Professor Eldar Məmmədbəyli yazır:

DÜNYANIN HAZIRKI QLOBAL PROBLEMLƏRİNİN

HƏLLİNDƏ UKRAYNA PROBLEMİNİN YERİ

Bütün Rusiya cilovsuz və insanları ən dəhşətli, mənasız qətllər törətməyə sövq edən vəhşi instinktlərdən dəhşət içində inildəyir.
L.N.Tolstoy. Heç kimi öldürmə


Hazırda biz insanların yaşadığı yer kürəsində onu titrədən elə qlobal problemlər ortaya çıxmışdır ki, onların həlli olduqca çətindir, demək olar ki, mümükünsüz kimi görünür. Baş verən qlobal problemlərin həll yolunun tapılması və yerinə yetirilməsi məsələsində bütün əmək, yaradıcı, elmi fəaliyyətində şaquli istiqamətdə dərinliklərə baş vurmağa həvəssiz olan, üfüqi istiqamətdə yayılmış formada işləməyi üstün tutan müsəlmanlar, onların aparıcı tərkibinə daxil olan türk dünyası (özəlliklə Azərbaycan türkləri), bu çalxalanan dünyanın qaynar qazanında yerləşən insanlar üçün dünyalarca mürəkkəb proseslərin mənasını dəqiq başa düşməsi və özləri üçün daha əlverişli mövqeni seçməsi, ağıllı hərəkət etməsi, müqayisəli baxsaq, daha çətindir.
Bəşəriyyət ətrafda baş verən kataklizmlərdən, tufandan, dəniz və okean püskürməsindən, zəlzələlərdən, güclü yağışlardan, qasırğalardan, içməli su və bütovlükdə susuzluq problemlərindən, qlobal istilik problemlərindən, suyu, havanı, torpağıın ekoloji cəhətdən çirkləndirən tullantılardan əziyyət çəkir, qorxur.
Təbii və süni sürətdə yaradılan müxtəlif patogen mikroorqanizmlər tərəfindən törədilən müxtəlif qorxulu infeksiyalar, dərman azlığı, bir çox kasıb ölkələrdə qida çatışmazlığından əziyyət çəkən uşaqların və qocaların problemləri və digər problemləri həll edə bilməyən qoca dünyanı müharibə yolu ilə özünə tabe etmək istəyən iri dövlətlərin əlindən qurtarmaq indi ən zəruri məsələdir.
Dünyada yeni düzən yaratmaq bəhanəsi ilə onu yenidən bölmək istəyən və ya köhnə, sıradan çıxmış imperiyasını bərpa etmək məqsədi güdən iri dövlətlər bu bəlaların qarşısını alıb sülh və barışmaq əvəzinə istehsal etdikləri silahları satmaq, torpaqları zəbt etmək, insanları qırıb talamaq yolunu tutmuşlar.
Hazırda, dünyanın belə qaynar qazanların, od-alovun içində qovrulan, dağıdılan bölgələrindən biri Ukraynadır. Hamımızın əvəzinə azadlıq uğrunda vuruşan, canından keçən ukraynalılar haqqında öz fikirlərimi nəzərinizə çatdırmaq istədim.
Belə bir deyim var: Zülm etmək, qırğın törətmək, hər şeyi dağıtmaq fəaliyyəti vaxtaşırı olur, amma xeyirxah işlər, qurmaq, yaratmaq əməlləri stabil olaraq həmişə davam edir. Qeyd etdiklərimə əsaslanaraq dünya liderlərinə üz tutub deyirəm, bu qanlı müharibələrdən əl çəkin! Xeyirxah insanlara, ziyalılara, din xadimlərinə, əsgərlərə, hamıya-hamıya müraciət edirəm, gəlin bu müharibələrin qarşısını almağa çalışaq. Dörd ilə yaxın müddətdə davam edən Rusiya-Ukrayna müharibəsinin dayandırılmasına kömək edək. Təcavüzkarın müstəqil dövlətin, BMT-nin tanıdığı sərhəddindən çıxmasını tələb edək. Hamı bilməlidir ki, azad dünyanın, demokratiyanın taleyi burada həll olunur.
Amerika sosioloqları və camaatı sorğu statistikasını çox xoşlayır və müxtəlif sorğulara ürəkdən inanırlar. Görünür, bu ondan irəli gəlir ki, onların ölkəsində həmişə bu sahəyə ciddi yanaşılır. Sorğuda ıştirak edən hər kəs dəridən-qabıqdan çıxır ki, anketdəki suallara doğru-dürüst cavab versin. Amma bizim ölkəmizdə aparılan sosioloji sorğulara, özəlliklə, Zahid Orucun apardığı sorğulara şübhəli yanaşanlar çoxdur. Amerikalılar həmişə müxtəlif sahələrə dair: dünyanın ən yaxşı adamı, dünyanın ən qətiyyətli kişisi, Who is who? (Kim kimdir?) və s. sorğular aparırlar. Son illərin sorğularında bir çox hallarda dünyanın ən qətiyyətli kişisi sorğusunda V.Putin birinci yerə çıxırdı. Amma ən sonuncu sorğuda bu yeri Ukrayna prezidenti V. Zelenski tutdu. Çox qəribədir, dünyada (yer kürəsində) baş verən hadisələri yüksək dəqiqliklə izləyən ABŞ, İsrail və Britaniya kəşfiyyatı Rusiyanın Krımı bir gecədə necə asanlıqla tutduğunu əvvəlcədən görə bilmədilər, Putin və Rusiya dünyanın bir saylı bəlasına çevrildi. Allaha şükür olsun ki, Rusiyanın Ukraynaya hücumunu kəşfiyyat tam dəqiqliyi ilə əvvəlcədən xəbər verdi.
Əziz oxucular! Peyratesdən (pirat, dəniz qulduru - yunanca) ötrü dünyada işdən başqa heç nə mövcud deyil. O sözün həqiqi mənasında var-dövlətin bolluğundan çatlayır, sərvətini yığmağa yer tapmır. Onun mülkləri və müəssisələri bütün dünyanı başına götürüb, şeytanla birgə işləməkdən xeyir gəlməz. Nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, planetimizdə insanlar tərəfindən baş verən haqsızlığın hamısını şeytanın üstünə yıxmaq Allahın təkliyi prinsipinə uyğun gəlmir.
Onu da deyim ki, mən Ukraynanı uşaqlıqdan sevirdim. Kəndimizdə olan ən yaxşı alma növünün adı “Ukrayna alması” idi. Hələ uşaqlıqdan bir ukrayna mahnısını əzbərləmişdim:

Я хожу, не смею волю дать словам
Милый мой, хороший догадайся сам.
(Neyləyim söz açmaq gəlmir əlimdən
Özün duy əzizim bu sevgini sən)

Hərdən bu mahnını Sarıtel saz havası üstündə dodaqaltı mızıldanırdım.
Yeniyetmə vaxtımda əsgərlik xidmətini Ukraynada çəkmiş bir yaxın qohumum ordudan sonra ukraynalı bir qızla evlənib, özü ilə kəndimizə gətirmişdi. Necə mədəni, tərbiyəli və gözəl xanım idi, bu Tamara xanım. Mən elə bilirdim ki, (elə indi də elə bilirəm) o türk (azərbaycanlı) qızıdır. Sonra aspirantura illərində SSRİ-nin EA Kimyəvi-fizika İnstitutunda istedadlı, yüksək təfəkkürlü və mədəni insanlar olan: Gena Şustov, Nikolay Rudçenko, Zon İlya, Gela, və s. çoxlu sayda ukraynalı yoldaşlarla Moskva şəhərində elmi işlər aparırdıq. Bu qeyri-adi uşaqlarla (o dövr üçün biz uşaqlar idik) çox yaxın dostluq əlaqələri yaranmışdı. Əsasən Dnepropetrovsk şəhərindən gələn bu uşaqlar hamısı müdafiə edib bütün dünyaya səpələnmişdilər (ABŞ, Kanada və Avropa ölkələrinə).

Azərbaycanın və Ukraynanın müstəqilliyindən sonra tale elə gətirdi ki, mən 2000-ci ilin may ayının 21-27-sində Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində Ukraynaya səfər etdim. Bu səfər mənə Ukrayna və ukraynalılarla daha yaxından tanış olmaq imkanı verdi.
May ayının 21-i, 2000-ci ildə Bakıdan Kiyevə uçduq. Heyətin tərkibi 12 nəfərdən ibarət idi: 1)Rüstəm Məmmədov Prezident Aparatının bölmə rəisi; 2) Mehman Cavadoğlu-Müsavat qəzeti; 3) Həsən Quliyev – “Turan” i/a eksperti; 4) İradə Bağırova–Space Tv; 5) Elşən Şirinov-“Azadlıq” qəzeti; 6) Elmira Abdullayeva – “Зеркало” qəzeti; 7) Çingiz Sultansoy-Bakı mətbuat klubu (qrupun rəhbəri) və adını unutduğum digər səxslər.
Kiyevin mərkəzində Rus otelində yerləşdik. Çox gözəl şəraiti var idi bu otelin. Hamımız təkadamlıq nömrədə yerləşdik. Axşam yeməyini yeyib, şəhərlə tanış olmaq ümidi ilə yatdıq. Mayın 22-də səhər yeməyindən sonra, bizi qarşılayan nümayəndələrlə birlikdə Kiyevin köhnə təhsil müəssisəsi olan Kievo-Moqilian akademiyasına getdik. Bu akademiya 1615-ci ildə Ukrayna Polşanın tərkibində olan vaxt açılmışdır. Akademiya köhnə avropa memarlığı üslubunda olan binada yerləşdirilmişdir. Ukrayna Rusiya ilə birləşdikdən sonra 1871-ci ilə qədər işləmişdir, sonra isə bağlanmışdır. Sovetlər Birliyi zamanında akademiya “Hərbi-dəniz siyasi məktəbi” kimi fəaliyyət göstərmişdir. Kravçukun ölkəyə rəhbərlik etdiyi vaxtda Moqilian akademiyası kimi fəaliyyətə başlamışdır. Dərslər həm rus, həm də ukrayna dillərində keçirilir. Dərslər 1991-ci ildən ancaq ukrayna dilində keçirilir. Biz orda olarkən mühazirələr ukrayna dilində oxunurdu. İlk dəfə yeni qəbul qaydası test üsulu ilə aparılırdı. Böyük, yaxşı təchiz olunmuş laboratoriyalar var idi. Rektoru kollektiv özü seçir. Humanitar, təbiətşünaslıq, iqtisadiyyat, sosiologiya fakültələri var idi.
Prezident seçkiləri zamanı əsas mübarizə Kuçma və kommunistlər arasında gedirdi. Bu zaman çoxlu qanun pozuntularına yol verilmişdi. Müxalifət seçki zamanı birləşə bilməmişdi. Aşağıdakı partiyalar: Ukraynanın Sosialist Partiyası Moroz, sağ partiya Marçuk, Vitrienko (qadın), Simenenko Kommunist Partiyası iştirak edirdi. Çıxış edən qeyd etdi ki, ölkədə islahatlar mütləq lazımdır. Parlamentə (Rada) 450 deputat seçilmişdi. Onlardan 200-ü sollardan təşkil olunmuşdu. Bu seçkilərdə bankir Yuşşenko aktiv iştirak edirdi. Qərb onun tərəfini saxlayırdı (sonralar o prezident vəzifəsini tuta bildi). Kuçmanın ətrafında 7 oliqarxın birləşməsi haqqında söhbətlər gedirdi. Lazarenkonu aradan çıxarmışdılar. Volkov, Surkiç və Medviçi də bu sahədə aktiv fəaliyyət göstərdiyi haqqında çıxışlarda məlumat verirdilər.
Volkov “Возрoждения регионов” partiyasını, başqası isə “Демократический союз” partiyasını təşkil edirdi. Marçuk Timoşenko Energetika Nazirinin birinci müavini təyin edilmişdi. Tarasyuk Daxili İşlər Nazirliyini ələ keçirmişdi. Ortaya belə şərtlər qoyulmuşdu: ya liberalizm, ya da tayfa-klan kapitalizmi. Kuçmanın işi Avropa Şurasının standartlarına uyğun gəlmədi. Konstitusiya Məhkəməsi iki məsələni uyğun həll etdi.
Sonra 2-ci mühazirə oldu. Bu məruzədə ölkədə baş vermiş dəyişikliklər barədə məlumat verildi. Əmək haqqının artırılması və vergilər haqqında qanunun təkmilləşdirilməsi həyata keçirilir. Biznes haqqında normal qanunlar qəbul edilmişdir. Kolxozların yenidən xüsusi formada təşkil edilməsi barədə söhbət oldu.

Sonra Azərbaycan Respublikasının Ukraynadakı səfirliyinə getdik. 1997-ci ilin mart ayından Nazim İbrahimov bu ölkədə səfir işləyir. Səfir və müavini Elman Zeynalov məlumat verdi: Səfirliyin müəyyən sayda əməkdaşları var. 3 hektar sahə Azərbaycan səfirliyinə ayrılmışdır. Səfirlik çox gözəl mənzərəli yerdə yerləşmişdi. Səfirliyin binası müasir şəkildə tikilmiş və burada hər şərait vardır. Azərbaycan diasporu çox güclüdür. Kuçma bunun böyük güc olduğunu deyir. Təşkilatlanma işləri davam etdirilir. Nüfuzlu iş adamları vardır. Kuçma və Kiyev şəhəri merinin azərbaycanlılar tərəfindən güclü müdafiə olunması onlara böyük nüfuz qazandırmışdır. Azərbaycanlı iş adamları kilsənin təmirini təşkil etmişdilər. Azərbaycan məktəbləri açılmışdır. Bakıda Şevçenkoya heykəl qoyulmuşdur. Siyasi sahədə əlaqələr möhkəmlənirdi. Kuçma Dağlıq Qarabağ məsələsində Azərbaycanı açıq müdafiə edirdi. Mən bu müzakirədə aktiv iştirak etdim. Səfir çox səmimi danışırdı. Sonra Azərbaycanın Ukraynadakı diasporu ilə şox yüksək səviyyəli görüş təşkil olundu.
Diasporun aşağıdakı üzvlərini qeyd etmişəm:
Yəhyayev Şakir Yəhya oğlu – konqresin sədr müavini; Quliyev Namiq; Hümbətov; Əsgərov Şöhrəddin-Ukraina Aviokompaniyasının prezidenti; Aslanov İsmayıl; Əbülfəz Qasımov-sədr müavini; Mətanət xanım; Nadir Zeynalzadə- “Savalan” qəzetinin redaktoru; Tələt Əliyev-konqresin sədri çıxış etdilər. Dnepropetrovsk vilayət konqresinin sədri Nadir Zeynalzadə idi.
Mayın 23-də (2000-ci il) Ukrayna Baş Radasında olduq. Bizi yanacaq-enerji komissiyasının rəhbəri Kuçerenko Aleksey Yuryeviç bizi çox mehriban qəbul etdi. Bizim tərəfdən R. Məmmədov çıxış etdi. Görüşdə onun müavini də iştirak edirdi. Müavin həm də Ukrayna və Azərbaycan parlament əlaqələri qrupunun sədri idi. Azərbaycan Ukrayna münasibətləri haqqında, strateji müttəfiqlik, yanacaq sahəsi barəsində ətraflı məlumat verdi. Sonra qanunverici və icra orqanlarının təşkili barədə danışdı. Odessa-Brodi neft boru kəməri haqqında məlumat verdi. Sonra energetika nazirinin müavini Aleksandr Krut ilə görüşdük. Çox məlumatlı və savadlı çıxış etdi. Əlaqələr və Şimal neft kəməri haqqında məlumat verdi. O, Azərbaycanda olduğundan danışdı. Aramızda yaxşı əlaqələr olduğunu qeyd etdi və bu əlaqələri yaxşılaşdırmaq barədə danışdı. Ukrayna xalq hərəkatı təşkilatının qərargahında da olduq. Sədr Gennadi Udovenko nədənsə Ə.Elçibəyi xatırladırdı. Müavini Ponomarçuk da görüşdə iştirak edirdi. Sədr Azərbaycanla dostluq, milli azlıqlarla münasibətlər barədə söhbət açdı. Dağlıq Qarabağ məsələsində Azərbaycanın mövqeyini tam müdafiə etdiklərini dedi. Gürcüstan, Özbəkistan, Ukrayna, Azərbaycan, Moldova birliyi haqqında danışdı. Krım tatarlarının müdafiəsi haqqında məsələyə toxundu.
Ukraynanın “Novosti” İnformasiya agentliyində görüşümüz oldu. Olduqca maraqlı informasiya mərkəzi olduğu aydınca görünürdü.
Kiyevdə olduğumuz günlər ərzində çox gərgin işləyirdik. Ayrı-ayrı müxalifət və iqtidar partiyalarının rəhbərliyi ilə görüşlər də maraqlı keçirdi. Onlar bizi çox yüksək səviyyədə qəbul edirdilər. Onu da qeyd edim ki, bizim heyətin tərkibində müxtəlif qruplardan olan nümayəndələrin arasında da təhtəl-şüur olaraq bir yaxınlıq və xoş münasibət yaranmışdı.
Tanışlıq nəticəsində bəlli oldu ki, Avropanın bir çox təşkilatlarının Kiyevdə nümayəndəliyi var və onlar birgə işləyirlər. Avropa İttifaqı, Avropa Şurası, ATƏT və digər beynəlxalq qurumlarla sıx əlaqələr olduğu aydın gözə çarpırdı. Müxtəlif qrantlar verən təşkilatların Kiyevdə nümayəndəliyi olduğu da nəzərə çarpırdı. Avropa Ukrayna vasitəsi ilə Cənubi Qafqazla, Mərkəzi Asiya ölkələrinin təşkilatları ilə əlaqə yaradırdı. O cümlədən ölkəmizin müvafiq təşkilatları vasitəsi ilə əlaqə yarada bilmişdi. Qısa müddətdə Ukraynanın muzeylərində olmağı bacardıq. Bizi çox mehriban qarşılayıb xidmət göstərirdi ukraynalılar.
Axşam Kiyev-Lvov qatarı ilə Lvova yola düşdük. Vaqonlar və xidmət bizə nisbətən yüksək səviyyədədir. Ukraynanın gözəl təbiətini pəncərədən seyr edirik. Necə gözəldir Ukraynanın yazı? Əla və gözəl bir Avropa şəhərinə çatdıq. İnsanları necə mədəni və qonaqpərvərdir buranın. Mən gözlərimlə bander axtarırdım. Lakin heç nə görünmürdü. “Qrand otel”-ə yerləşdik. Çox əla idi bu mehmanxananın şəraiti. Səhər yeməyindən sonra şəhər merinin görüşünə getdik. Başçı yox idi, müavin bizi qəbul etdi. Sonra brifinq oldu. Mən burada çıxış etdim. Şəhərlə tanış olduq. Çox yüksək mədəniyyət məni heyran etmişdi. Buradakı kilsə, dram teatrı, opera və balet teatrı və digər mədəniyyət obyektləri, şəhər təbiətinin gözəlliyi. Hər şey insanın ruhunu oxşayırdı.
Sonra Brodi şəhərinə getdik. Burada nümayəndə heyətinin hər birinə fotoalbom şəklində yüksək tərtib olunmuş kitab bağışladılar. Bu qiymətli və gözəl kitabı indi də saxlayıram və vaxtaşırı varaqlayıb Ukraynanı xoş xatirələrlə yada salıram.
Lvovda bəzi obyektlərlə tanışlıq məndə heyranlıq yaradırdı. Bu şəhər 1253-cü ildə Qalisko-Volinsku Dövlətinin kralı Danilo Qalitski tərəfindən yaradılmışdır. İ.Franko adına Lvov Dövlət Universiteti 1870-ci ildə yaradılmışdır. Bu universitet öz qədimliyi və müasirliyi ilə seçilir.
Mənim baza ixtisasım əczaçılıq olduğundan Lvov Dövlət Tibb Universiteti ilə də tanış oldum. 1784-cü ildə yaradılmış bu universitet də möhtəşəmdir. Bu inversitetdə digər həkim ixtisaslı kadrlarla yanaşı, stomatoloqlar və əczaçı kadrlar hazırlanır. Mənim üçün maraqlı oldu ki, bu universitetin rektoru Boris Semyonoviç əczaçı olmaqla yanaşı dünyada tanınmış alim idi.
Ukraynada bu mədəniyyət, elm və incəsənət obyektləri ilə tanış olduqda əmin olursan ki, dahi bəstəçimiz Ü.Hacıbəyovun estetik zövqünün, gözəllik duyğusunun dərinliyinin bədii zövqünün kamilliyi, idrakın parlaqlığı və həqiqəti müdafiə cəsarəti heyrətamizdir. Görün geniş elmi fikrin məhsulu olan nə qədər doğru və düzgün nəticə çıxarır: “Mən belə hesab edirəm ki, bütün siyasi və iqtisadi məsələlərin həllində yeganə yol bir çox əsrlərin təcrübəsi nəticəsində avropalıların gəlib çıxdıqları yoldur – sinədən gələn təbii səslə oxumaq yoludur”.
Beləliklə, Lvovla olan tanışlıq məndə bu fikri yaratdı ki, hər bir görülən işdə millət öz səsilə öz taleyini öz əli ilə özü istədiyi kimi həll etməlidir, öz təbii səsi ilə.
Sonra Avropaya gedən Brodi-Odessa neft-boru kəmərinin axırıncı sərhəd məntəqəsində olduq. Bu ətrafda olan tarixi muzeylərə və gəzməli yerlərə, Frans Ferdinandın öldürüldüyü qəsrə getdik.
Səfərin sonunda Kiyevə, oradan da Bakıya uçduq.
Əlvida ey Ukraynanın gözəl paytaxtı Kiyev. Heç vaxt ağlıma gəlməzdi ki, Rus ordusu tərəfindən bu gözəl Ukrayna şəhəri bizim Qarabağımız kimi darmadağın olacaq. Ukrayna xalqı bizim də azadlığımız uğrunda vuruşur, qalib gələcəyinə məndə şübhə yoxdur.
Bu yazını yazdığım zamanda Ukrayna torpağına təcavüz edilməsindən üç il keçmişdi. SSRİ çökdükdən sonra RF-nın yeni müstəqil Ukrayna Dövlətinin başına gətirdiyi oyunlar, vəhşiliklər barəsində ayrı bir yazı yazmaq vədi ilə sizdən ayrılıram. Gələn görüşlərədək.
P.S. Kiyevdən Bakıya gələn təyyarədə mən Borçalı mahalından olan sevimli xalq şairimiz Abbas Abdulla ilə yanaşı oturmuşduq.
Uçuş müddətində maraqlı söhbətlər etdik. Onu Ukraynaya onların dilinə tərcümə olunan şeirlərinin dərc olunması ilə əlaqədar dəvət etmişdilər. Stüardessalar ilə dil tapan şair bizə özü ilə gətirdiyi “dadlı” araqdan içməyə icazə aldı. Nadir hallarda araq içən məni sevimli şairimiz öz şirin söhbətləri ilə elə ovsunlamışdı ki, birdə gördüm meyxoşam. Bakıda hava limanında çox isti idi. Sərxoş vəziyyətdə baqaja verdiyim çemodanı səhv salmışdım. Mənim içi ukrayna şokalad və karamelləri, kolbasa və sosika məmulatları ilə dolu olan çemodanım, nümayəndə heyətinin digər sərxoş üzvününkü ilə dəyişik düşmüşdü. Zəngləşdik və çemodanları vaxtında dəyişdirə bildik. Mən bu yazını yazarkən xəbərlərdə (bu ilin may ayının son günlərində) dedilər ki, ukraynada görkəmli azərbaycanlı şair Abbas Abdullanın yubileyi keçirilmişdir. “Мир тесен”.
Sağlıqla qalın!
Dərin hörmətlə, Eldar MƏMMƏDBƏYLİ,
kimya elmləri doktoru, professor