bağına xələl gətirə bilmədi. Məddahlar Respublikası da bunu bacara bilməyəcək. Bu respublikanın Ərdəbildəki yerli şöbəsi də öz ideoloji və siyasi nifrətini hətta bir nəfərə belə təlqin etmək işində çox acizdir.
Məddahlar Respublikası bu gün öz yaratdığı "müqavimət oxu"ndan İran xalqının milyardlarla dollar sərvətini yandırmaq və Ərəb Yaxın Şərqində saysız-hesabsız insanları qətlə yetirmək cəhdlərindən sonra öz uydurma saraylarından xaric edilib. Maraqlıdır ki, Məddahlar Respublikasının vəhşilik aktları ilə yadda qalan bütün bu illəri Azərbaycan Respublikasının inkişaf və tərəqqi illəri ilə üst-üstə düşüb.
Məddahlar Respublikasının Azərbaycan torpaqlarının işğalını əbədiləşdirmək üçün həyata keçirdiyi bütün tədbirlərə baxmayaraq, Azərbaycan 86,6 min kvadrat kilometr ərazisinin hər bir qarışında suverenliyini bərpa etməyə nail olub. Xüsusilə, Ukraynadakı acı hadisələrdən sonra keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarının bütün beynəlxalq siyasət mütəxəssisləri Azərbaycan Respublikasının böyük beynəlxalq oyunçulara qarşı öz müstəqilliyini qorumaq üçün həyata keçirdiyi müdrik siyasətin əhəmiyyətini daha çox dərk ediblər.
Hətta müasir Azərbaycan Respublikasının Rusiya imperiyası təsirlərindən xilas olduğu dövrdə, hələ Bakının əfsanəvi neft sərvətləri və bu sərvətlərin həmin bölgənin insanlarının həyatına gətirdiyi mədəni dəyişikliklərin görünmədiyi zamanlarda belə, "Arazın o tayına olan sevgi" möhkəm və dəyişməz olaraq qaldı.
Mirzə Məlikməmməd xanın erməni əsilli atası Mirzə Yaqub xan Türkmənçay müqaviləsinin bağlanmasından 48 il sonra, 1 dekabr 1876-cı ildə Arazın cənubundakı Azərbaycan torpaqlarına dair müşahidələrindən sonra şahzadə Fərhad Mirzə Mötəmidüdövləyə yazdığı məktubunda Cənubi Azərbaycan xalqı arasında "öz xalqının və tayfasının digər yarısına qoşulmaq arzusu" barədə məlumat verir. Əslində onun bu məktubunda digər yarısı çar Rusiyasının himayəsi altında yaşayan və İran əhalisi arasında hər baxımdan qibtə obyekti olan bir xalq təsvir edilmişdir (Rəhim Rəisniya; İran və Osmanlılar XX əsrin astanasında, “Sütudə” Nəşriyyatı, Təbriz, 1374/1995, I cild, səh. 188).
Güney Azərbaycanda və İranın digər bölgələrində yaşayan türklər ölkənin bir neçə on milyonluq müxtəlif cəhətlərə sahib olan əhalisini təşkil edir. Onların mövcud rejimə yaxınlıq və ya uzaqlıq səviyyəsi, siyasi baxışları və dini inancları əlbəttə ki, fərqlidir. Amma Mirzə Yaqub xanın şahzadə Fərhad Mirzə Mötəmidüdövləyə yazdığı məktubundan gətirdiyimiz yuxarıdakı sitatdan da göründüyü kimi, hətta İranın ariyalı, təkdilli və təkmədəniyyətli bir milli dövlət qurma layihəsi rəsmi olaraq başlamazdan əvvəl belə, Arazın o tayına sevgi Azərbaycan türklərinin qəlbində mövcud idi.
Bu gün də İranın dövlət siyasətinə əsasən Azərbaycan mədəniyyəti, dili və kimliyi assimilyasiyaya və məhvə məhkum edildiyi halda, Arazın o tayına olan bu sevgi tükənməzdir və bunun da bir çox səbəbləri vardır. Bu sevgi sadəcə siyasətdən daha böyükdür və gündəlik siyasi müzakirələrin çox uzağında olan bir bağlılıqdır.
Güney Azərbaycanda və İranın digər bölgələrində yaşayan türklər öz gözləri ilə görürlər ki, onların bütün mədəni və kimlik komponentləri İranda məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşərkən, Arazın o tayında inkişaf edir, çiçəklənir və dünyanın dörd bir yanında tanınır.
Ömrü boyu Məddahlar Respublikasında sünni bir idarəçinin, ya valinin varlığı və ya yoxluğu ilə bağlı mübahisələrə şahid olan bir azərbaycanlı bilir ki, 107 il bundan əvvəl qurulmuş birinci Azərbaycan Respublikası hökumətində yəhudi və xristianlar yüksək dövlət vəzifələrini, hətta nazir postunu belə tutublar. Bununla belə həmin azərbaycanlı eyni zamanda İran İslam Respublikasında öz kimliyi və mədəniyyətinə qarşı təhqir kampaniyalarının zaman-zaman baş verdiyinə də şahiddir.
Bu iki ziddiyyətli mənzərənin nəticəsi isə, Arazın o tayına olan sevginin daha da güclənməsindən başqa bir şey deyil.

Bura “İran İslam Respublikası”dır, yoxsa “Məddahlar Respublikası”?
Məddahların hazırlanması üçün ayrılan xərclərə son qoyun!

“Comhuri-ye Eslami” (İslam Cümhuriyyəti) qəzeti yazır: “İslam Respublikası sistemi rasional siyasət yürütməli və siyasətə girməklə ölkəni xərcə salan və insanların dini inanclarına xələl gətirən azsaylı məddahların müdaxiləsinə son qoymalıdır.”

Ruydad 24 – Məddahların siyasətə və fraksiya məsələlərinə girişi həmişə mübahisəli və marginallaşdırıcı (haşiyəli) olur. Əsasən seçkilər, Məhərrəmlik və Ramazan bayramlarında və ya ölkənin yüksək vəzifəli şəxslərinin iştirakı ilə keçirilən rəsmi mərasimlərdə məddahlar öz platformalarından ölkədəki çətinlikləri artıracaq şəkildə istifadə edirlər.
Bu vəziyyətin öhdəsindən layiqincə gələ bilməmək, məsələni o yerə gətirib çıxarıb ki, indi seçki və xüsusi dini günlər olmayanda belə bu qrupun (məddahların) törətdikləri bəlanın şahidi oluruq!
Biri Sistan və Bəlucistanda birliyi pozur, digəri də Ərdəbildə elə sürətlə qaçır ki, iş İranın Bakıya çağırılmasına qədər gedib çıxır!
Belə bir vəziyyət müvafiq reaksiyalarla müşayiət olundu və eyni zamanda məddahlara və siyasi hərəkata qarşı bir çox tənqidlərə səbəb oldu. Bu da onlara müxtəlif sahələrdə, o cümlədən siyasətdə mübarizə meydanı verir.
Məsələn, “İslam Cümhuriyyəti” qəzeti bugünkü baş məqaləsində yazıb: “Məddahların ixtiyarı var ki, istədiklərini desinlər, hər kimi istədilər təhqir etsinlər, ölkənin daxili və xarici siyasətini müəyyən edib tənzimləsinlər və istiqamətini müəyyən etsinlər?”. Bu ölkənin siyasi sisteminin adı “Məddahlar Respublikası” deyil, “İran İslam Respublikası”dır. Niyə icazə verilir ki, bir neçə xüsusi məddah siyasətə qarışsın və bir gün ölkə daxilindəki rəsmi şəxsiyyətlərə, ertəsi gün isə başqa dövlətlərin məmurlarına hücum edərək ölkəni böyük təzyiqlər qarşısında qoysun?”
“İslam Cümhuriyyəti” qəzeti həmçinin yazır: “Məddahlar tarix boyu həmişə dini təhsilin xidmətində olublar və İran ictimaiyyəti də onlara ruhi sağlamlıqlarına görə hörmət edib. İndi də eyni xüsusiyyətlərə malik çoxlu məddahlar var, lakin onlar təcrid olunublar. İslam Respublikası sistemi rasional siyasət yürütməli və siyasətə girməklə ölkəni xərcə salan və insanların dini inanclarına xələl gətirən azsaylı məddahların bu işə qarışmasına son qoymalıdır.”

Redaksiyadan: Əziz oxucular, poçtumuza daxil olan Rəhim Cavadbəylinin “Xorasan/ Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin İslam sonrası siyasi iradəsini təmsil edən dövlətlər üzərinə” məqaləsini oxuyub fikir bildirməsi xahişi ilə Bakı Dövlət Universitetinin dosenti Ələmdar Şahverdiyevə müraciət etdik. Tarixçi alimin sözü gedən yazı haqqında rəyi və yazını diqqətinizə təqdim edirik:
Müəllif klassik dövlət- xalq kimliyini bu müstəvidə( yəni islamdan sonrakı dövlətlər əsasında) tədqiq etmək üçün öncə Azərbaycan türk kimliyinin tarixinə vahid Azərbaycan üzərindən münasibət bildirsə idi daha məqsədəuyğun olardı. Çünki zaman-zaman vahid Azərbaycan - türk kimliyi mühafizəkar-şovinist fars, rus, erməni və s. tarixçiləri tərəfindən heç bir elmi əsası olmayan saxtalaşdırmaya məruz qalıb. İran tarixşünaslığında mövcud olan “ Kəsrəvilik” təlimi bunun bariz nümunəsidir. Əhməd Kəsrəvi Azərbaycan türkü olsa da o, Azərbaycan dedikdə Cənubu nəzərdə tutur, Şimalı isə Aran, Muğan və Şirvan adlandıraraq burada türkçülüyün tarixini şübhə altına alır. Məqalədə dövlət- xalq kimliyi fars- türk simbiozu olaraq tədqiq edilir.
Müəllif, əgər L.N.Qumilevin passionarlıq təkanları konsepsiyası əsasında tədqiqat aparsa idi yəqin ki, çox böyük elmi uğur əldə etmiş olardı və Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət hövzəsinin tarixi üçün böyük töhvə verərdi. Müəllif, eyni zamanda, görkəmli Azərbaycan tarixçisi prof. S. Əliyarlının dövlət- xalq kimliyi ilə bağlı akademik araşdırmasına müraciət etsə idi bir sıra elmi yeniliklərə imza atmış olardı. Bütövlükdə, məqalə müqayisəli təhlil yolu ilə tədqiq olsa idi elmi baxımdan daha zəngin olardı.

Ələmdar ŞAHVERDİYEV,
Bakı Dövlət Universitetinin dosenti
BELƏLİKLƏ Rəhim CAVADBƏYLİNİN yazısını nöqtə vergülünə toxunmadan Diqqətinizə çatdırırıq:

Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin İslam Sonrası Siyasi İradəsini Təmsil Edən Dövlətlər Üzərinə

Dr. Rəhim CAVADBƏYLİ

Burada Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin Klasik Dövlət-Xalq kimliyinin özəyini təşkil edən dövlət ardıcıllığını qısa şəkildə izah edib, İran daxil Azərbaycan və digər qardaş Türk Dövlətlərini əhatə edən Xorasan/Azərbaycan Uyqarlıq-Sivilizasiya İstehsal edən Mədəniyyət Hövzəsi fikri və nəzəriyyəsi əsasında mövcud problemlərin həll yollarına işarə ediləcək.
Azərbaycan başda olmaqla İranda Türklüyün varlığı olduqca qədimlərə dayanmaqdadır. Türklər, min illərcə və İslam sonrası əsrlərcə böyük bir mədəniyyət qurmuşdurlar. Atatürkün tapşırığı və nəzarəti altında 1931-də yazılıb, nəşr edilmiş olan “Türk Tarixi”, Prof. Dr. Məhəmməd Təği Kirişçinin 1997-də yayınladığı “İran Türklərinin Əski Tarixi”, Firudin Bəy Ağasıoğlunun “Doqquz Bitik” əsəri, Qazaxistan Elmlər Akademiyasının “Qazaxların DNA Analizləri” və bu Analizlərin nəticəsinə görə Qazaxların, Türkiyə Türk İslam Sentezçi tarixçilərinin qeyri elmi ve tamamən siyasi iddialarının tam əksinə Orta Asyalı deyil, Qərbi Asya/Batı Asya kökənli olduqlarının sübut edilməsi və digər birçox tarixçinin mövzu ilə əlaqədar elmi çalışmaları və elmi-nəzəri əsasları tərəfimdən çalışılmış olan yaxın zamanda Türkiyədə “Xorasan/Azərbaycan Uygarlık Ürətən Mədəniyyət Hövzəsi” fikrində də geniş şəkildə göstərildiyi kimi Əcəm-Türk və ya Türk/Tük-Tat adıyla bilinən etnosun eyni kökəndən, yani Yafəs Oğulları olması həqiqəti üzərində durulmuşdur. Fars dilinin bir etnosu təmsil etmədiyi və azərbaycanlılar başda olmaqla Türklərin-Tüklərin əsli qurucu unsur olduğu Xorasan/Azərbaycan Uyqarlıq-Sivilizasiya İstehsal edən Mədəniyyət Hövzəsində Türk və Ərəb dilləri ilə bərabər şəkildə istifadə edilən bir dil və ədəbiyyat sahəsı olduğu və Yəhudi kökənli Farisiyə təriqəti ilə bağlı olduğu tarixi elmi qaynaqlarla təsbit edilmişdir. Fars dili əslində tarixi mətnlərdə Dəri, yəni Dərbar-Saray dili olarq mühəndislik yolu ilə Türkcə, Ərəbcə və Tacikcə dilləri üzərindən təşkil edilmiş bir ədəbi dil olmuşdur. Böyük yazar və müəllifləri Tük/Türk-Tat əsilli olmuşdur. Əlimizdə mövcud olan yazılı tarixi qaynaqlara görə əsasən 14-cü əsrdən xüsusən Xorasan/Azərbaycan mədəniyyət hövzəsinin səktəyə uğradılmaya başladığı 15-ci əsrin ortalarından etibarən bölgədə yerli xalqın bir parçası olaraq yaşayan və Yəhudilərin Farisiyə təriqətinə mənsub olan Mirza və katiblər tərəfindən Dəri dilinin Fars dili olaraq adlandırılmasını görürük.
Bu mövzu ayrıca “Fars Dilinin Kökəni” başlığında tərəfimcə çalışılmışdır. Müəyyən səbəblərə görə nəşr edilməmişdır, ancaq yaxın zamanda nəşr etməyi düşünürəm. Yeri gəlmişkən bunu da qeyd edimki, İranda uygarlıq/təməddün istehsal edən Mədəniyyət ilə əlaqədar geniş və dərin çalışmalara imza atan cənab Əli Əkbər Vilayəti, bölgənin ən qədim sakinlərinin Tat olduğu qənaətinə gəlmişdir. Ancaq mövzu ilə əlaqədar bizim çalışmamızı oxuduqdan sonra Tat dediyimiz cəmiyyətin də Tüklərin bir parçası olduğunu, Tat-Tük deyilən cəmiyyətin bir birindən ayrı bir etnik olması kimi yanlış fikirdən geri duracağını düşünürəm. Çünkü Tat ilə Tük/Tüd/Tüh olaraq da tələffüz edilən Türklərlə etnik cəhəttən tamamən eyni kökənli olub, aradaki fərqin sadəcə sosyal təşəkküllə əlaqədar olduğu vaqiyyətidir.
Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, İslamdan qabaqkı mübahisəli və ziddəyyətli baxışların hakim olduğu tarix xaric, İslam sonrası yazılı məktub tariximizin Farsça, Ərəbçə ve Türkçə elmi qaynaqlara görə tərəfimizcə təsbit və təsvib edilən tarixi həqiqətlərə görə Xorasan/Azərbaycan Uygarlık Ürətən Mədəniyyət Hövzəsində məktub tariximizlə bilinən təqribən 1100 il hakim olan təlim tərbiyyə sistemində Məktəblər əsasən Türk Dilində, Mədrəsələr əsasən Fars dilində ve İlahiyyat sahəsi əsasən Ərəb dilində olmuşdur.
Türk dövlətlərinin hakim olduğu Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsində, Əməvilərin 661-750 illəri arasında mübarək İslam dinini suistimal edərək Ərəblərin geyri Ərəblərə, yəni Əcəmlərə qarşı üstünlüyünü təhkim etməyə başlaması nəticəsində Tük-Tat, başqa bir deyimlə Əcəm üləmasının Ərəb ağalığına qarşı başlatmış olduqları Şuubiyyə hərəkətindən sonra Ərəb dili və Ədəbiyyatının üstünlüyünə qarşı Dəri/Fars dili ilə Türk dili ön plana alınmşdır. Bu fikir yazılı tariximizlə tamamən təsvib və təsbit edilmişdir.
Diqqət edilirsə Fars və Türk dillərindəki əsərlər, 20-30 il arayla Ərəb dil və ədəbiyyatına qarşı Xorasan və Azərbaycan bölgəsində yazılan və günümüzə gəlib çatan əsərlərlə bilinməkdədir. Buna nümunə olaraq Xorasanda 10-cu əsrin ikinci yarısında Qurani Kərimin ilk farsça tərcüməsindən həmən sonra Türkcə Tərcüməsinin Təbrizdə həyata geçirilməsi, Həzrət Əlinin Ərəbcə fərmanının 1050-lərdə Türkcəyə tərcümə edilməsi, Firdusinin məşhur Şahnaməsindən həmən sonra xorasan və Azərbaycanın təsiri altında Yusuf Xas Hacibin 1060-larda yazdığı “Qutadgu Bilik” əsəri, Səlcuqlu təbəəsi Mahmud Kaşğərinin İsfahan və Azerbaycan bölgəsində 1070-lərdə yazdığı “Divani Lugâti't-Türk” əsəri, Səlcuqlu təbəəsi Ədib Əhməd Yüknəki tərəfindən 12-ci əsrin əvvəllərində yazılmış “Atabətü'l-Haqayiq” əsəri və İran və Azərbaycanda yazılmış olan yüzlərcə Oğuznamələri göstərə bilərik. İnşallah əsər nəşr olduqdan sonra bu mövzular daha çox danışılacaq.
Bunu da qeyd edimki bugün Fars dili olaraq adlandırdığımız Dəri dilində yazılan və günümüzə gəlib çatan ilk əsərlər, Xotən, Səmərqənd, Buxara, Nişabur, Xorasan bölgələrinə aiddir. 40-50 il arayla Azərbaycanda bu dildə yazılmış əsərləri görürük və maraqlıdır ki, Şiraz və İsfahanda Farsca yazılmış əsərlərin tarixi təqribən 150 il, 230 il Azərbaycandan sonraya təsadüf edir. Başqa bir ifadə ilə günümüzə gəlib çatan Farsca əsərlərə görə Fars dili öncə Orta Asyada, Xorasanda, sonra Azərbaycanda və Azərbaycan üzərindən İranın cənub bölgələrinə yayılmışdır. Nümunə olaraq ilk farsça yazan Təbrizli Qətran (ö. hq.465/m.1073), Şirvanlı Fələki (ö. hq.577/m.1181), Sədi Şirazi (ö. 691/1292), Hafiz Şirazi (ö. 792/1390 [?]), Cəmaləddin Əbdurrəzzak İsfəhani (ö. 588/1192) olmuşdur. Əlimizdə mövcud olan və dəri üzərində yazılmış ilk Türkcə mətn isə hq.450/m.1058 tarixində Hz. Əlinin Müsəlmanlara xitabən fərmanının, Təbrizdə Ərəbcədən Türkcəyə çevrilmiş mətnidir. Yəni Farsca Orta Asya/Türkistan üzərindən yayılmağa başlamışsa, Türkcə də Təbriz, Azərbaycan və İran üzərindən yayılmışdır. Və bu yazarların Tük/Türk-Tat kökənli olduğu görülməkdədir.
Venedik-Florans Mərkəzli Yeni Rum Mədəniyyətinin siyasi iradəsi tərəfindən irəli sürülən Hind-Avrupa və ona paralel şəkildə ortaya atılan Ural-Altay nəzəriyyələri, Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsi üçün son 250 ildə həyata geçirilən qorxunc soyqırım və qətliamlardan daha təhlükəli və zərərli olmuşdur, desəm əslən yanılmamışam.
Burada, İslamdan qabaqkı mübahisəli tarixə girmədən İslamdan sonra Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsindəki siyasi iradəni təmsil edən dövlətlər qıssa şəkildə qeyd ediləcək. Sasanilərin (224-651) Əcəm olması və Əcəmlərin də Tük-Türk/Tat olduqları tərəfimizcə təsbit edildiyi üçün Sasanilər dövləti də Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin siyasi iradəsini təmsil edən bir dövlət olduğunu qəti şəkildə qeyd edə bilərəm, amma mübahisəli məsələ olduğu və geniş izaha ihtiyac olduğunu nəzərə alaraq burada verməkdən hələlik imtina edir və Xəzərlərdən başlayaraq davam edirəm. Yeri gəlmişkən qeyd edimki Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin 15-ci əsrdə yaşamış mühüm tarixçilərindən sayılan Aşıq Paşazadə məşhur tarix əsərində Əcəmlərin də Türklər kimi Yafəs nəslindən olduqlarını və hətta Türklərin nəsil babaları olduqlarını qəti şəkildə bəyan edər.
Son dövrdə bölgəmizə təhmil edilmiş olan modern millət dövlət kimliyinə görə İranın Pers olaraq qəbul edilməsi məsələsi ilə əlaqədar qeyd etməliyəm ki, İranın Pers olaraq qəbul edilməsi tamamən siyasi və qeyri elmidir və heç bir elmi əsası yoxdur. Buna nümunə olarq tərəfimizcə təsbit və təsvib edilən yüzlərcə faktdan sadəcə ikisini burada qeyd edirəm:
Yəhudi, İbri və onu mütəaqibən Rum və Yunanların İslami mətnlərdə ‘Əcəm’ olaraq tərif edilən cəmiyyətin, ‘Persiyus’ adına ‘Pers’ olarak adlandırdıqları tarixi yazma əsərlərdən bilinməkdədir. ‘Persə’ kəlməsinin heçbir elmi əsası olmayıb, daha çox 15-ci əsrin ortalarından etibarən saxtalaşdırılmış Yunan kökənli mifolojik yazılara dayanır. Bu mifik rəvayətlərə görə, Yunanlı Zeusun oğlu Persiyusun İranlı, əslində Əcəm ‘Andrumda’nın qızı ‘Qasiupiya’ ilə evlənməsi və doğulan uşağın ‘Persiyus’ şərəfinə ‘Pers/Perso’ olaraq xatırlanması müzakirə mövzusudur. Tam buna bənzər şəkildə 15-ci əsrin ortalarından etibarən Osman/Otman oğullarına dair saxtalaşdırılmış olan Hector'un oğlu Turcus hikâyəsi kimidir. Bu hikâyəyə görə Troya’nın Hektor’dan sonra ən böyük qəhrəmanı sayılan Aeneas, eyni zamanda dişi qurdun əmizdirdiyi Romus və Romulus’un atasıdır. Frankların atası olan Aeneas’ın törəməsi Francion və Türklərin atası olan Troilus’un oğlu Turcusdur. Hektor nəslindən sayılan Frankların babası Francion ve Türklərin babası Turcus/Turcs mifik anlayışının ön plana alınması ilə Hector'un oğlu Turcus, Osmanoğullarının dib atası olaraq göstərilmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edimki, Qurd, Rumların milli simgəsidir. Qurd vəya Boz Qurdun Türklərin milli simgəsi olması iddiası, son 1100 illik Türkcə, Farsca və Ərəbcə və digər yerli tarixi mətnlər tərəfindən təsdiqlənməz və rədd edilər. Bu mövzu, əsərimizdə daha geniş şəkildə ələ alınmışdır.
Türklərin əsli qurucu unsur və əsas yerli cəmiyyət olduğunu və Pers/Perso’nun sadəcə İbri mətnlərdən qaynaqlanan və siyasi hədəflər doğrultusunda yenidən təhrif edilərək təhlil edildiyini göstərən birçox tarixi sənədlər mövcuddur. XIV əsrin əvvəllərində İspanyollu bir Francıskan/Francıscan tərəfindən qələmə alınan və Londorada 1877 Marcos Jımenez De La Espada ve 1912-də Sır Clements Markham, K.C.B. tərəfindən nəşr edilən nüsxələrində də, Aşıq Paşazadənin Türk və Yafəs oğlu olaraq müərrifi etdiyi Əcəmlərin, Yəhudilərin israrı üzərinə Pers/Perso adlandırılmaq istəndiyi açıq şəkildə görülməkdədir. İspanyollu Francıskan mövzu ilə əlaqədar bir yerdə belə deyir: “...yerlilərin/Əcəmlərin Qaradəniz/Black Sea adlandırdıqları körfəz, Yəhudilər tərəfindən Persian Sea/Pers Denizi olaraq adlandırılır...”.
Yəhudilərin Pers Denizi/Körfəzi olaraq adlandırmaqda israr ettikləri bölgə və dəniz, Yəhudi olmayan yerli sakinlər tərəfindən Qaradəniz olaraq qeyd edilmiş və bu da Deşt-i Qıpçak Türklərinin cənublarındaki dənizə Qaradəniz adı verdikləri kimi yerli Türklər tərəfindən rəng cəhətindən eyni mifik məna daşımışdır. Bunuda qeyd edimki, Əbul Qazi Bahadurxan həm Şəcəre-yi Türk həmdə Şəcəre-yi Tərakimə əsərlərində Qıpçaq Türklərinin o bölgeni 4000 min il əvvəldən vətən olaraq seçdikləri və yerləşdikləri yer olduğunu bəyan edər. Bu onlar tarixi sübutdan sadəcə biridir. Yerigəlmişkən qeyd edilməlidir ki, Qara rəngi bəzi qeyri elmi və əsassız xüsusən Türkiyənin Sentezçi qeyri elmi tarixçilərinin irəli sürdükləri iddialara baxmayaraq, Türklər üçün şimalı deyil, tam əksinə cənubu təmsil edər. Qıpçaq Türklərinin cənublarındakı dənizi və İranlıların/Əcəmlərin cənublarındakı Körfəzi “Qara” adlandırdıqları kimi.
Göründüyü kimi İran və Azərbaycanın əsli qurucu unsuru olan cəmiyyətlərin - Əcəmlərin Pers/Perso olması, Osmanoğullarının Hektor nəslindən Frankların qardaşı Turcus/Turcs törəməsi olacağı qədər geçərlidir. Ve Pers-Perso sadəcə Yəhudilərin israrı üzərinə Rum mədəniyyət hövzəsi üzərindən diktə edilmiş ve hiçbir tarixi elmi əsası olmamışdır.
İran Pəhləvi dönəmində, 1935də ‘Pers’ adının qaldırılması, ölkə və bölgənin tarixi mətnlərində olduğu kimi ‘İran’ olaraq adlanmasına dair almış olduğu rəsmi dövlət qərarına rağmən, 19.cu əsrin əvvəllərindən etibarən Venedik-Florans mərkəzli qlobal səviyyədə yenidən tərif edilməyə başlanılan Rum mədəniyyət hövzəsinin siyasi iradəsi tərəfindən Pers/Perso olaraq adlanmasının sürdürülməsi əsas alınmışdır. Bugün belə İran, özünü İran dövləti olaraq rəsmən qəbul etsədə, Rum Mədəniyyət hövzəsi hala Pers ve Persian olaraq adlandırmaqda israr edər. Candan əziz Azərbaycanımızda da bir sıra tarixin, ədəbiyyatın, siyasi və milli şüurun nə olduğunu bilməyən, əğildən yoxsul sözdə tarixçi və qəpik quruşa əsaslanan siyasətçi, bu məsələyə dayanaraq İran adının tarixən mövcud olmadığını və 1935də ilk dəfə ölkə adı olaraq diktə edildiyini söyləyib durarlar. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, rəsmi yazılı qaynaqlara görə İran adı, ədəbiyyatda ilk dəfə Ferdusinin Şahnaməsində, dövlət məktublarında Elxanlılar dövründə və rəsmi dövlət sənədlərində isə Ağ Qoyunlular dönəmində işlənmişdir. əsərimizdə bu məsələyə İran-Turan olaraq toxunulmuş və geniş izahı verilmişdir.
Göründüyü kimi tarixən İran və Azərbaycanın Persliyi siyasi bir rəvayətdən ötə bir şey değildir. İran’ın əsli qurucu unsuru Tük/Türk olmuş və olmağa da davam edəcəkdir.
Xəzərlər, Saman Yabqu (819-999), Qaraxanlı (840-1212), Səlçuqlu, Elxanlı, Əmir Teymurlu, Səfəvi, Avşar və Xadem’e-Millət Ağa Məhəmməd Xan Qacarın qurmuş olduğu Qacar dövlətinin vərasət hüququnu irəli sürən Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsi fikrində geniş şəkildə qeyd edildiyi kimi, İran platosundaki Türklüyün tarixi geçmişi 6-7 min illik böyük bir mədəniyyətə dayanmaqdadır. Ancaq burada İslam sonrası məktub tarixlə bilinən dönəm əsas alınmışdır.
İslam öncəsi mübahisəli tarixi nəzərə almasaq, İslam sonrası İran’ın dövlət və mədəniyyət quruculuğunda Türklərin birbaşa əsas rol oynadıqları təsbit edilməkdədir.
1. Xəzər Dövləti (468 – 1048 illəri)
Xəzər Dövlətinin əsas quruluş və meydana gəliş torpaqları Azərbaycan, Xorasan, qərbi və qismən mərkəzi İran olmuşdur. Xəzər Dövləti, günümüz İran ərazisində Əməvi Xilafətinə məğlub olaraq, Qafqasyaya və daha sonra quzey Qara Dəniz bölgəsinə çəkilmək məcburiyyətində qalmışdır. Xəzər Dövləti məğlub olub, Qafqazlara, daha sonra da quzey Qara Dəniz ərazisinə çəkilsə də yerli Türklər – Azərbaycanlılar İslamiyyəti qəbul edərək öz həyatlarını öz torpaqlarında davam ettirmişdilər. Tərbiz/Təbriz, Xəzər Dövlətinin ən mühüm siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzi olaraq bölgədəki hakim təsirini qorumuşdur.

2.Saman Yabqu, başqa bir deyimlə Sâmânîlər Dövləti (819-999 İlləri)
Orta Asya’da İslam’ı qəbul edən Türklərin dövlət quruculuğu əsasən 840/1212 illəri arasında Orta Asya ve Maveraünnehir'də qurulmuş olan Qaraxanlılar Dövləti ilə başlar. Qaraxanlıları mədəniyyətcə öz təsiri altında tutan və yönədən və 819-999 illəri arasında günümüz Xorasan, Azərbaycan, İran ərazisində qurulmuş olan və açıq şəkildə Rəşîdüddîn Fazlullah-ı Həmədânî’nin (hicri qəməri 645 - 718 / miladi 1247 - 1318) “Câmiu't-Təvârîx” ve “Oğuznamə” əsərində Türk olduqlarına təkid edildiyi Saman Yabqu, başqa bir deyimlə Sâmânîlər Dövləti olmuştur.

3.Qəznəvilər vəya Səbük Təginli’lər Dövləti (963-1186 illəri)
Qəznəvilər Dövləti, Saman Yabqu oğullarından Hərat valisi Alp Təkin tərəfindən, Hindistan’ın Pəncap bölgəsi ilə günümüz İran’ın böyük bölümü və Xarəzm’ə qədər olan bölgədə qurulan bir Türk Dövləti olmuşdur. Sultan Mahmud dönəmində Qəznəvilər Şimali Hindistan’ı hâkimiyyəti altına alaraq, bölgədə İslam mədəniyyətinin daha geniş şəkildə yayılmasının önünü açmışdır.

4. Böyük Səlçuqlu Dövləti (1037-1194 illəri)
11 ve 14.cü əsBöyük Səlçuqlu Dövləti (1037-1194 illəri)rlər arasında Böyük Səlcuqlu Dövləti, İslam dünyasının mütləq əksəriyyətini idarəçiliyi altına almıştır. Səlcuq Bəy, 1009’da, Oğuzları bir dövlət təşəkkülündə birləşdirməyə müvəffəq olmuşdur. Səlcuqlular tərəfindən günümüz Nişabur, Rey və daha sonra İsfahan Paytaxt olaraq seçilmişdir.
Məlikşah, 20 Noyabr 1092 tarixində, iç didişmələr sırasında zəhərlənərək öldürüldükdən sonra dövlət, böyük çalxantılar içinə sürüklənmişdir. Bununla da Böyük Səlcuqlu dövləti Məlikşah’ın oğulları arasında dörd parçaya bölünmüşdür:
1. Kirman Səlcuqluları; 1187 tarixinə qədər davam etmişdir.
2. Şam-Hələb Səlcuqluları; 1117 tarixinə qədər dəvam etmişdir.
3. Anadolu Səlcuqluları; 1077’dən 1308’ə qədər 231 il sürmüşdür.
4. Iraq ve Xorasan Səlcuqluları; 1194 tarixində Xarəzmşah Sultan Alaəddin Təkiş ilə girdiyi savaşda məğlub olduqdan sonra yıxılmışdır.

5.Xarəzmşahlı’lar Dövləti (1097-1231)
Ənuş Təkin tərəfindən əsası qoyulan Xarəzmşahlı’lar Dövləti, Atsız ve Elaslan dövürlərində həm Iraq Səlcuqluları həm də Qara Xıtaylarla mübarizə etmişdir. Bununla da Elaslan, Sultan Səncər’in ölümündən sonra müstəqilliyini elân etmişdir. Xarəzmşahlı’ların ən böyük hükümdarı Alaəddin Təkiş olmuşdur. Təkiş, əvvəl Qara Xıtayları, ardından son Səlcuqlu Hükümdarı II. Tuğrul’u məğlub etmişdir. Xarəzmşahlı’lar qısa zaman içində sərhədlərini, şərqi Anadolu’dan Mavərâünnəhr’ə qədər genişlədmiş ve bir deyimə Səlcuqlu dövlətinin vârisi olmuşdurlar. 1220′də bütün ölkə, Çəngiz Xan’ın rəhbərliyindəki Türk Oğul-Moğulları tərəfindən ələ geçirilmişdir. Cəlâləddin Xarəzmşah, dövləti yenidən toparlamaq üçün ciddi surətdə çalışdısada müvəffəq ola bilməmişdir. Ölümündən sonra Xarəzmşahlı’lar dövləti, tamamən ortadan qalxmışdır. Xarəzmşahlı’lar ilk əvvəldə Gürgənc, Səmərqənd, Qəznə, sonunda ise Təbriz şəhərini Səlcuqlu Eldəgizli’lərdən alaraq paytaxt eləmişdir. Tərbiz/Təbriz, Əski Türk mədəniyyətinin beşiyi olaraq bu dönəmdən etibarən yenidən canlanmaya başlamıştır. Xarəzmşahlı’lar, Səlcuqlu dövlətinin dəvamı olaraq xarakterizə edilməkdədir.

6.Böyük Elxanlı Dövləti (1256-1335 illəri)
Çəngiz Xan’ın nəvəsi Hülagü Xan, 1256’da Xarəzmşahlı’ların son paytaxtı Təbriz’də eyni kökənli Tük/Türk-Tat xalqı tərəfindən yüksək səviyyədə qarşılanaraq daxil olmuş ve o əski Türk mədəniyyətinin beşiyi olan şəhri, Avrasyanı qapsayan Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin paytaxtı olaraq təyin etmişdir. Elxanlı’lar böyük əksəriyyətlə İslâmiyyət’i qəbul edərək, öncə Marağa, daha sonra isə Təbriz mərkəzli dövlətlərini, olduqca təsirli bir şəkildə idarə etmək üçün qarşılarında duran iki böyük əngəli ortadan qaldırmışdırlar. Birincisi, İslamiyyət’i təhrif edərək bölgədə nifaq toxumu əkən, katolik kilisəsi ilə işbirliyi içində olan, cəmiyyətin dincliyini pozan İsmaili’ləri (Xaşxaşiləri) zərərsizləşdirmək üçün Qəzvin’dəki Ələmut qalasını ortadan qaldırmışdırlar. İkincisi, Ərəbçiliyi, Əməviliyi və Əcəm düşmənliyini əsas alan Əbbasi Xilafətinə son vermək məqsədi ilə 1258’də Bağdad’a sarı hərəkət edib, Müstəsəm’i ortadan Qaldırmış ve bu Türk qarşıtı Əməvi töküntüləri Mısır Məmluk Türklərinə, siyasi faaliyyəttən məhrum edilmiş bir şəkildə sığınmışdılar ve 16.ci əsrin əvvəllərindən itibarən Rumlarla İttifaqa gedərək İstanbul üzərindən Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinə qarşı amansız savaşın başladılmasında müstəsna rol oynamışdılar.
Elxanlı dövləti, fiziki hakimiyyətini 1357.ci ilə qədər davam ettirmişdir. Ancaq, 1925’ə qədər Böyük Çəngiz Xan Vərasət hüququ, İran başda olmaqla Ulug Türkistan, Hind yarımadası, Qızıl Orda və digər əsas Türk bölgələrində dövlət quruculuğunun fikri özəyini təşkil etmişdir. Qacar dövləti, Çəngiz Xan ve Əmir Teymur dövlət vərasət hüququnun ən son varisi olmuşdur. İran Dövlət’e Aliye-e Qacar’ın 1925dəki amansız çöküşü, 8 əsirlik klasik Türk dövlətçiliyinin vərasət hüququnun çöküşüydü.

7.Böyük Teymurlu Dövləti (1370-1507 illəri)
Elxanlı’lardan sonra günümüz Azərbaycan və İran ərazisinin müxtəlif bölgələrində, qısa sürəli bəzi Türk dövlətləri də hakim olmuşdur. Elxanlı’lardan sonra Çobanlı’lar (1335-1357 illəri), Cəlayirli’lər (1336-1432 illəri), Qaraqoyunlu’lar (1380-1469 illəri), Ağqoyunlu’lar (1378-1501 illəri) və digər bəzi məntəqələrdə Türk bəylikləri hakim olmuşdur. Teymurlu’lar, qeyd edilən tarixlər arasında bölgəni tam hakimiyyətləri altına almışdırlar. Bu səbəblə də o dönəm muəzzəm Teymurlu’lar dönəmi olaraq bilinir və Teymurlu dövləti o dövrün Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin rəsmən siyasi iradəsini təmsil etmişdir.
Əmir Teymur, istənilən cəhətdən Türk və İslâm dünyası üçün olduqca böyük əhəmmiyyət daşımaqdadır. Elə büyük bir əhəmmiyyət daşımış ki, özündən sonra İslam dünyasında qurulan Türk dövlətlərinin əksəriyyətində Ağ Saqqallar Kənəşi (Məclisi) və Dövlət Şuraları həmişə Böyük Xan Çəngiz Xan və Xaqan’i İran, Məlik-i Turan ve Əmir-i Türkistan Sahibqıran Sultan’i Əfxəm Əmir Teymur’un adlarının zikr edilməsi ilə geçirilmiştir. Xüsusən bu dövlət adət-ənənəsi İran’da ən əsas dövlət ürfi olaraq 1925’ə qədər davam ettirilmişdir. Elxanlı ilə Teymurlu’ların dövlət varisliyi, Səfəvi, Avşar və Qacar dövlətlərinə ötürülmüşdür. İran, 1925’ə qədər əsasən Səlcuqlu, Çəngiz Xan, Əmir Teymur, Şah İsmail və Nadir Şah Avşar dövlət vərasət hüququna dayanmışdır.

8.Qaraqoyunlu Dövləti (1380-1469 illəri)
Qara Yusuf, Səədli, Baharlı, Duxarlı, Qaramanlı, Alpaqut, Çaxırlı, Ayınlı, Bayramlı, Ağaceri, ve Hacılı oymaqlarının başçılığında, Cəlayirli’ləri məğlub edərək 1380 tarixində, Qaraqoyunlu dövlətini qurmuşdur. Qaraqoyunlu, paytaxtı Təbriz olan və 1380-1469 illəri arasında bugünkü şərqi Anadolu, Cənubi Qafqaziya, Azərbaycan və bütün cənub-qərbi İran ve şimali Irak ərazilərində hakimiyyət qurmuşdur.

9. Ağqoyunlu Dövləti (1378-1501 illəri)
Ağqoyunlu Dövləti’nin qurucusu, Qutlu Bəy'in kiçik oğlu Qara Yölük Osman’dır. 1400'də böyük Əmir Teymur’un Anadolu’ya girməsinə dəstək verərək, Malatya'nı, 1402'də Ankara Savaşı’ndaki himayətinə görə də Diyarbəkir məntəqəsinin idarəçiliyini almışdır. 1403'də də Diyarbəkir'də hakimiyyətini elan etmişdir.
Qara Yölük Bəy'in ölümündən sonra, oğulları arasında iqtidar savaşı başlamış ve Ağqoyunlu dövləti, əvvəlki gücünü itirmişdir. Qara Yölük Bəy’in nəvəsi Sultan Həsən (başqa bir deyimlə Uzun Həsən), 1453'də Diyarbəkir'i paytaxt olaraq təyin edib, iqtidar didişmələrinə son vermişdir. Ağqoyunlu dövlətini, sərhədlərini şərqdə Xorasandan qərbdə Fırat çayına, şimalda Qafqaziya’dan cənubda Umman Dənizi’nə qədər uzanan böyük bir dövlətə dönüştürmüşdür. Qaraqoyunlu’ları məğlub edərək, bu dövləti ortadan qaldırmış və paytaxtı yenidən Diyarbəkir’dən əsil tarixi paytaxt olan Təbriz'ə daşımışdır. Ağqoyunlu Dövlətini daha şox qiymətli qılan əsas məsələ Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin rəsmi siyasi iradəsini təmsil etməsi olmuşdur, başqa bir ifadə ilə Teymurlular dönəmindən Səfəvilərə qədərki dövrün siyasi iradəsi məhz Ağqoyunlu Dövlətinə aid olmuşdur. Teymurluları Səfəvilərə bağlayan ve Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin birlik və bütünlüyünü ve dəvamiyyətini qoruyan və təmin edən məhz Ağqoyunlu Dövləti olmuşdur. Buda Emir Teymurun hüquqi varisi Uzun Həsənin uzaq görən siyasəti və olduqca yüksək cəsarəti sayəsində mümkün olmuşdur.

10. Səfəvi Dövləti (1501-1722 illəri)
Avrasyanı qapsayan Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin dövr etibarı ilə ən böyük ədəbi, siyasi və nizami şəxsiyyəti sayılan, Avrasyada bütün Türklərin başına and içdikləri Şah Dədə Şah İsmail, 16.ci əsrin əvvəllərindən etibarən Sultan Həsən’lə olan qan qohumluluğuna və Teymurlu’ların hüquqi dövlət varisliyinə dayanaraq, böyük dövlət quruculuğuna başlamış və Səfəvi dövləti’nin əsasını qoymuşdur. Səfəvi’lərin dövlət və fikri təməlləri, 1925 tarixinə qədər davam ettirilmişdir. Səfəvi dövlətinin qurucusu Şah İsmail Xətayi, son padişahı isə Şah Sultan Hüseyn olmuşdur. Səfəvi’lər də digər Türk dövlətləri kimi Təbriz’i əsas paytaxtları olaraq seçmişdilər. Ancaq Rum Mədəniyyət Hövzəsinin siyasi iradəsini təmsildə israrlı olan Qeysər-i Rum (Osmanlı) ve ona qarşı Moskova üzərindən gün geçdikcə böyüməkdə olan Rum rəqibi Sezar-i Rum (Çar Rusyası) və hər ikisinin də müştərək hədəfi, Türklərin əsli qurucu unsur olduğu Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin siyasi iradəsini rəsmən təmsil edən Səfəvi Türk dövlətinin ortadan qaldırılması olmuşdur. Qərbdə bu proses, Osmanoğullarından sayılan II. Sultan Mehmetin 1453’də dədə babasının əleyhinə olaraq uygarlıq/Sivilizasya istehsal edən mədəniyyət cəhətindən tərəf dəyişib, yəni Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsindən imtina edib Rum Mədəniyyət hövzəsinə bağlanması ilə başlamışdır. Şimalda eyni bu proses, Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin regional cəhəttən siyasi iradəsini təmsil edən Altınordanın bir tabe subyekti olan Moskova Knyazı/Rus Çarı III. İvan’ın 1472də Bizans Şahzadəsi Zoi Palaiologina/Sofia Palaiologina ilə evlənərək, özünü Ortodoks Rum/Bizans varisi ilan etməsi ilə başlar. Mədəniyyətcə üçüncü cəphə, 16 və 17.ci əsirdən etibarən Hindistan üzərindən İngilizlər tərəfindən açılmışdır. Bu cəhpənin açılması ilə üç cəphədən basdırılan Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinə qarşı Rum Mədəniyyət Hövzəsi qlobal aspektdə təhmil edilməyə başlanmışdı. Bu mövzular əsərdə geniş şəkildə ələ alınaraq izah edilmişdir.
Hər iki cəbhədən həm qərbdən Rum Osmanlısı Qeysər-i Rum tərəfindən həmdə şimaldan Moskova Rum Sezarı / Sezar-i Rum deyilən Çar Rusyası tərəfindən Türklərə qarşı amansız soyqırımlarla müşaiyyət edilən və on minlər bəlkədə yüz minlər məsum Türk insanının qətliamı ilə davam edən qanlı savaşlar nəticəsində Payitəxt ilk əvvəl Qəzvin’ə, daha sonra isə İsfahan’a daşınma məcburiyyəti ortaya çıxmışdır. Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin tarixən siyasi mərkəzi olan Təbrizin paytəxt olmaqdan çıxarılmasının ən əsas səbəbi, Rum Osmanlısı Qeysər-i Rum və şimaldan Moskova Rum Sezarı / Sezar-i Rum deyilən Çar Rusyası tərəfindən Türklərə qarşı başlatmış olduqları qanlı amansız savaşlar olmuşdur.

11. Avşar Dövləti (1736-1802 illəri)
Böyük Nadir Şah Avşar’ın, Rumlar tərəfindən təhmil edilmiş olan Şiyə-Sünni ixtilaflarının ortadan qaldırılması üçün hayata geçirmiş olduğu tədbirlər, günümüz baxımından da olduqca böyük əhəmiyyət daşımaqdadır. İran ve Osmanlı üləması arasında hicri qəməri 1159’da (miladi 1746’da) Nəcəf’də müzakirələr geçirilmiş, bir qətnamə mətni imzalanaraq Şiyələrin Sünni qardaşların etiqadlarına hörmətli rəftar etmələri, Osmanlı’ların da Şiyə məzhəbini Həqq Məzhəp olaraq görmələri xüsusunda razılaşma əldə edildiyi bildirilməkdədir. Hal bu ki, Həqq Məzhəb dedikləri, Maliki, Şafeyi, Hənbəli və Hənəfi məzhəblərinin irəli gələn əsil üləmalarının birçoxu Əhlibeyt-dən olan, yəni Hz. Məhəmməd (sallahü eleyhe ve sellem) nəvələrindən olan, 6ci İmam/ İmam Cəfər Sadiqin şagirdlərindən vəya şagirdlərinin yetirmələrindən olmuşdurlar. Belə olduğu halda necə olur ki, Hz. Məhəmməd Səlamullahın nəvələrindən və Əhlibeyt-dən olan İmam Cəfər Sadiqin davamçıları Həqq Məzhəb vəya Əhli Sünnət sayılmır, əksinə İmam Cəfər Sadiqin şagirlərinin davamçıları Həqq Məzhəb vəya Əhli Sünnət sayılır. Bu Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin İslam anlayışına qarşı tarixin ən gobud şəkildə uydurulmuş ən qorxunc və dəhşətverici tarixi yalanlarından biridir. Əsərdə geniş şəkildə ələ alınaraq incələnmişdir.
Böyük Nadir Şah Avşar’ın Türk ve İslam Anlayışı, günümüz Türk dünyasının birlik ve bütünlüyü üçün ən əhəmmiyyətli nümunə olaraq qarşımızda durur. Günümüz Türk ve İslam dünyasında Örnək alacağımız ən əhəmmiyyətli tarixi şəxsiyyət Avşarlı Nadir Qulu Mirza’nın dövlət əğlidir.
12. Zəndiyyə Hükuməti (1750-1794 illəri)
Kərim Xan Zənd, tərəfindən əsası qoyulan hükumət, ölkə ərazisini tam ihatə etməmiş və daha çok Şiraz mərkəzli regional hükumət olmuştur. Kərim Xan Zənd’in Şiraz’da hakimiyyəti ələ almasına baxmayaraq sonuna qədər Xorasan, Avşar sülaləsinin hakiməyyəti altında davam etmişdir.
Kərim Xan Zənd dövrünün ən mühüm dövlət problemi, Kərim Xan Zənd’in soy etibarı ilə xalis Türk ve xüsusən Xanzadə olmaması olmuştur. Ana tərəfindən Lor kökənli Zənd ailəsinə mənsub edilməsi fikri, onun İran’da xalq tərəfindən bir Xaqan və Padişah kimi qəbul edilməsini əngəlləmişdir. Bir çox tarixi əsərlərin o cümlədən Məhəmməd Haşım Rüstəm’ül-Hükəma’nın “Rüstəm’ül-Təvarix” əsərində də göstərildiyi kimi Dövlət Kənəşi’nin / Ağ Saqqallar Şurası’nın ve rəsmi diyalogların əsasən Türk dilində aparılmasına baxmayaraq, xalis Türk ve Xanzadə olmadığı iddia edilərək “İnaq Oğlu Çoban Kərim” xitap edilərək hər daim təhqir edilmək istənmişdir.
axırda da Kərim Xan Zənd, özünü Padişah vəya böyük Xan deyil, Səfəvi’lərin davamçısı olaraq Rəyətlərin-Təbəələrin vəkili anlamında olan Vəkil-ül-Rüəya xitab etmişdir. Yeri gelmişkən qeyd edək ki, Kərim Xan Zənd’in Lor kökənli Zənd ailəsinə mənsub edilsə də ailə adları daha çok Türkcə olduğu tarixi mətnlərdən bilinməkdədir. Babasının adı “Inaq”, əmisinin adı “Budaq”, anasının adı “Bəyim Ağa” ve xanımısı “Xədicə Bəyim” Böyük Ağa Məhəmməd Xan Qacar’ın Bibisi olmuştur.
Burada qeyd edilməsi lazım olan bir məsələ də İran’ın cənub bölgəsində - İran körfəzində İngilislərin, şimal bölgəsində - Xəzərdə Rusların nüfuz sahibi olmasına səbəbiyyət verən imtiyazlı müqavilələrin, birinci dəfə bu şəxsin dövründə imzalanması hadisəsidir. Kərim Xan Zənd sülaləsi tərəfindən verilən imtiyazlar sayəsində Kəngər (Başqa bir deyimlə İran) Körfəzində İngilislər, şimal da xüsusən Xəzər dənizində Ruslar büyük nüfuz əldə etmişdirlər. Bu təsir dairəsi İran’ın və mədəniyyətcə Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin günümüzə qədər sürə gələn faciələrinin əsasını təşkil etmişdir.

13. Qacar/Qəcər Dövləti (1794-1925 illəri)
Türklüyün ön planda olduğu, Böyük Xan Çəngiz Xan, Əmir Teymur ve Səfəvi dövlət varisliyinə dayanan Dövlət’i-Aliye-i Qacar, Böyük Ağa Məhəmməd Xan Qacar tərəfindən əsası qoyulmuş və ən son padişahı isə 1925’də əzl edilən Əhməd Şah Qacar olmuşdur. Qacar sülaləsi, rəsmi dövlət qaynaqlarına görə Böyük Çəngiz Xanın sağ cinah ordu başçısı Qaracar Noyan nəslindəndir. Qaracar noyan adı zamanla Qacar olaraq tələffüz edilmişdır. Mənim şəxsi nəzərimə görə Qacarların özünü Çəngiz Xanın sağ cinah ordu başçısı Qaracar Noyana bağlamaları siyasi fikirdən irəli gəlirdi, çünkü Çəngiz Xan və Əmir Teymur Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin siyasi iradəsinə tabe olan və onu təmsil edən İslam sonrası ən büyük siyasi və nizami Şəxsiyyətlər olaraq qəbul edilirdi. Əslində Qacar sülaləsi, Azərbaycan və Xorasan kökənli Xəzər tayfasına mənsub olmuşdurlar. Bu fikri daha sonralar, İranın ən mühüm müasir tarixçilərindən cənab Abdullah Şahbazi də qəbul edər.

14. Pers Adına Modern Millət-Dövlət Dövrü / Pəhləvi’lər (1925-1979 illəri)
1925’də xarici faktorların təsiri altında İran’a Modern Millət-Dövlət olaraq təhmil edilmiş olan Pəhləvi’lərin 1979’a qədər sürə gələn dövlət quruculuğu və Türk ziddiyyətinə dayanan Pers düşüncə sistemi, ölkə xalqını təmsil edəcək bir form da olmamışdır.
Pəhləvi dövlətinin qurucusu olaraq bilinən Rıza Xan Pəhləvi’nin kökü, günümüz Gürcistan Respublikasının Azərbaycan bölgəsi olaraq bilinən Borçalı’dan İran-Rus savaşlarından sonra geriyə köç etmiş Türk muhacir ailələrindən olmuşdur. Türk olmasına baxmayaraq Türk ziddiyyətli Pers düşünce sisteminə dayalı dövlət quruculuğuna və onun ölkəyə təhmil edilməsinə əsaslanan bir siyasət tətbiq etmişdir.
İslam dünyasının ən mühüm üç dilindən biri olan “Farsca” üzərindən Pers milləti formalaşdırmaq, Türk ve Türklüyün mənən yox edilməsini əsas siyasət olaraq tətbiq etmişdir. Türkcə ve Türk mədəniyyəti rəsmi səviyyədə yasaqlanmışdır.

15. 1979 İran İslam İnqilabı
İran İslam İnqilabı’nın ən böyük nailiyyəti, bütün problemlərə və azımsanmayacaq nüqsanlara rağmən İslami dəyərlər üzərindən ölkəyə qazandırmış olduğu bəha biçilməz müstəqillikdir. Geçmiş bir çox çalışmalarımda o cümlədən “Türk İrana Persliyin Dayatılması” adlı əsərimdə toxunduğum kimi “İran’ı Nüfuz Bölgələrinə Bölmə” mahiyyətində olan 1907, 1915, 1919, 1921 ve 1927 müqavilələrində İngiltərə ilə Rusya’ya, İran’a əsgəri müdaxilə haqqı tanıyan maddələrin varlığı, dolayısıyla ölkəni bu iki İmperyalist gücün müstəmləkəsi halinə gətirmişdir. 1979da yeni qurulmaqda olan İslami İnqilabın, ölkə və dövləti müstəqil halə gətirəbilməsi, bu İmperyalist güclərə müdaxilə haqqı tanıyan müqavilələrin, xüsusən müvafiq maddələrin mövcud paktlardan ləğv edilib edilməməsinə bağlı idi.
Bu müqavilələrdə xüsusi ilə də 1921 müqaviləsində ölkəyə əsgəri müdaxilə haqqı tanıyan 5.ci və 6.ci maddələrinin ləğv edilməsi ilə əlaqədar Türkiyə’nin Beynəlxalq Münasibətlər sahəsinin mütəxəssislərindən Prof. Dr. Tayyar Arı, “Geçmişten Günümüze Orta Doğu, Siyaset, Savaş ve Diploması” əsərində belə deyir: “1979 Fevral’ında İran, ABD’nin doğal müttefikliği konumuna son vererek, ilişkilerin bundan böyle eşitlik ilkesi çerçevesinde yürütüleceğini açıklamıştır. İran’ın yeni dış politikası ≪Bağlantısızlık≫ temeline oturtulacaktı. Bu doğrultuda yapılan ilk iş, 12 Mart 1979’da İran’ın CENTO’dan ayrılmasını açıklamak olmuştur. Böylece Soğuk Savaş döneminde ABD’nin Sovyet yayılmasına karşı kurmuş olduğu ≪Yeşil Kuşak≫ Projesinin önemli bir halkası tarihe karışmış oldu. 3 Kasım 1979’da ise hem 1959 tarihli ABD-İran Savunma Antlaşması’nın feshedildiğini ve hem de 1921 tarihli Sovyet-İran Dostluk Antlaşmasının 5. ve 6. Maddelerinin tek taraflı olarak iptal edildiğini açıklamıştır. Ertesi günü bir grup öğrencinin Tahran’daki ABD Büyükelçiliğini basarak elçilik görevlilerini rehin almaları ile başlayan ve 444 gün sürecek Rehinler Krizi başlamış oldu. Böylece İran İhtilali, bölgesel ve dünya dengelerini sarsacak bir mahiyet aldı. ABD, bölgedeki önemli bir müttefikini ve buradaki milyarlarca dolarla ifade edilen menfaatlerini kaybetti. İran, Sovyetlere de yanaşmadı, Sovyetlerle de var olan Dostluk Antlaşmasını feshetti. Daha genel bir ifade ile Batı’nın İran’daki menfaatleri sona erdi veya en azından şimdilik, bu menfaatlerin temini eskisi kadar kolay olmayacaktır.”
Ölkənin müstəqilliyi üçün vacib olan ən mühüm addım, göstərilən müqavilələrdə Rusya ve İngiltərə’yə müdaxilə haqqı tanıyan maddələrin fəshedilməsi idi. İran İslam İngilabı, bu cəsarətli addımı ataraq, həm Sovyet Rusyasının həm də qərb yönümlü quvvətlərin müdaxilə haqqına son vermiş oldu. Bədəli olduqca ağır olsa da bu cəsarətli addım, Avrasya və İslam dünyasında örnək alınması vacib olan ən əhəmmiyyətli addımlardan olmuşdur.
Ayətullah Ruhullah Xumeyni’nin rəhbərliyində qurulmuş olan İran İslam Cumhuriyyəti dövründə birçox ictimai, iqtisadi və mədəni məsələlər böyük ölçüdə həll edilsə də Azərbaycan və Türk məsələsinin konstitusiya (Anayasa) səviyyəsində adil bir şəkildə həll edilməsi yönündəki gözləntilər maaləsəf təmin edilməmişdir. Ölkənin əsli qurucu unsuru olan Türk və Türklük, qanuni cəhəttən Pəhləvi dövründə olduğu kimi olmasada mədəniyyətcə məhkum azınlıq statüsü əsas alınmışdır.
konstitusiya’nın 15.ci Maddəsi ilə yalnız Fars dilinə rəsmi, hüquqi statü qazandıraraq Türkcəni qeyri-rəsmi səviyyəyə məhkum etmişdir. Hal bu ki, gözləntilər, Türkcə ilə Farsca’nın ölkəboyu rəsmi, hüquqi dövlət dili olması və digər azınlıqların Məhəlli və Məntəqeyi - Regional haqq və hüququnun konstitusiya səviyyəsində rəsmən tanınması olmuşdur.
İslam İnqilabından sonra bu Türk qarşıtı vəziyyətin davam etməsinin əsas səbəblərindən biri də Yəhudi kökənli (böyük ehtimal Farisiyə Təriqətinə bağlı) olduqları iddia edilən Laricani ailəsinə mənsub Məhəmməd Cavad Ərdəşir Laricani tərəfindən 1980lərin əvvəlində Ümmülqura/ أمّ القرى teorisi ilə Osmanlının İslam adı altında Türk ziddiyyətinə əsaslanan tarixi misyonunu dövlət siyasəti olaraq irəli sürməsi və bəzi dairələr tərəfindən dövlətə təhmil edilməsi olmuşdur.
Azərbaycan başda olmaqla bir bütün olaraq İran Türkləri, milli haqqlar yönündəki mövcud çatışmazlıqların ortadan qalxması və adil şəkildə həlli yolunda geniş ictimai, siyasi və xüsusən fikri faaliyyətlərə başlamışdır. Bu faaliyyətlər, İran İslam İnqilabının əvvəllərindən xüsusən də 1989 (hicri şəmsi 1368) İran-Iraq savaşından həmən sonra baş verən bəzi siyasi hadisələrdən sonra daha geniş və kütləvi şəkildə davam etmişdir.
Azərbaycan başda olmaqla İran Türklərinin ən mühüm tələbi, Türkcə’nin İran boyunda (mərhələli şəkildə öncə Azərbaycan bölgəsində daha sonra bütün ölkədə) Fars dili ilə bərabər şəkildə rəsmi, hüquqi statü qazanması və bütün Türk dövlətləri ilə qardaşcasına, bərabər şəkildə əl-ələ verərək böyük, güclü və sosyal təminatı yüksək olan mürəffəh bir birlik təşkil etməkdir.
Bu istiqamətdə geniş ictimai, mədəni və siyasi faaliyyətlər gün geçdikcə artmaqdadır. Azərbaycan başda olmaqla İran’ın – Tehran, Xorasan, İsfahan, Şiraz kimi birçox əhəmmiyyətli bölgələrində Türk kimliyinin yenidən İhya/Bərpa edilməsi istiqamətində Türk faallar tərəfindən ciddi ictimai-mədəni faaliyyətlər hayata keçirilməkdədir. İranda başlatmış olduğumuz bu muəzzəm milli proses, tərəfimizcə iləri sürülən tarixi Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin yenidən ihya edilməsi ilə mümkündür. Son dönəmlərdə işlədilən İHYA ve İHYAÇILIQ terimləri də, bu Tarixi Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin yenidən ihya/berpa edilməsini hədəflədiyindən qaynaqlanmaqdadır.
Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin yenidən ihya edilməsinə görə, İran’da Tarixi Azərbaycan Əyalətinin tarixi səlahiyyətlərinin konstitusiya (Anayasa) səviyyəsində yenidən rəsmən tanınması və Türk kimliyinin, dövlət kimliyinin ən əhəmmiyyətli parçası olaraq yenidən ihya edilməsi, Türkcənin Farsca ilə bərabər dövlət dili olaraq qəbul edilməsi və digər azınlıqların Məhəlli və Məntəqeyi-Regional haqlarının tanınması, Azərbaycan və bir bütün olaraq İran Türklüyünün ən əsas mədəni və siyasi stratejisidir. Başqa bir ifadə ilə klasik dövlət kimliyinin modern şəkildə yenidən ihya edilməsinə nail olmaqdır.
Bizə görə;
- İran, Azərbaycan və digər Türk dövlətləri mütləq həmrəylik içində olmalıdır.
- İran daxil Türk dövlətlərinin xarici siyasətləri qarışılıqlı şəkildə qardaşca mövcud problemlərin həllinə yönəlik olmalıdır.
- İran Türk Dünyasının əhəmmiyyətli tarixi bir parçası olaraq əl-ələ böyük, güclü və sosyal təminatı olduqca yüksək olan mürəffəh Türk Birliyinə doğru hərəkət etməlidir.
- Bu həm bölgəmizin barış, səadət ve rifahı üçün həm də ölkələrimizin gələcəyi nöqteyi-nəzərindən hayati əhəmiyyət daşımaqdadır.
Bu yazımızda İran nümunəsində ələ alınan problemlər, İslam dünyasındaki modern Millət-Dövlət təşəkküllərində aşağı-yuxarı bənzər problemlər mövcuddur.
Türk ve İslam dövlətlərinin qarşılıqlı şəkildə qardaşlığa əsaslanan əlaqələrə dair yüksək səviyyədə səmimiyyət gərəklidir.
Bir birinə qarşı mövcud daxili və xarici zəəflərin suistimal edilməməsi gərəkdir, əksinə mövcud problemlərə dair qarşılıqlı şəkildə həll yolları aranmalıdır.
Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin tarixi cəhətdən birlik və bütövlüyünü təşkil edən Türkcə, Farsca və qismən Ərəbcə dilləri üzərindən təşkil edilmək istənmiş olan modern millət-dövlət kimliyinə əsaslanaraq ixtilafların siyasət aləti olaraq suistimal edilməsinə ve ixtilafların düşmənliyə çevrilməsinə əslən izin verilməməlidir. Türk, Fars, Ərəb dilləri tarixən Avrasyanı qapsayan Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin müştərək üç əsas dili olmuşdur.
Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin tarixi müştərək Türk dilinə gəlindiyində isə qeyd etməliyəm ki, bugün Azərbaycanda rəsmi ədəbi dil olaraq qəbul edilən Azərbaycan dili, daha çox yaxın olmuşdur. Bunun da əsas səbəbi, Azərbaycan’ın, ədəbi dilinin əsasını qoyan Rus Flalog ve Pedagogu Aleksey Osipoviç Çernyayevski’nin (1840-1894), Tibilisidə tərtip ettiyi 1882 (Vətən Dili I/وطن دیلی) və 1888 (Vətən Dili II/وطن دیلی) dərslik kitaplarının mətn və şivəsini İran ağırlıqlı tarixi müştərək ədəbi Türkcə əsasında təşkil etməsi olmuşdur.
Son söz olaraq qeyd etməliyəm ki, Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin siyasi iradəsini təmsil edən klasik Türk dövlətləri olmuştur və Qaracar Noyan/Xəzər soyundan gələn Qacar dövləti bu mədəniyyət hövzəsinin 1925ə qədərki ən son müqtədir təmsilçisi olmuştur.
Bugün Avrasyanı qapsayan tarixi Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin yenidən ihya edilməsi fikri, 21.ci əsrin qlobal miqyaslı siyasi arenasına öz damğasını vuracaq ən əhəmmiyyətli jeopolitik ve jeostratejik addım sayılır və mənə görə Azərbaycan Cumhur Rəyisi cənab İlham Əliyev Zati Alilərinin Qarabağ zəfərindən sonra Azərbaycanın dövlət başçısı olaraq atacağı növbəti addım olmalıdır.
Cənab Prezident İlham Əliyev zati aliləri nəzərə almalıdır ki, Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin yenidən ihya edilməsi istiqamətində Azərbaycanın İrana dair tətbiq edəbiləcəyi üç əsas siyasi xətt mövcuddur;
1. Riza Şah Pəhləvi dövründə ilk dəfə İran tarixində Fars Dili və Ədəbiyyatı təşkilatının qurucusu, Türk ziddiyyətli Pers düşüncə sistemini əsas alan Yəhudi kökənli Məhəmməd Əli Fruginin əsas davamşısı olan Seyyed Hossein Nasr/Seyyed Hüseyn Nəsrin qoyduğu Türk ziddiyyətli, Təsəvvüf ağırlıqlı İslam ve Turat yönümlü İran anlayışına dayalı siyasi və mədəni xətt.
2. Yəhudi kökənli olduqları iddia edilən Laricani ailəsinə mənsub Məhəmməd Cavad Ərdəşir Laricaninin 1980lərin əvvəlində İslam adına Ümmülqura/ أمّ القرى teorisi ilə irəli sürmüş olduğu Türk ziddiyyətli Osmanlı misyonunun ihyasını ön görən və İran üçün də bu müddət ərzində büyük maddi, mənəvi zərərlərə səbəb olan xətt.
3. Naçizanə tərəfimcə irəli sürülən və 2018dən etibarən beynəlxalq aspektdə siyasi müstəviyyə daşınan və ciddi sürətdə təqib edilən və İranın əsli qurucu unsurunun Türk olduğu prinsipinə əsaslanan, böyük, güclü və sosyal təminatın olduqca yüksək olacak Türk Birliyini hədəfləyən və Türklərin əsli qurucu unsur olduğu və tarixən Avrasyanı qapsayan Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət hövzəsinin yenidən ihyasi xəttidir.

Yandırılmış Kitablar üçün Mərsiyə
(O alovlar şölə çəkib şəfəq salır zülmətə…)

Cəllad! Sənin qalaq-qalaq yandırdığın kitablar
Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu…
Biz köçürük bu dünyadan, onlar qalır yadigar,
Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu…
Yandırdığın o kitablar alovlanır… Yaxşı bax!
O alovlar şölə çəkib şəfəq salır zülmətə…
Şairlərin nəcib ruhu məzarından qalxaraq,
Alqış deyir eşqi böyük, bir qəhrəman millətə,

Arazın bu tərəfində payız yalnız yarpaq tökülməsi anlamına gəlmir. 78 il əvvəl Təbrizin Saat Meydanı, cahil insanların alovlarında yanan və məhv olan kitabların canlı şahidi oldu. Bu cahilliyin alovu yalnızca minlərlə kitabı yandırmaqla qalmadı, həm də bir il ərzində Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatında təqdirəlayiq işlərə imza atmış inqilabın ağacını da qurutdu.
Müharibə, insanlığın ağrı və əzab dolu dünyamıza hədiyyə etdiyi ən acı anlayışdır. Bu istənməyən hədiyyə, yalnız dünyamıza deyil, həm də insan düşüncələrinə də kədər və qəm yaymışdır. Bu hadisələrlə dolu dünyada və mənasız müharibələrdə bir insanın ölümü nə qədər acı və ədalətsiz olsa da, bir kitabın yanıb məhv olması da bir o qədər ağrılıdır.
Ədalətin çətin tapıldığı bir yerdə, kitabların məhv edilməsi bəşəriyyətin mədəniyyətinə vurulan dərin bir yara və bəşəri tarixdə bir qara ləkədir..
Bu yazı, insan cəhalətinin atəşində yanan və külə dönən kitabların qısa hekayəsidir.
Güney Azərbaycanda 1946-cı il dekabr ayının 17-də baş verən mədəni soyqırım “yandırılmış kitablar günü” adı ilə xatırlanır.
İran şahlıq rejiminin (Pəhləvilər sülaləsi) təzyiqindən və səriştəsizliyindən boğaza yığılmış xalq milli hakimiyyətini təsis etdi və milli dəyərlər çərçivəsində həyatını qurmağa başladı. İkinci Dünya muhaibəsinin nəticələri ilə dünyada və bölgədə daha da demokratikləşmə ümidində olan xalq 1946-cı ildə İran şah rejiminin hərbi hücumuna məruz qaldı. Qısa müddətdə minlərlə insan öldürüldü, on minlərlə soydaşımız ölkədən mühacirət etdi, bir o qədəri də sürgün edildi. Bu barədə tarixi sənədlərdə çox sayda məlumat verilir. Lakin 1946-cı il dekabr ayının 17-də, Azərbaycanda demokratik dövlət quruluşunun dagıdılmasından 4 gün sonra İran rəsmi dairələri kütləvi şəkildə kitab məhsullarının yandırılması aktlarını keçirməyə başladı.
Azərbaycan dilində bütün növ kitablar, bədii ədəbiyyat, məktəb dərslikləri, mətbuat nümunələri, üzərində Azərbaycan dilində yazı olan hər bir kağız, sənəd yandırıldı. Bu işi rəsmi dövlət orqanları nəinki gizli etmirdi, hətta kütləvi tədbirlər keçirilirdi, məktəblərdə kiçik yaşlı uşaqları öz ana dilində olan kitablarını gətirməyə və kütləvi mərasimlərdə yandırmaga məcbur edirdilər.
İnsanlıq tarixi daim maddi və mənəvi dəyərlərin çoxunun yox olmasına şahidlik edib. Bunlar arasında kitablar ən qiymətli mənəvi xəzinələrdir ki, insanın ehtirasları səbəbindən alovda məhv olmuşdur. Bu faciə daha da ağrılı olur ki, hər yandırılmış kitabın bir ömürlük təcrübə olduğunu və sahibinin bildiklərini gələcək nəsillərə miras qoyduğunu anladıqda dərk edirik. Hərçənd ki, bu günün inkişaf etmiş texnologiyası insanlığa tarixinin bir çox qaranlıq nöqtələrinə çatmağa və onları bərpa etməyə imkan verir, amma heç vaxt o insanları, qələm tutan və o kitabları yazanları, həmçinin həmin əsərlərin yaranmasına səbəb olan şəraitləri yenidən yarada bilməyəcək. Çünki keçmişə qayıtmaq mümkün deyil. Buna görə də, nə qədər tarix təkrarlanarsa da, hər təkrar da özünə xas bir rəngə sahibdir. Yandırılmış kitablar, yandırılmış Şuş şəhəri kimi, tarixlərin dərinliklərində dəfn olub və heç vaxt geri qayıtmayacaq.
Kitabların yandırılması, zamanla pis bir vərdişə çevrilmiş və müharibələrin sonunda həyata keçirilirdi. Bu yalnız kitabları deyil, həm də insan cəmiyyəti üçün tarixi, mədəni və sosial dəyərə malik bütün yazıları və sənədləri əhatə edirdi. Keçmişdə rəsmi bir mərasim kimi həyata keçirilən bu pis vərdiş tarix boyu dəfələrlə təkrarlanmışdır. Müasir dövrdə, texnologiyanın və rəngarəng inqilabların təsiri ilə artıq kitab yandırmaq xəbəri yoxdur, amma bu faciə başqa bir şəkildə, media və kitabların senzurası olaraq özünü göstərir.
Tarixdə izləri qalan ilk böyük kitab yandırma hadisəsi, orta əsr Avropasında və Xristian papaları tərəfindən həyata keçirilmişdir. Kilsə, padşahın əmri ilə, yəhudilərin pis və Xristian dünyası üçün zərərli hesab etdiyi bütün sənədləri və kitabları yandırmışdır. Nəticədə, orta əsrlərdə bir çox qiymətli kitablar kilsənin dəstəyi ilə yandırılıb və tarixdən silinmişdir.
Çağdaş dünyada baş vermiş olan kitab yandırmalarından biri olaraq Şərqi Berlin və Almaniyada II Dünya Müharibəsi zamanı baş verən hadisələr göstərilə bilər. Almaniyanın nasistləri, sonralar dünyanı qan və işgəncələrə qərq edən bu rejim, cinayətlərinə başlamaq üçün 1933-cü ilin 11 may tarixində böyük bir teatr oyununda, faciəvi bir gecədə, minlərlə kitabı alovlandırdılar.
Alman şairi və tarixçisi Bertolt Brecht, bu kədərli mənzərəni təsvir edərək belə yazır:
Kitablar yandırılır
Xalqın önündə, meydanlarda,
Böyürüncə Hitler Hazrətləri
Zərərli fikirlərlə dolu kitabların yandırılması
Araba kitab daşıdı- öküzlər odun meydanlarına araba
Gözdən düşmüş şairlərdən biri,
Həm də lap yaxşılarından biri
Göz gəzdirərkən odlanacaq listə,
Ağlı başından getdi
Unudulmuşdu onun adı
Tez qaçaraq, getdi çalışma otağına
Sanki öfkəsindən qanadlanmışdı
O saat bir məktub yazdı zorbalara
"Benimkileri də yandırın" dedi. "Benimkileri də"
Edəməzsiniz mənə bu pisliyi,
Qıraqda buraxamazsınız məni
Mən də lap gerçəyi söyləmədimmi kitablarımda?
Nədən davranırsınız mənə yalancıymışam kimi?
Yandırın mənimkiləri də.

Tarixin digər acı hadisəsi, 1955-ci ildən başlayıb 1971-ci ilə qədər davam edən Cənubi Afrikada böyük kitab yandırma hadisəsidir. Bu böyük kitab yandırma hadisəsində müxtəlif mövzularda, xüsusilə siyasət, tarix, mədəniyyət və klassik ədəbiyyat sahələrindəki dəyərli kitablar, ən önəmlisi etnikçilik səbəbi ilə özəl və dövlət kitabxanalarından toplanıb alovlara verilmişdir.
Dünyada sonuncu kitab yandırma hadisəsi, bir neçə il əvvəl Əfqanıstanda rejim dəyişkənliyi ilə eyni dövrdə baş verdi. O tarixi diyarda, böyük və tarixi "Buda" heykəlinin yerə yıxılmasından sonra, indi elmi-tarixi kitablar növbəsi gəldi. Taliban qüvvələri və puştunların dəstəyi ilə bütün kitabxanalar yandırıldı və oradakı kitablar məhv edildi.
Kitab yandırmanın acı dolu hekayəsi öz bədbəxt izini İranda, xüsusilə Güney Azərbaycanda da qoymuşdur. Bu torpaqların keçmişindən bu günə qədər tarixin iki böyük kitab yandırma faciəsinə şahid olduğunu görürük. Uzaq keçmişdə monqolların genişmiqyaslı kitab yandırmasından sonra İranın müasir tarixi "Pəhləvi" adlanan qara bir ləkə ilə qaralmışdır. Min illik türk hakimiyyətinə, Qacarlar sülaləsi ilə sona çatan dövrə, Pəhləvilər hakimiyyəti başlayandan etibarən türk düşmənçiliyi siyasəti ilə qısa müddətli hakimiyyətini həyata keçirmişdir. Özünü guya mədəniyyətli göstərən və monqolları kitabları yandırdığı üçün vəhşi adlandıran bu hakimiyyət illər sonra özünün də onlardan geri qalmadığını sübut etmişdir.
1325-26 ci il(1945-46), Azər ayının 26 -21 sı Cənubi Azərbaycan üçün kədərli bir payızın başlanğıcını gətirdi. O illərdə, Azərbaycan Demokrat Firqəsi məğlub olduqdan və Mir Cəfər Pişəvərinin bir illik hökuməti sona çatdıqdan sonra, Pəhləvi hökuməti, baş nazir Qavam ol-Saltaneh hiyləgərliyi və Rza Xanının sərtliyi ilə öz qoşunlarını Təbrizə göndərdi. Onlar, Azərbaycanının maddi və mənəvi sərvətlərini, habelə bir illik Azərbaycan hökumətinin mədəni irsini tamamilə məhv etməyi planlaşdırırdılar.
Bu siyasi təmizləmə yalnız insanları qırmaqla yekunlaşmadı. Pəhləvilərin dəhşətli və vəhşi teatrı, son pərdəsində şəhərin müxtəlif guşələrində sallanan edamları ilə müşayiət olunurdu və inqilabçıların cansız cəsədləri, şəhər boyu qorxu və dəhşət salırdı. O gündə Təbrizin Saat Meydanı göyə yüksələn böyük alovların, içindəki kitabları külə çevirib yandırdığı bir alovun şahidi oldu.
O böyük hadisədə ki, gələcək nəsillər heç vaxt onu unuda bilməyəcəklər, müxtəlif mövzularda olan minlərlə kitab-mədəniyyət, ədəbiyyat, siyasət, tarix və həmçinin uşaqların dərslikləri-odun alovlarına qurban verildi. Bu faciəli hadisədə Azərbaycanın yazılı xəzinələrinin böyük bir hissəsi məhv oldu. Bu kədərli hadisədən sonra, 1952-ci ildə Azərbaycanın böyük şairi Səməd Vurğun Parisin Sülh Konfransında iştirak etdi. O, yandırılan kitablar üçün yazdığı şeiri oxuyaraq, bu acı hadisəni Azərbaycan xalqına qarşı böyük bir hörmətsizlik kimi qiymətləndirdi.
Cəllad! Sənin qalaq-qalaq yandırdığın kitablar
Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu…
Yandırdığın o kitablar alovlanır… Yaxşı bax!
O alovlar şölə çəkib şəfəq salır zülmətə…
Şairlərin nəcib ruhu məzarından qalxaraq,
Alqış deyir eşqi böyük, bir qəhrəman millətə;
O alovlar şölə çəkib şəfəq salır zülmətə…
Cəllad! Mənim dilimdədir bayatılar, qoşmalar,
De, onları heç duydumu sənin o daş ürəyin?
Hər gəraylı pərdəsində min ananın qəlbi var…
Hər şikəstəm övladıdır bir müqəddəs diləyin;
De, onları heç duydumu sənin o daş ürəyin?
O qara günlərdən 78 il keçsə də, tarix göstərdi ki, qatillərin yandırdığı kitabların qara tüstüsü yalnız öz gözlərini kor edib və onları tarixdən əbədi silib. Bu gün, kitabsevərlər və həmçinin Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatının sevərləri, həmin kədərli günlərin xatirəsini yaşatmaq üçün Azər ayının 21-26 tarixlərini bir-birinə kitab hədiyyə edərək və bir dəstə gül təqdim edərək qeyd edirlər.

“İslam Respublikasının Sovet İttifaqından öyrəndiyi davranış”

Ötən şənbə günü (30.11.2024) İran parlamenti uzun mübahisə və müzakirələrdən sonra "Hicab və iffət haqqında" yeni qanun qəbul edib. Yeni qanunun mətni mətbuatda dərc olunan kimi, cəmiyyətin ən müxtəlif təbəqələrinin, o cümlədən bəzi rəsmilərin və din xadimlərinin sərt etirazları, həmçinin kəskin tənqidləri ilə üzləşib.
Əksər tənqidçilər yeni qanunun məcburi hicabla bağlı ölkədə iki ildən artıqdır davam edən gərginliyi aradan qaldırmayacağını, əksinə, vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirərək, İranı qarışdıra biləcəyini vurğulayıblar.
İran prezidentinin ictimai hüquq və azadlıqlar üzrə köməkçisi Səkinə Sadatpad dünən ILNA informasiya agentliyinə verdiyi müsahibədə yeni hicab qanununun ölkədə vətəndaş itaətsizliyi ilə nəticələnə biləcəyini açıq şəkildə bildirib.
Baş verən hadisələrlə bağlı Fransanın Paris şəhərində yaşayan Güney Azərbaycan milli fəalı, “ƏK” - Azərbaycan İnsan Hüquqları Cəmiyyətinin həmsədri Maşallah Rəzminin 16.11.2024-cü il tarixində “İran-emrooz” saytında dərc olunmuş “İslam Respublikasının Sovet İttifaqından öyrəndiyi davranış” adlı məqaləsini diqqətinizə təqdim edirik:

İslam Respublikasının Sovet İttifaqından öyrəndiyi davranış
Maşallah Rəzmi yazır:
Siyasi məhbusları ruhi xəstəxanalarda saxlamaq İslam Respublikasının Sovet İttifaqından öyrəndiyi davranışdır.

Hicaba nəzarət edən məmurlarla dava etdikdən sonra Elmi Tədqiqat Universitetinin həyətində üst libasını soyunaraq alt paltarında gəzən xanım
Ahu Dəryai

Həbsdə olduğu müddətdə ruhi xəstəxanada saxlanılan keçmiş siyasi məhbus Kianuş Sənjərinin intiharı, hicaba nəzarət edən məmurlarla dava etdikdən sonra Elmi Tədqiqat Universitetinin həyətində üst libasını soyunaraq alt paltarında gəzən xanım Ahu Dəryainin ruhi xəstəxanaya transferi, həmçinin “Əmr Be Məəruf” qərargahının qadın işləri üzrə rəhbəri və İbrahim Rəisi hökumətində əmək nazirinin keçmiş müavini Mehri Talebi Darestani tərəfindən "Hicabsızlar Klinikası" vasitəsilə məcburi hicabı qəbul etməyən qadınların həbs edilərək ruhi xəstəxanaya aparılması xəbərləri məni xatirələrimin bir hissəsini yenidən oxumağa sövq etdi. Nəzərinizə çatdırım ki, İran İslam Respublikasının siyasi məhbuslarla davranışı keçmiş Sovet İttifaqının siyasi məhbuslarla davranışı ilə bənd-bənd uyğun gəlir.
Mən 1985-ci il sentyabrın 11-də, dörd il İranda gizli yaşadıqdan sonra öd ağrısından əziyyət çəkdiyim bir halda vətənimi tərk etmək məcburiyyətində qaldım və Ərdəbil nahiyyəsindən quru sərhəddini payi-piyada keçərək Sovet İttifaqına daxil oldum. Eşitmişdim ki, quş belə Sovet sərhəddini keçərsə, sərhədçilər ondan dərhal xəbər tuturlar. Amma sərhədi keçəndən sonra yarım saata yaxın bir dərədə oturub sərhədçilərin yanıma gəlməsini gözlədim. Gecə gec olduğu və heç kimdən xəbər olmadığı üçün çamadanımı bir daşın yanında qoyub əliboş getməyə başladım.
Əksər iranlılar hesab edir ki, Araz çayı İranla keçmiş Sovet İttifaqı arasındakı bütün sərhəd boyu axıb keçərək Xəzər dənizinə tökülür. Amma reallıq belə deyil. Coğrafiya xəritəsinə diqqətlə nəzər saldıqda görürük ki, Araz çayı Ərdəbil vilayətinə çatdıqda yolunu şimala doğru əyir və uzaq məsafə qət etdikdən sonra Kür çayına qovuşur, sonra hər ikisi birlikdə Xəzər dənizinə tökülür. Mən Sovet sərhədini quru hissədən keçdim.
Qaranlıqda bir müddət üzərində oraq və çəkic işarəsi olan bir binaya çatana qədər yol getdim. Yəqin etdim ki, bina sərhəd zastavasına aiddir, amma qapı bağlı idi və ətrafda da heç kim yox idi. Qapını döyməli oldum və qapını rus əsgəri açdı rusca soruşdu ki, “nə istəyirsən?” Bəzi rus sözlərini əzbər bildiyimdən ona siyasi qaçqın olduğumu, fars, türk və ingilis dillərində danışa bildiyimi dedim. Qapını bağladı və getdi. Bir neçə dəqiqədən sonra bir neçə əsgər və bir zabit gəldi. Məni polis idarəsinə apardılar və tərcüməçi gələnə qədər oturmağımı söylədilər. Təxminən yarım saat sonra danışdıqlarımı tərcümə etmək üçün bir qadın gətirdilər. Düşünürəm ki, o, nəzarət-buraxılış məntəqəsində ofis işləri ilə məşğul idi və məndən ingilis dilində təfərrüatları soruşmaq istəyirdi. Bir də fikir verdim ki, o, mənim rus dilini bildiyim qədər ingilis dilini bilir. Hər halda təfərrüatımı və gəlişimin səbəbini ona dedim. O, bir neçə dəfə “xaraşo, xaraşo” deyib mənim gəlişimlə bağlı sərhəd zastavalarının mərkəzinə məlumat verməyə getdi.
Səhərə qədər nəzarət-buraxılış məntəqəsində qaldım, Azərbaycan Sovet Respublikasının türkcə/azərbaycanca bilən bir zabiti gəldi və bütün tərcümeyi-halımı yazıb çamadanımdakı əşyaların şəklini çəkdi və məni Araz çayının o tayındakı Cəlilabad şəhərinin kazarmalarından birinə apardı. Ertəsi gün Bakıdan otuz kilometr şimalda yerləşən Sumqayıt şəhərinə aparıldım. Dedilər ki, dostların gələnə və vəziyyətin aydınlaşana qədər burada qalacaqsan.
Mənim yerləşdiyim yer Xəzər dənizinin sahilində olan Sumqayt şəhərindəki “Elektrik işçiləri sanatoriyası” idi. İstirahət yeri yaxşı təchiz olunmuşdu və buranın Azərbaycan dilində danışan həkimləri, tibb bacıları, təmizlikçiləri, bağbanları və aşpazları da daxil olmaqla 20 nəfərdən çox işçi heyəti var idi. Məndən sonra çoxu kürd və ya Mazandaran ailələrindən olan və Azərbaycan dilində danışa bilməyən bir neçə iranlını yavaş-yavaş bu sanatoriyaya gətirdilər və mən onların tərcüməçisi oldum. Bura gələndə dedim ki, arvadım və qızım Fransadadırlar və BMT-nin qaçqınlarla bağlı qaydalarına görə mənim həyat yoldaşım və uşağımın yanına getmək hüququm var, amma bu o qədər də sadə deyildi.
Sumqayıtda məskunlaşdıqdan bir neçə həftə sonra “İran Xalq Fədailəri Təşkilatı”nın məsullarından biri Daşkənddən məni görməyə gəldi. O, mənə dedi ki, sovet yoldaşları bu dəqiqə Fransaya getməyə icazə verməyəcəklər. Sonra da bildirdi ki, mən Bakıda qala bilərəm, istəsəm Daşkəndə və ya da Əfqanıstana gedib orada İran üçün proqramlar yayımlayan “Radio-ye Zəhmətekan” (Zəhmətkeşlər Radiosu) ilə əməkdaşlıq edə bilərəm. Təklifi qəbul etmədim və ona görə də Sumqaytda qaldım.
Sumqayıtda qalmağım 7 ay davam etdi. Bu yazıda Sumqayıtda qaldığım yeddi aylıq müddətin təfərrüatlarını təsvir etmək fikrində deyiləm. Halbuki, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Qızıl Aypara Cəmiyyətinin rəhbəri vaxtaşırı Sumqayta gəlib qaçqınların yaşayış şəraitini öyrənir, onların başqa şəhərlərə və ya respublikalara köçürülməsi üçün tədbirlər görürdü. Sumqayıta gətirilən qaçqınlar əsasən uşaqlı ailələr idi, ona görə də onları iki-üç həftə ərzində Bakıya və ya başqa sovet respublikalarına köçürürdülər. Amma mən tək idim və ona görə də burada qalmalı oldum. Qızıl Ayparanın rəhbəri mənə bir neçə dəfə təklif etdi ki, Bakıda mənim üçün mənzil ayırıblar və nə vaxt istəsəm, Bakıya köçə və sonra da Fransaya gedə bilərəm. Təbii ki, qəbul etmədim. Bakıdakı qaçqınlar işə göndərilməmişdən əvvəl Qızıl Ayparadan ayda 90 rubl məbləğinda pul alırdılar, amma mən Sumqayıtda olduğum müddətdə onlardan heç bir köməklik görmədim. Deyəsən Qızıl Ayparanın rəhbəri Bakıda mənim adıma mənzil yazdırmışdı və mənim əsl ünvanım orada idi. Qızıl Aypara hər ay üçün də mənim adıma 90 rubl yardım yazıb yaxşıca mənimsəyirdi.
Sumqayıtda uzun müddət qalmağım belə bir şayiəni gücləndirdi ki, “Maşallah Rəzmi Tudə Partiyasının və İran Xalq Fədailəri Təşkilatının siyasətinə qarşıdır, ölkə daxilində isə müxalifət təşkilatının qalan kadrlarına rəhbərlik edir. Ona görə də Maşallahı Sumqayıtda həbs ediblər ki, ölkə daxilindəki kadrların rəhbərlikdən narazılığını başqalarına deyə bilməsin.”
Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyətinin rəhbəri Azərbaycan Kommunist Partiyasının əsas məmurlarından biri olan Əhmədov soyadlı şəxs idi. Mən Bakıya getməkdən imtina edəndən sonra o, mənimlə yaxınlıq etdi. Nə vaxt Sumqayıta gəlsə, məndən onunla sanatoriya bağında gəzməyimi, söhbət etməyimi xahiş edirdi. Partiyada yüksək vəzifə tutmasına baxmayaraq, Əhmədov xeyirxah insan idi və Qızıl Ayparanın rəhbəri kimi qaçqınlara xidmət etmək istəyirdi. O, mənimlə söhbətində İslam Respublikasının Tudə partiyası rəhbərlərini Sovet İttifaqına casusluqda ittiham və onları həbs etməsindən narazılığını bildirdi və deyirdi ki, axı İranın nəyi var ki, sovetlərin də orda casusları olsun, İranın nə atom sualtı qayığı var, nə kosmik gəmisi var, nə də dahi alimləri, vacib bir şeyi yoxdur ki, onlar haqqında məlumat toplamaq lazım olsun.
Demək olar ki, iki həftədə bir dəfə baş verən bu müzakirələr yavaş-yavaş aramızı açdı. Söhbət zamanı mən ona Sovet İttifaqındakı vəziyyətlə bağlı suallar verirdim, o isə çox rahatlıqla və həm də asanlıqla cavab verirdi. Üstüörtülü şəkildə olsa da sovet cəmiyyətindəki qondarma konstruktiv korrupsiyanı tənqid edirdi. Mən hər gün qəzetləri oxuyurdum, televiziya xəbərlərini diqqətlə dinləyirdim və sovet vəziyyətini müəyyən qədər bilirdim. Bir gün Əhmədova dedim ki, mən hər gün ən azı 5 qəzeti vərəqləyirəm, bir neçə yazı oxuyuram, amma qəzetlərin hamısı eyni mövzunu yazır, niyə bu qədər kağız israf edirsiniz? Ya qəzetləri sərbəst buraxın, müxtəlif mövzular yazın, ya da hamısını bağlayın və sadəcə bir qəzet nəşr edin.
Əhmədov hörmət əlaməti olaraq, mənə müəllim deyirdi. Bir dəfə dedim ki, niyə bütün qəzetlər yalnız bir sözü təkrarlayır? O, yeriməyi dayandırıb məndən bir metr aralıda dayandı və sərt şəkildə “Maşallah müəllim, həqiqət birdir, jurnallar da həqiqəti yazırlar!” dedi. Başa düşdüm ki, o, həqiqəti bir və mütləq hesab edir, qəzetlər də eyni olmasa, həqiqəti yazmayacaqlar. Söhbəti davam etdirmədim. Çünki gördüm ki, onun vəzifəsi dedikləri ilə bağlıdır, əks halda işdən çıxarılacaqdır.
Mən əvvəllər eşitmişdim ki, məşhur şair və Pişəvərinin mədəniyyət naziri olmuş Məhəmməd Biriya Sovet siyasətinə qarşı çıxdığına görə uzun illər Sibirdə sürgündə dustaq olub, meşədə odun qırıb, bir müddət ruhi xəstə kimi həbsdə saxlanılıb. Ona görə də Əhmədovla başqa söhbətimdə siyasi məhbuslar məsələsini qaldırdım və Əhmədov da qarşılığında məndən İranda niyə bu qədər siyasi məhbus olduğunu soruşdu. Mən izah etdim ki, İranda müxtəlif partiyalar və ideologiyalar var, amma İslam Respublikası bunların heç birini qəbul etmir və deyir ki, “partiya yalnız Hizbullahdır, lider yalnız Ruhullahdır” və hökumətin düşüncəsini qəbul etməyən hər kəs ya öldürülür, ya da həbs edilir. Söhbətimin davamını Sovet İttifaqındakı siyasi məhbuslara çəkdim və Əhmədovdan soruşdum:
- Niyə Sovet İttifaqında siyasi opponentləri psixi sığınacaqlarda saxlayırlar?
Əhmədov yenə yeriməyi dayandırdı və mənə dedi:
- Maşallah müəllim, bu nə sözdür, hər kim Qızıl Ordu ilə müxalifət edirsə, dəlidir da!
Mən Əhmədovun arqumentinin əleyhinə heç nə deməmişəm. Çünki başa düşdüm ki, o, həqiqətən dediyi sözlərə inanır. Fəlakət də elə burada idi. Belə ki, İran İslam Respublikasında olduğu kimi keçmiş Sovet İttifaqında da həqiqətlər təhrif edilib, məmurlar da təhrif olunub və onlar fikirləşiblər ki, qəzetlər partiya qərarlarından başqa nəsə yazıblarsa, deməli mütləq həqiqətə qarşı yazıblar. Əgər Saxarov kimi məşhur alim və fizik Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin qərarlarından başqa bir şey deyirdisə, deməli o, dəli idi. Çünki partiyaya qarşı çıxan hər kəs Qırmızı Orduya qarşı çıxır və dünyanın ən böyük ordusuna qarşı çıxmaq isə dəlilik sayılırdı.
İndi Mehri Talebi Darestani xanım hicabsızlar üçün klinikanın açılışını elan edir. Bu iş üçün xərclənən büdcədən başqa, onlar da sovetlərin Əhmədovu kimi düşünməlidirlər ki, həqiqət birdir və həmin həqiqət də onların monopoliyasındadır. 90 milyon iranlının taleyi Mehri Darestani ideyalarına sahib olan məmurların əlindədir. Onlar da keçmiş Sovet İttifaqında olduğu kimi İslam Respublikasının taleyini təyin edəcəklər. Bu arada bərk zarafatcıl təbrizli də “mənimsəmə ilə mübarizə klinikası”nın fəaliyyətə başladığını açıqladı.
Paris,
15 noyabr 2024
Mənbə: https://www.iran-emrooz.net/index.php/politic/more/117529/

Səhra Rezayi yazır

Zəngan səmasında parlayan ulduz

(Ustad aşıq dədə Müslüm Əsgərinin həyatına qısa bir baxış )

Zəngan şəhərinin Tarım mahalından şöhrəti ucalan aşıq dədə Müslüm Əsgərinin Sazı sözü bu şəhərin sərhədlərini aşıb, indi də bütün türk dünyasına yayılmaqdadır. Zənganın aşıq səmasında parlayan iki işıqlı ulduzdan biri olan dədə Müslüm Əsgəri ömrünün səksən ilini başa vurub. Müasir zamanəmizin dədə qorqudunu təmsil edən aşıq 1938-ci ilin iyul ayında türk şəhəri olan Zənganın Badamıstan kəndində dünyaya göz açmışdır. Müslüm 1955-ci ildə məktəbi bitirdikdən sonra dogma kəndini tərk edir. Dini mədrəsələrdə təhsil alan aşıq Tofiq və Şəriəti məktəblərində ədəbiyyat üzrə diplom alıb.
Uşaqlıqdan qulağına tanış olan aşıq dastanları onun ürəyində dərin izlər salıb, yarım əsrə yaxın bir müddətdə onu bu sənətə bağlamışdır. Aşıqlıq sənətini atasından öyrənib 20 yaşlarından bu sənətlə məşğul olan dahi sənətkar davamlı olaraq 50 ilə yaxın aşıqların tarixdə yadigar qoyan izlərini addımlayaraq onlardan toplanan inciləri bizə çatdırmışdır. Aşıq Müslüm ustadlarından fərqli olaraq ilk dəfə bildiyi dastanları özünəməxsus qırmızı dəftərində qeydə alib. Beləcə dastanlar aşiqi adını əzəmətli bir heykəl kimi tarixə salmışdı.
Böyük sənətkar atası Aşıq Zöhrabdan aşıqlıq sənətini öyrənib 1967-ci ildən rəsmi şəkildə “aşıqlıq” sənətilə məşğul olur. Uzun illər bu yolda çalışan ustad 40 ilə yaxın müxtəlif şəhər və kəndlərdə o cümlədən Tarım, Zəngan, Xalxal, Tehran, Qum və Urmu şəhərlərində toylar çalıb, el şənliklərində iştirak etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, siyasi fəaliyyətinə görə dövlət işlərində işləməsinə qadağa qoyulan ustad aşıq, təhsili ilə yanaşı çörək pulu qazanmaq üçün dərzilik də öyrənir.
Atasından öyrəndiyi aşıq sənətinin əsas dərslərini klassik təhsil ilə birləşdirən istedadlı sənətkar ifaları ilə yanaşı, nitq qabiliyyəti olan aşıq musiqisinə tazə nəfəs gətirib.
Hər ayım, hər günüm söz ilə keçdi,
Oxudum sözlərim qaldı ellərdə,
Dastan nağıl oldu, söz belə keçdi,
Həm şeirim söhbətim qaldı dillərdə.

Müslüm Əsgəriyəm dosta bağlıyam,
Çaylar kimi şaqqıldayam, çağlayam,
Mahalım Tarımdı azər oğluyam,
Yaşılbaş sonalar qaldı göllərdə.

Musiqi sahəsində əfsanə kimi yaşayıb-yaradan Dədə Müslümün həyat xatirələrinə qısa bir baxış bizi çox uzaq keçmişlərə götürür...
Cavanlıqdan gözəl bir mənzərə
Payızın son günlərinin soyuq küləyi qırmızıya boyanan yarpaqları bəzəkli bir xalça kimi yerə sərmişdi. Cansız günəşin altına boyadan ağ dağları qar alıb ətrafına soyuq işıq saçırdı. Yerə-göyə lətafət bağışlayan bir hava Hindi kəndində çalınan aşıq havaları ilə birləşib bütün kəndi bürümüşdür. Cavan yaraşıqlı olan aşıq ilk toyunu çalmaq üçün dostları ilə birlikdə bu kəndə gəlmişdi. Kəndin ortasında balaban səsi aşığın çaldığı sazın səsinə qarışıb göylərə ucalmışdır. Aşıqların çaldığı şən havalar kəndliləri ağ otaqda olan şənlikə dəvət edirdi. 40 gün boyunca davam edən Əsgər kişinin oğlunun toyu havada gəzən soyuq sazağı camaata unutdurub, onları bir yerə gətirmişdi. Cavan aşıq sazı səsləndirib atasından öyrəndiyi dastanları böyük şövqlə ifa edirdi. Beynindəki dastanlar hər biri bir el obanın illər boyu yaşanan təcrübələr olub, onun saz sözündə bir daha canlanırdı. Sözlərinə qulaq asan insanları birlik, mehrabanlıq, duzlük ilə həqiqəti qanmaq və ən önəmlisi uca yaradana inanıb ona ürək bağlamağa dəvət edirdi.

Eşit sözümü sən, yaxşılıq elə,
Dolaşma kasıba ay adam oğlu!
Tut əlindən xətirinə dəymə,
Naymut qaytarma ay adam oğlu!

Müslüm Əsgərinin çoxdu günahı,
Yaxşı dostun olsun Allah pənahı,
Yetişsin dadına şahların şahı,
Sönər nari -neyran ay adam oğlu…

Aşıqlar ocağı olan Zəngan şəhərində ulduz kimi parlayan aşıq Müslüm Əsgəri hər zaman aşıqlıq sənəti ilə fəxr edir və sazı bir müqəddəs varlıq olaraq sinəsinə basıb köksündə əzizləmişdi. Onun sözlərinə görə aşıq iştirak etdiyi məclislərdə birinci öz sənətinə dəyər verib orada əyləşənlərin qədrini bilməlidir. Ona görə aşıq elinin qanadı olub sazı silahdan daha güclü olmalıdır.
Ədəbli ərkanlı olan sənətkarın yaşayış və məşğul olduğu incəsənəti onun sənət dostlarının sözlərində hər zaman öz əksini tapmışdır. Müqəddəs sayılan sazdan süzülən incilər duyanların ruhların oxşayıb.
Aşıq olub tərki vətən olanın,
Əzəl başdan pür kamalı gərəkdir.
Oturub durmaqda ədəbin bilə,
Mərifət elmində dolu gərəkdir…
Böyük ustadın sözlərinə görə aşıq gözəllikləri təbliğ edən müəllimdir. Aşığın sazında olan söz xəzinəsini xalqa yetirmək lazımdır. Onun danışdığı hər bir sözündə bir həyat fəlsəfəsi gizlənib. Bu dərin mənalı sözləri ancaq musiqinin məlahətli səsiylə insanlara yetirmək olar. Uzun illər aşıq məktəbində aldığı dərslərə görə bu sənətin daşıdığı ən böyük dərs, haqqı ilə həqiqəti tanımaq ona inanmaq və ondan dərs almaqdır. Sazı bağrına basıb özün aşıq adlandıran kişi oxuyub məclisləri şənləndirməklə kifayətlənmir. O, üzərində böyük bir məsuliyyət daşıyır.
Zildən bəmə keçən müqəddəs sazın tellərində dolaşan xoş nəğmələr insanların ruhunu oxşayıb onda gəzən mənalı sözləri dərs olaraq vurğulayır. Aşığın sazından süzülən incilər haqdan danışıb, həqiqət yolunu göstərən kəlmələrdir. Ona görə müqəddəs kitab Quranda vurğulandığı kimi hər bir gözəllik kəlmədən yaranmışdır. kəlmədən yaranan sözlər isə aşıqların dilində dolanan gözəlliklərə çevrilib.
Şəriətlə irfanın işıqlı yollarının yolçusu olan aşıq Müslüm Əsgəri aşıqlıq sənətini təkcə şənliklərlə məhdudlaşdırmayıb. Ona görə aşıq tarix, məzhəb habelə keçmiş ilə bu günün məsələlərindən xəbərdar olmalıdır. Ona verilən suallara cavab verməyə qadir olmalıdır. Xalqı güldürən yerdə ağlatmağa qadir olan sənətkar aşıq bu sənətin nə qədər ulvi və ilahi olmağından xəbər verir.
Zənganda aşıqlar karvanının önündə gedən Müslüm Əsgəri bu şəhərin özünəməxsus on iki vizual dastanlar oxuyub və yadigar saxlanıbdır.
Aşıq Müslüm Əsgəri epik və aşıq dastanları silsiləsindən dünya xalqlarının mədəniyyətindən 30-dan çox dastanı 138-dən çox tamaşa şəklində ifa etməklə İran, Azərbaycan respublikası və Türkiyə aşıqları arasında yüksək yer tutmuşdur. 40 -a yaxın dastan danışıb səsləndirən ustadın əsərləri kaset üzərində lentə alınmışdır.
Aşıq Müslüm bir çox xarici festivallarda eləcə də bir neçə milli və beynəlxalq seminarlarda iştirak etmişdir.
“Aşıq Müslüm Əsgəri epik və romantik türk dastanlari silsiləsindən 27 dastanı 130-dan çox kasetə yazdırıb. Onun 50-ci illərdə ifa etdiyi əsərlər arasında “Əsli ilə Kərəm ” , “Xəstə Qasım ” , “Yetim seydı ”, “Şah İsmayil”, “Şirin ilə Birçək ”, “Kəlbi dastanı” və s. qeyd etmək olar”. Uzun illər Azərbaycan, Türkiyə, İngiltərə, Fransa, Almaniya, Yaponiya və Çin kimi ölkələrə səfər edən ustad Azərbaycanda, Türkiyədə fəxri diplomlar alib. Müslüm Əsgəri İranda birinci sənətkar olaraq 2007-ci ildə UNESKO- nun fəxri medalına layiq görülüb.
Ustad aşıq 2021-ci ildə şeirlərini kitab şəklində çap etdirib.

Ürəyimdə neçə sözlər dolanır,
Hər sözü, hər siri gəl açma dilim!
Allah çəkib çox işlərə pərdəni,
Allahın sözündən gəl qaçma dilim!

Aşıq Müslümün dəyərli işlərindən biri də Xəstə Qasımın məzar daşıni tapmaq olubdur. Onun rəvayət etdiyi dastanların birində apardığı işlər nəticəsində tədqiqatçı Pro-Dr Huseyn Siyami Bakı səfərində Xəstə Qasımın məzar daşını Azərbaycanın Tikmə daş kəndində tapıb. Sənətkar üçün orda bir abidə tikilmişdir.
Bakı səfərindən söhbət açan aşıq dahi sənətkar Ədalət Nəsibovla görüşdüyünü, ona sayqı duydugunu bildirmişdirşdir.
Aşıq Müslüm Əsgəri həm də güclü yaddaşa malik bir sənətkar olub. Onun repertuarındakı 40 dastanın bəziləri kasetlərdə, bəziləri də qırmızı dəftərinin 500 səhifəsində qorunub saxlanmışdır. Getdiyi kənd və şəhər toylarında oxunan dastanlardan savayı, bəy-gəlinin adını adı çəkilən qırmızı dəftərdə qeydə almışdır. İndi həmən dəftərin səhifələrini 1404 gəlinin, bəyin gözəl adları bəzəmişdi.
2015-ci ilin yayında Azərbaycan respublikasının tanınmış musiqişünası professor Rafiq İmranın dəvətilə Bakıdakı Dədə Qorqud danışgahının qonağı olub. Bu dəvətin məqsədi aşıq ədəbiyyatı, Zənganın xas mahnıları və şəhrimizin aşıq dastanları haqqında fikir mübadiləsi aparmaq olmuşdur. Türkiyənin Ərzurumdakı Atatürk danışgahının türk ədəbiyyatı profesoru, doktor Qafqazialı “İran Türk Aşıqları və Milli Kimlik” kitabında Müslüm Əsgərinin 4 şerindən tam şəkildə istifadə etmiş hər dəfə ona ustad deyə müraciət etmişdir.
Dahi ustad öz zəngin dil və ədəbiyyatından istifadə edərək insanların sevgisini qazanib, illər boyu onların ürəyində taxt qürmuşdur.

Öz türkü dilimin can qurbanıyam,
Anamdan örgəşdim dili məndədir.
Günəş kimi işıq salır aləmə,
Ətir səpən güllər gülü məndədir.

Müslüm Əsgəriyəm Zəngan vətənim,
Iran göz işığım bəbəyim mənim.
Öz ana dilimdi çiçək çəmənim,
Sazı da məndədir, teli məndədir

Duza, çörəyə hörmət qoyan aşıq sazla, sözlə kifayətlənməyib, insanlarla bağlı olan münasibətlərində də düşüncəli ve el dərdi çəkən bir insan olmağını hər zaman nümayiş etdiribdir. Müslüm Əsgəri hər zaman olduğu kimi birinci ustadı- atası aşıq Zöhrabı yad edərək gəlmiş keçmiş ustadları hörmətlə anir. Ustad Müslüm Əsgəri qocalıq vaxtına çatsa da insanların ürəyində qurduğu taxtdan eləcə də onların yaddaşlarında buraxdığı dərin izlərdən heç nə əskik olmayıb, əksinə onu sevənlər arasında hörməti daha da artmışdır. Böyük sənətkarın dədəlik dərəcəsi almasi münasibətilə onun doğma şəhəri Zənganda anım mərasimi keçirilibdir. Türk ellərinin aşıqları iranın dord bir yanından bu möhtəşəm mərasimə toplaşdı, dahi sənətkar bir ömür zəhmətlərinə görə ağırlandı.
Atam da, anamda adımda gedib,
Ağzımda ləzzətim dadımm da gedib,
Huşum da dağılıb, yadım da gedib,
Vətən həsrətinə yandım, qocaldım.

Müslüm, əsgəriyəm elə bağlıyam,
Elin qardaşıyan elin oğluyam,
Qəmimi bilən yox sinə dağlıyam,
O qədər sazımı çaldım qocaldım…

AŞIQ HÜSEYN CAVANIN
MILLI HÖKUMƏT DÖVRÜ YARADICILIĞI
Ədəbiyyatımızın ayrılmaz bir qolu olan aşıq poeziyası Cənubi Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklərə, sosial ədalətsizliyə, ana dili məsələsinə, insanların hüquq və azadlıqları kimi problemlərə heç vaxt biganə qalmamış, bütün bunlar saz və söz sənətində öz əksini tapmışdır.
Bu mənada məhz belə bir missiyanı öz çiyinlərində daşıyan cənublu aşıqlardan biri də Hüseyn Cavan olmuşdur. Onun taleyinə bir neçə dəfə Vətəndən-Vətənə mühacir həyatı yaşamaq məcburiyyəti yazılmışdır. Belə ki, o, 1916-cı ildə Cənubi Azərbaycanın Gərməduz mahalının Ut kəndində anadan olduğu halda, atasının erkən vəfatı ilə bağlı kiçik yaşlarında ikən anası ilə Şimali Azərbaycana, Ağdamın Şərəfxanlı kəndinə gəlmiş daha sonra (Qasım İsmayılov) indiki Goranboy rayonunun Dəliməmmədli kəndində yaşamışdır. Uşaqlıq illərində aşıq sənətinə olan marağı, Aşıq Ələsgərin qardaşı oğlu Musadan, 1927-1935-ci illərdə Aşıq Ələsgərin kəndi Ağkilsədə müxtəlif aşıqlardan dərs alması ona çox şey əxz etdirmişdir. Hüseyn daha sonra – 1937-ci ildə yenidən Cənubi Azərbaycana dönmüşdür.
Gənc yaşlarında ara-sıra şeir yazsa da, Hüseyn yaradıcılığa əsasən 1940-cı ildən başlamışdır. İlk şeirləri “Gül Azərbaycan”, “Oyan vətəndaş”, “Ana vətən” və s. Təbrizdə çıxan “Vətən yolunda” qəzetində dərc olunmuşdur. Cavanın Cənubi Azərbaycanda yaşadığı 40-cı illərdə ictimai-siyasi durum çox acınacaqlı idi. Gərginliklərlə dolu günlər bir-birini əvəz edirdi. Həmin zaman kəsiyində Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatını nəinki boğmağa səy göstərilir, hətta doğma ana dilində yazıb-oxuması qadağan edilirdi.
Ümumiyyətlə, 1941-ci ildən etibarən milli azadlıq hərəkatı yüksəldikcə başlıca tələblərdən olan İranın tərkibində muxtariyyətin verilməsi, ədəbiyyat, incəsənət və mədəniyyətin Azərbaycan dilində inkişaf etdirilməsi barədə mətbuatda da çıxışlar olurdu.
Pəhləvi rejiminin sonuncu nümayəndəsi olan Məhəmmədrza şahla üz-üzə duran Hüseyn, “şah, mən unutmamışam, sən də unutma sabunlu kəndiri, dar ağacını” deyərkən, heç şübhəsiz öz doğma xalqının şahları taxtdan sala bilən qüdrətinə ürəkdən inanırdı. O, bu inamla da Təbrizdə milli azadlıq hərəkatının həm nəğməkarı, həm də fədaisi kimi çıxış edirdi.
Daim şah rejiminin amansız təzyiqi altında əzilən xalq özünün azadlığa qovuşacağı günü səbirsizliklə gözləyirdi. Cavan “Məndədir” şeirində bu hissləri belə ifadə edirdi:

İndi üzümüzə gülən bu elin
Qışı düşməndədir, yayı məndədir,
O döyüb döşünə heç öyünməsin,
Oxu ondadırsa, yayı məndədir.

Bu təzə dünyadan kim doyar, bezər?
Azadlığın nuru hər yanı bəzər.
Hüseyn bundan sonra asudə gəzər,
Ölkəmin Günəşi, Ayı məndədir.
Alman qoşunlarının cəbhədəki məğlubiyyətləri haqqında gələn xəbərlər Cənubda demokratik qüvvələrin daha da möhkəmlənməsinə və fəallaşmasına səbəb olmuşdu.
3 sentyabr 1945-ci ildə Seyid Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi altında Azərbaycan Demokrat Firqəsi yaradıldı. Bu qurumun qarşısında duran əsas vəzifə azərbaycanlıların bir millət kimi tanınması və muxtariyyətə nail olması idi.
1945-ci ildə vətənin azadlığı uğrunda mahnılar qoşan aşığın əsl sınaq günü gəldi. Bu zaman Demokratik Firqənin başladığı inqilabi mübarizə Cavanın poeziyasına yeni məzmun, yeni ahəng gətirdi, şair sazı və sözü ilə səngərlərə, fədailərin içərisinə gedir, Koroğlunun, Qaçaq Nəbinin igidliyindən, Səttarxanın əyilməzliyindən nəğmələr oxuyur, vətənpərvərləri azadlıq uğrunda mübarizəyə çağırırdı:
Biz şairik, sözün düzün yazırıq,
Əhrimənə dərin quyu qazırıq.
Yurdumuza can verməyə hazırıq,
Qurban yaranmışıq Azərbaycana.
Cavanın inqilabi hərəkatın coşqulu illərindəki fəaliyyətini təsvir edən İman İrani İntizarın yazdıqlarından oxuyuruq: “Yaxşı yadımdadır. 1946-cı ilin “Novruz bayramında S.C.Pişəvəri yerli əhali ilə görüş keçirirdi. İllərdən bəri azadlığı uğrunda mübarizə aparan xalq öz rəhbərlərini görüb ilk azadlıq bayramını təbrik etmək üçün hər tərəfdən sel kimi axışırdı.
Mən də dayım A.H.Cavanla ora getdim. S.C.Pişəvəri onu görcək yanına çağırdı, üzündən öpüb bayramını təbrik etdi. Əlini çiyninə qoydu, üzünü camaata tutub dedi: “Mənim A.H.Cavan kimi beş nəfər təbliğatçım olsaydı, silaha əl atmadan bütün İranı çoxdan azadlığa çıxarardım”.
Məhz öz xalqı qarşısında fədakar xidmətlərinə görə S.C.Pişəvəri ona “Xalq şairi” adı vermişdi.
Cənubi Azərbaycanın ədəbi mühitinə nəzər salarkən belə nəticəyə gəlmək olar ki, 1941-1946-cı illər qələm sahiblərinin yaradıcılığında yeni və çiçəklənən dövrdür. Bu dövr ədəbiyyata vətənpərvərlik, millilik kimi yeni məzmunlu mövzular gətirdi. Azadlıq carçısı kimi çıxış edən A.H.Cavan vətənin xoş halına sevinərək onu belə təsvir edir:
Təbriz, al bayrağın ucada dursun!
Ellər səadətdən nişanə qursun.
Hüseyn də saz çalsın, zəngulə vursun,
Baharda oxuyan bir bülbül kimi.
A.H.Cavan odlu-alovlu mübarizə illərində inqilabi hərəkatda iştirak edən sinfi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq kəndlini də, fəhləni də, ziyalını da azadlıq fədaisi adlandırırdı. Vətən sevgisilə döyüşə atılan hər bir fədai məsləkinin, iradəsinin, arzularının fədaisi kimi döyüşür, üzərindəki düşmən xofunu birdəfəlik dəf etməyə can atırdı.
Şairin “Fədailər” adlı şeiri deyilən fikirləri özündə bariz şəkildə əks etdirir:

Bir soraq gətirdi könül tərlanı:
Təbrizin dövrəsin aldı fədai!
Sel kimi kəndlilər kəsib hər yanı,
Şir kimi meydana gəldi fədai.
Verdilər canların yelə, sazağa,
Batdılar səngərdə toza, torpağa,
Sozaldı yağılar döndü yarpağa,
Düşmənin bağrını dəldi fədai.
Sinəsində telli sazı, coşub-çağlayan avazı ilə xalqın azadlığına qovuşmaq istəyinə, arzusuna qoşulan aşıq, onun istiqlaliyyət əldə etməsində müsəlləh əsgər kimi sazıyla, qələmi ilə döyüşürdü, yurdunun tezliklə firavan həyata nail olacağına inanırdı:
Cavan Hüseynəm, ölməmişəm,
Əziz vətən, sağam mən.
Arxayın ol, yatmamışam
Səngərdə oyağam mən.
Yel titrətməz, külüng batmaz,
Çapılmaz, bir dağam mən,
Vətən üçün öz sinəmi
Eyləmişəm nişana.
1945-ci il dekabrın 12-də (21 Azər) Milli Hökumətin yaradılması nəticəsində bir sıra siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə baş verən islahatlar sırasında Azərbaycan dili mühüm yer alırdı. Ana dilində yazılan əsərlərin, çıxan qəzet və məcmuələrin sayı durmadan artırdı. Həmin dövrdə digər şairlər kimi A.H.Cavan da Milli Hökumətin uğurlarını tərənnüm edirdi:
Firqənin fərmanı xalqın qüdrəti,
Gətirdi xalqına xoş səadəti.
Göylərin bəzəyi, yerin ziynəti
Al bayraq nurunu salsın hər yana.
Sinəm yazılmamış bir ağ varaqdır,
Qəlbim həqiqətdən qaynar bulaqdır
Cavan Hüseyn şən ölkədə xoşbaxtdır,
Azaddır qələmi, sənəti dostlar!
Milli Hökumət Cənubi Azərbaycanda xalq inqilabı hərəkatı illərində sazı və sözü ilə göstərdiyi xidmətlərinə görə A.H.Cavan “21 Azər” medalı ilə təltif etmişdi.
Son olaraq A.H.Cavanın “21 Azər” gününə həsr etdiyi “Bu gün həm fəxrimdir, həm vüqarımdır” şeiri haqqında bir neçə kəlmə danışmaq yerinə düşərdi. Şair həmin günün tarixi bir gün olduğunu qeyd edərək, onun xalqa verdiyi ictimai-siyasi, sosial-mədəni azadıqdan, dil və vicdan azadlığından bəhs edir.
Bax, bu gün xalqımız azad dil açıb,
Bax, bu gün ellərdə taza il açıb,
Bax, bu gün gülşənlər solmaz gül açıb,
Bu gün tazə ilim, xoş baharımdır.
Şeirin misralarını oxuduqca “21 Azər” gününün, yəni xalqın öz istiqlaliyyətinə qovuşmasının şair üçün nə qədər əhəmiyyətli və sevindirici bir hal olduğunun şahidinə çevrilirik. Onun fərəhinin, qürurunun həddi, hüdudu yoxdur. Həmin tarixi hadisənin bilavasitə iştirakçısı olmuş el aşığı bundan məmnunluq hisslərini ifadə edir. Onun qəlbindən qopan Azərbaycan, Vətən, azadlıq kəlmələri ilə ifadə olunan hissləri şeirin əsas qayəsini təşkil edir:
Müqəddəs Vətənə əziz günlərə
Söz açıb oxumaq iftixarımdır.
Azər adlı Azərbaycan kəlməsi,
Ulu babalardan yadigarımdır.
Sonda şair, nə vaxtsa belə bir günün yenidən bərqərar olacağına inam bəsləyir:
Mən Cavan Hüseynəm, sazım döşümdə,
Yağılar tab etməz mərd döyüşümdə,
Təbrizdə dostlarla ilk görüşümdə
Saz çalıb oxumaq arzularımdır.
A.H.Cavanın yaradıcılıq mövzusu çoxşaxəlidir: sevgi, vətənə məhəbbət, yurd həsrəti və s. Lakin bunların sırasında “21 Azər” hərəkatına xüsusi önəm verməsi onun bütün yaradıcılığı boyu özünü göstərir.
Zəminə Zeynalova
Nizami Gəncəvi aadına Ədəbiyyat İnstitutu
Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı
şöbəsinin elmi işçisi