BİR DƏMİRÇİ NƏSLİNİN QISA TARİXİ XRONOLOGİYASI VƏ
YA DƏMİRÇİ MUZEYİ

İsmayıllı respublikamızda cofrafi mövqeyinə, əsrarəngiz təbii sərvətlərinə, şərəfli keçmişinə, zəngin tarixinə, həmçinin elm, mədəniyyət, incəsənət, ictimai-siyasi, sosial və digər sahələrdə yetişdirdiyi adamların, yenilikçi, qurucu insanların sayına-sanbalına görə öncül rayonlardandır. Qədim-qayın yaşayış məskənlərindən biri olan rayonun Sulut, eləcə də ətrafındakı bəzi yurd yerlərinin könüloxşayan mənzərələri, təbii sərvətləri, maddi mədəniyyət nümunələri, abidələr, türbələr, istehkamlar, qalalar, çaylar, bulaqlar, dağlar, dərələr, meşələr, yaylaqlar, qışlaqlar...kino lenti kimi göz önündən gəlib keçir.
Azərbaycanda misgərlik sənətinin mərkəzlərinin Təbriz, Gəncə, Naxçıvan, Şamaxı, Bakı, Ərdəbil, Lahıc (İsmayıllı) və s. olduğu söylənir. Həmin sənətkarlıq ənənəsini özündə yaşadan məskənlərdən biri də Sulut kəndidir. Sulut kəndi Azərbaycanın ən qədim və ən gözəl yaşayış məntəqələrindən biridir. Sulut İsmayıllı şəhərindən 36 km şərqdə, Şamaxı şəhərindən 39 km şimali-qərbdə Fit dağının ətəyində, Böyük Qafqaz dağlarının cənubunda yerləşir. Kənd sənətkarlıqmərkəzi olan Lahıc, Basqal, Mücü, Xankəndi, Ağsu rayonunun bir neçə kəndi ilə -Sanqalan, Quzay, Qırlar, Kalva, Hacman, Şamaxı rayonunun bəzi kəndləri ilə əhatə olunub. Kəndin ərazisində olan qala, tikili qalıqları, tapılan maddi mədəniyyət nümunələri, müxtəlif dövrlərdə zərb edilmiş pullar burada eramızın ilk əsrlərindən yaşayış olmasını sübut edir.
Kəndin tarixi çox qədim olsa da, dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir. Bir neçə min il tarixə malik Sulut kəndinin əcdadları Dağıstan, Quba, Şamaxıdan gələrək burda məskunlaşdığı, əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlığın müxtəlif sahələri ilə məşğul olduğu tarixdən məlumdur. Bu kənddə olan məhəllələr elə insanların məşğul olduqları sənətlə əlaqədar olaraq və ya ayrı- ayrı nəsillərin soyadı ilə adlanırdı. Əlibəyli məhəlləsi, Orta məhəllə, Çarıqçılar məhəlləsi, Dəmirçilər (Usta Kərimlilər) məhəlləsi, Qubalı məhləsi, Quşçu məhləsi, Dərə məhəlləsi, Ləzgilər məhəlləsi, Səbətçilər məhəlləsi, Kömürçülər məhəlləsi, Dulusçular məhəlləsi, Mövlamlılar məhəlləsi, Qurbanlılar məhəlləsi, İsrafillilər məhəlləsi,Yuxarı baş məhəlləsi.
Bu məqalədə Dəmirçilər-Usta kərimlilər məhəlləsinin keçmişi və bu günü, o nəslin davamçılarından olan Rafiq Kərimovun babalarından yadigar qalmış dəmirçi sexinin əsasında yaratdığı “Dəmirçi muzeyi” haqqında oxuculara geniş məlumat çatdırmağı qarşımıza məqsəd qoymuşuq.
Sulutda tarixən onlarla dəmirçi sexləri olsa da bu günə gəlib çıxan Kərimlilər nəslinin dəmirçi sexidir. Bu gün o sexi yaşadan kənd orta məktəbinin sabiq direktoru, tarix müəllimi Rafiq Kərimovdur. Rafiq Kərimov 1977-ci ildə Azərbaycan Dölət Pedaqoji İnstitutunu (indiki ADPU) fəqlənmə ilə bitirmiş və öz doğma kəndində tarix müəllimi kimi gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında əlindən gələni əsirgəməmişdir. Müəllimliklə yanaşı ata-babasının da dəmirçi sənətini davam etdirmiş, bu sənətin qorunub saxlanmasında xüsusi əməyi olmuşdur. Rafiq müəllim həmçinin bir sıra xeyriyyə işləri də görmüşdür. Belə ki, 4 km-lik məsafədən su çəkdirərək xeyriyyə bulağı, avtobus dayanacağı, kənd qəbirsitanlığında cənazə namazı qılmaq üçün xüsusi yer və s. düzəltmişdir.
Canlı tarix olan Rafiq müəllimin öz dəmirçi nəsli haqında dediklərini olduğu kimi qələmə aldıq:
“Atam usta Rəhim söyləyirdi ki, təxminən 8-ci babamız olan usta Rəhim dağıstandan məlum olmayan səbəbdən köçüb burada yurd salmışdır. Təxminən XIV əsrdən usta Kərimlilər adlanan bu nəslin nümayəndələri bu günə qədər dəmirçi sənətini davam etdirmişlər. Bizim nəslin bir qolu dəmirçi sənətini qoruyub saxlamış, digər qolları isə başqa sahələrdə də çalışmışlar.
Babalarım Rəhim, Cəlil, Ağanəbi, Əhməd, Sədulla, Ağakərim, Ağababa, atam Rəhim dəmirçi olublar. Onların sənətini müxtəlif dövrlərdə yaşamış nəsl davamçıları olan övladları-Ağasadıq, Hidayət, Abdulmahmud, Bağı, Rəhman, Tahir, Zayıd, Kamal, Kamran davam etdirmişdilər.
Babam Ağababanın öz həyətində ikimərtəbəli dükanı, dəmirçi sexi və su dəyirmanı olub. Sovet hakimiyyəti qurulanda bütün bunları könüllü olaraq təhvil verib ki, qolçomaq siyahısına salınıb həbs olunmasın.
Atam Rəhim uşaqlıqdan anası Badamı itirir, ögey ananın yanında qala bilmir, əmisi Ağasadıq gildə qalmağa məcbur olur. Vaxtının çoxunu əmisinin dəmirçi sexində keçirir və bu qədim sənətin sirlərini öyrənir. Artıq 10 yaşı olanda sərbəst surətdə dəmirçiliklə məşğul olur. Bir müddətdən sonra qonşu rayonlarda onu bir dəmirçi kimi qəbul edib, ona iş verirdilər.
Atam 1940-cı ildə hərbi xidmətə çağrılır, Yaponiya müharibəsində iştirak edir, digər Sovet əsgərləri kimi o da şərəfli döyüş yolu keçir. Hərbi xidmətən qayıdandan sonra çəkməçi, dülgər və dəmirçi kimi çalışır. Amma üstünlüyü dəmirçiliyə verir və axıra kimi bu sənətin yaşamasına, nəsildən-nəslə ötürülməsinə çalışır. 2001-ci ildə vəfat edir, onun işini üç oğlu, davam etdirir. Hər üçü ali təhsilli olub ixtisasları üzrə işləməklə bərabər dəmirçiliklə də məşğul olurlar. Qardaşım Kamran dəmirçiliklə bərabər, ixisasca mühəndis kimi Bakıda Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının təmiri, Alov qüllələrinin təməlinin tökülməsi və Ələt dəniz limanının tikinti işlərinə başçılıq etmişdir.
Digər qardaşım Kamil isə Azərbaycan İstesalat Birlinində trest rəsi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Amansız ölüm 26 iyun 2020-ci ildə onun ömrünü yarımçıq qırmışdır...
Çox təssüflər olsun ki, mənim işimi davam etdirəcəyini gözlədiyim yeganə oğlum Ramili fələk əlimdən çox tez aldı....Bəlkə də, o yaşasaydı bu sənət ocağı muzeyə çevrilməzdi...”
Rafiq müəllim dəmirçilik işini davam etdirməklə bərabər kənddə qalan sonuncu dəmirçi sexinin gələcək nəslə qalması üçün xeyirxah bir iş görmüş oldu. O, atasından qalan dəmirçi sexini müzeyə çevirmişdi.
Muzeydə dəmirçilik sənətinə məxsus olan bütün əşyalar, alətlər, tarixin sınaqlarından keçib bu günə gəlib çıxmış və işlək vəziyyətdə olan körük nümayiş etdirilir. Ekspozisiyada həmçinin özünün topladığı arxeoloji nümunələr- balta, düsər, müxtəlif dövrlərə aid çoxlu qədim mis, gümüş sikkələr, kağız pul əskinazları, saxsı qablar, kiçik heykəllər, mis sinilər, oraq, çin, xış, boyunduruqıar, vəl, cəhrə, yun darağı, dəmirçi zindanı, ox, nizə ucluqlar və s. nümaiş etdirilir, Bir otaqlı bu mzey tezliklə kəndə gələn qonaqların və turistlərin diqqətini cəlb edəcək. Əlbəttə Rafiq müəllim öz vəsaiti hesabına, yəni gücü çatacaq dərəcədə bu muzeyi yaratmışdır. Yaxşı olar ki, Respublika Mədəniyyət Nazirliyi, rayonun əlaqədar təşkilatları bu muzeyə diqqət göstərib onun dövlət qeydiyyatına alınmasına və daha mükəmməl formada yenidən qurulmasına diqqət və qayğı göztərəydilər.Belə bir ocağın qorunub saxlanması Azərbaycan mədəniyətinə olan çox sahəli qayğının bir nümunəsi olardı.
Inaniriq ki, ucqar bir kənddə tarixi, ənənəvi bir sənətin qorunub saxlanılmasını, təbliğini və gənclərin vətənpərvərlik tərbiyəsini qarşısına məqsəd qoymuş bu muzey diqqətdən kənarda qalmayacaq.

Əjdər Yunusov,
Tarix elmləri namizədi, dosent
Arif Əlizadə,
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent