Tarixdə İran adında dövlət olmayıb

Tarixi mənbələrdən bilirik ki, İran adının dövlət statusu alması prosesi XIX əsrin ikinci yarısından başlayır. Nəsrədddin şah Qacarın hakimiyyət illərindən (1848-1896) başlayaraq ingilislərin ölkədə casusluq fəaliyyəti fars kimlikli İran dövləti yaratmaqdan ibarət idi. Belə ki, II Rus-Qacar müharibəsində məğlub olub kapitulyasiyaya gedən Qacarlar dövləti Rusiyaya böyük məbləğdə təzminat ödəməli idi. Həmin təzminatı Qacarlar dövlətinin yerinə ödəyən Britaniya dövləti fürsətdən istifadə edib, hökumətin bütün sahələrində özlərinə yaxın adamları vəzifələndirib geniş casusluq fəaliyyətinə başladılar. Məqsəd İranda Qacar hakimiyyətini devirib fars mənşəli sülaləni iqtidara gətirmək və türk etnosundan yaxa qurtarmaq idi. Bunun üçün öncə "fars kimlikli İran dövləti" anlayışı meydana çıxarılmalı idi. Nəticədə "Ari irqi" və "Hind-Avropa dil ailəsi" kimi nəzəriyyələr meydana çıxdı...
...İngilislər öz məqsədlərinə 1925-ci ildə nail oldular və qacarlar xanədanını devirib fars pəhləvi sülaləsini hakimiyyətə gətirdilər. Pəhləvilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə fars kimlikli İran dövləti nəzəriyyəsi daha da genişləndi. Rza şah Pəhləvi 1934-cü ildə dövlətin İran adlandırılması üçün xarici dövlətlərə müraciət etdi... Beləliklə, beynəlxalq aləmdə İran adlı dövlət 1935-ci ildən etibarən mövcuddur.Yəni, tarix də göstərir ki, farslar VII əsrin 80-ci illərində ərəb hökmranlığının nəzarəti altında yaşayırdı. 767-ci ildə Azərbaycanda Babəkin başçılığı ilə xalq üsyanları baş verdi və bu üsyanlar xəlifənin süqutunu sürətləndirdi. IX-XI əsrlərdə Sacilər, Sələfilər, Rəvvadilər, Səddadilər və Şirvanşahlar dövləti yarandı. XI-ci əsrdə ərəblərin süquta uğraması farsların da iqtisadi və mənəvi yüksəlişinə səbəb oldu. Şamanilər dövlətinin süqutundan sonra isə İranın şərqi və Orta Asiyanın bir hissəsi, indiki Əfqanıstan ərazisi də daxil olmaqla Qəznəvilər dövlətinin tərkibinə daxil edildi.
1040-cı ildə Oğuz türkləri ətraf ərazilərdə Səlcuqlar dövlətini yaratdılar. Ancaq XII-ci əsrin əvvəllərində Səlcuqlar parçalandı, sultanlıqlar yarandı. Bu da Atabəylər hakimiyyətinin yaranmasına səbəb oldu. 1220-1256-cı illərdə Monqollar farslar yaşayan əraziləri işğal etdi və bu ərazilər Elxanilər dövlətinin tərkibinə daxil edildi. Elxanilər dövlətinin süqutundan sonra 1380-1393- cü illərdə Teymur şah farsların ərazilərini işğala məruz qoydu. Teymur şahın ölümündən sonra isə Teymurilər ilə Qaraqoyunlu dövləti arasında döyüşlər baş verdi. 1468-ci ildə Muş döyüşündən sonra Qaraqoyunlu dövlətini Ağqoyunlu dövləti əvəz etdi. Ağqoyunlu dövlətinin başçısı Uzun Həsən Qızılbaşlara arxalanaraq Səfəvilərin əli ilə Azərbaycan hökumətini qurdu və bununla da Ağqoyunlu dövlətinə son qoyuldu.
1501-ci ildə Şah İsmayıl Təbriz şəhərinə daxil oldu, orada özünü şah elan etdi. Bu, o anlama gəlir ki, XVI-cı əsrin sonlarına qədər Səfəvilər dövləti (Azərbaycan dövləti) bərqərar olub. Ancaq sonrakı dövrdə dövləti farslar idarə etməyə başlayıblar. Bununla da Qızılbaşların dövlətçiliyinin sonu gəlib. Uzun illərdən sonra hakimiyyətə Qacarlar sülaləsi başçılıq etdi. 1795-1797-ci illərdə Qacar ordusu Cənubi Qafqaza (Qarabağa) hücuma keçdi. Bu hücum nəticəsində Qarabağı talan etdi, böyük dağıntılar törətdi.
XIX-cu əsrin sonları, XX-ci əsrin əvvəllərində Qacarlar hökuməti zəiflədi və Rza xan hakimiyyətə gəldi. Rza xanın dövründə fars milliyətçiləri genişmiqyaslı təxribat işləri gördülər. 1922-ci ildə Rza xan öz hakimiyyətini oğlu Məhəmməd Rza Pəhləviyə verib taxt-tacından əl çəkdi. 1925-ci illərdə hətta milli təhsil də fars dilində təşəkkül tapdı.
Əslində, bu gün dünyanın baş bəlasına çevrilmiş İran dövləti öz varlığına görə İngiltərə dövlətinə və yəhudilərə borcludur. Belə deyək, 1925-ci ildə çevriliş yolu ilə yaradılmış İran dövləti heç də çoxəsirlik tarixə malik deyil. Bu dövlət yuxarıda dediyimiz kimi, Rza şahın rəsmi müraciəti ilə İran adlandırılmışdır.
Onu da deyə bilərik ki, nə indiki İran ərazisinin adı İran, nə də ki, dilləri fars dili olmayıb...
Fars dili, əslində, taciklərin etnosu əsasında İran üçün yazılmışdır, bu dilin 2500 illik tarixlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Qısası, İran - tacik dövlətinin tarixi 1925-ci ildən başlayır. Ermənilər kimi farslar da başqa millətlərin mədəniyyətini, adət - ənənələrini mənimsəyib, İran (Fars) dövləti üçün tarixi baza yaratmışlar. Ermənilərin tarixi olmadığı kimi, farsların da yazılı tarixi olmayıb. Bunu orta əsr müəlliflərinə aid olan xəritələrdə, o cümlədən Mahmud Kaşğarlının "Divani Lüğət-əttürk" əsərindəki xəritədə də görmək mümkündür. Hansı ki, indiki İranı əhatə edən ərazilər Azərbaycan sülalələrinə məxsus olub.
Onu da qeyd edim ki, “İran” sözü də yalnız Azərbaycan dövlətlərinin adı anlamında yaranmışdır və bu sözün indiki İran sözünə heç bir aidiyyatı yoxdur. Həmin adın Firdovsinin "Şahnamə" əsərində əks olunması fikri də məhz taciklərə aiddir. Tarixi İran adı Əfqanıstan və Tacikistanın bir hissəsinin adıdır.
Oxuduğum əsərlərdən də görürəm ki, ermənilərlə farsların soy-kökü eynidir.
Son bir neçə ildə bu şovinist molla rejiminin müxtəlif səviyyəli şəxslərinin Azərbaycan əleyhinə hədələyici fikirlər səsləndirməsi, qanunsuz yükdaşımaları, rəsmi səviyyədə Ermənistanın sərhəd toxunulmazlığı bizim üçün "qırmızı xəttdir" deyib bəyanat yaymaları və s. eyni kök və soydan olduqlarına dəlalət edir.
Bu günlərdə Tehrandakı səfirliyimiz qarşısında keçirilən aksiyada Azərbaycan əleyhinə şüarlar, əsassız ittihamlar səsləndirilib. Mollalar Azərbaycana hansı ölkələrlə əməkdaşlıq etməyin yollarını göstərir. Deyəsən, molla rejimi anlamaq istəmir ki, Azərbaycan müstəqil dövlətdir, hansı ölkələrlə əməkdaşlıq etməyi özü müəyyənləşdirir.
İrana bir deyən lazımdır ki, sənin Azərbaycan ərazisinə göz dikən Ermənistana qucaq açmağın hansı dinə, əxlaqa sığır?! Ötən 30 ildə Azərbaycanın işğal altında olan şəhər və kəndlərində yerləşən məcid və dini abidələrimizdən donuz tövləsi kimi istifadə edən ermənilərə bu qədər yaxınlıq etməyiniz hansı anlamdadır?!
Biz farslarla ermənilərin eyni kökdən olduqlarını 44 günlük Vətən müharibəsində də gördük. Onlar erməniləri silahlandırırdı və bu gün də həmin çirkin oyunu davam etdirirlər. Adını müsəlman qoyub erməni soydaşları ilə donuz əti yeyib, şərab içə-içə işğal altında olan ərazilərimizi talan etdiniz. Vətən müharibəsində dost kimdir, düşmən kimdir, gördük. Azərbaycanın dostu Türkiyə, İsrail, Pakistan, Ukrayna, Gürcüstan və bir neçə dövlət oldu. Onlar daim Azərbaycan xalqının yanında idi...
Güneyli şairimiz Taymas Taymaslı fars rejiminin iç üzünü yazdığı "Qaraçılar" şeirində çox dəqiq göstərir. Şeiri olduğu kimi, təqdim edirik:
Hüseyn İsaoğlu
( Məmmədov ),
Azərbaycan Jurnalistlər
Birliyinin üzvü .

Hind kökənli qaraçılar,
Ölkəmizə soxuldular.
Türk paşalar sarayında
Oyuncaq, oynaş oldular.
Min illərlə edildilər,
Evlərdə kölə oldular,
Yavaş-yavaş dikəldilər,
Ölkəyə yiyə durdular.
Bu oğrular, dilənçilər
Hələ də var, dilənirlər.
Oğruluqla gün keçirib,
Qapı-baca sülənirlər.
Bunlar torpaq oğrusu,
torpaq dilənçisidir.
Bunlar əkin oğrusu,
Əkin dilənçisidir.
Türklər sümürgənlərə
İlay boyu yox dedi.
Qaraçılar onlara
Gülə-gülə - gəl, - dedi.
Türk yada baş əyməyib,
Əyməyəcəkmi dedi.
Bunların ərbabları
İngiltərə söylədi,
Masonlar pıçıldadı,
Ölkəyə yiyələnmək
Türkləri əzməkdədir.
Hələ də var, əzilir
Türk oğlu türk boyları,
Qaraçılar bizləri
Manqurt kimi istədi.
Manqurtlugmuzdanmı
Bu gün ayaq üstədi?
Ölkəyə yürüş çağı
Türk oluruq qeyrətli,
Dilimizdə oxumaq,
İstəyəndə azəri
Yeni kimlik çözülür,
Deməli fars oluruq.
Biz də qaraçılar tək
Yersiz, köksüz oluruq.
Geri ulus oluruq,
Əkinsiz fars oluruq,
Yenə manqurt oluruq.
Ancaq bu yöntəmlərə
Baxmayaraq da turkəm.
Nə mutlu turkəm deyib
Ağızların əyirəm.
Taymaz, yenə deyirəm:
Dünyadakı qaraçılar
Bu günkü pan-farslara.
"Təbriz, Bakı, Ankara
Farslar hara, biz hara?"

İki qurum arasında müqavilə imzalanıb

Qovlar Şəhər Bələdiyyəsi ilə Müvəkkil Hüquq Mərkəzi arasında müqavilə bağlanıb.
Bu barədə Butov.az-a Müvəkkil Hüquq Mərkəzinin sədri, hüquq müdafiəçisi Səməd Vəkilov məlumat verib.
S.Vəkilov bildirib ki, Qovlar Şəhər Bələdiyyəsi ilə aramızda bağlanan müqaviləyə hüquqi xidmətlərin göstərilməsi, o cümlədən Azərbaycan Respublikası mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarında təmsilçilik, beynəlxalq əlaqələrin qurulması daxildir.
Müqaviləni Qovlar Bələdiyyəsinin sədri Rövşən Əsgərov və “Müvəkkil Hüquq Mərkəzi” sədri Səməd Vəkilov imzalayıblar.

Elşad Eyvazlı,
Modern.az Xəbər Agentliyinin rəhbəri

Azərbaycanlı jurnalistin Nensi Pelosiyə məktubu

Hörmətli xanım Nensi Pelosi,[/b]
Sizi Cənubi Qafqazdan salamlayıram, sizə siyasi motivdə deyil, insani yaşantılarımızın çox kiçik bir hissəsini çatdırmaq üçün məktub yazıram.
Amerika Birləşmiş Ştatları kimi nəhəng bir ölkənin Konqresinin Nümayəndələr Palatası sədrinin regionumuza səfəri bizi çox sevindirmişdi...
Düşünürdük ki, Ermənistana səfər etdikdən sonra Azərbaycana da gələcəksiniz, gəlməsəniz belə, Ermənistanın Azərbaycana qarşı insanlığa sığmayan əməllərini bizdən də dinləyəcək, sonra bəyanatlar verəcəksiniz.
Ancaq sevgiliniz Ermənistanda birtərfli danışmağınız bizi çox qayğılandırdı. Ona görə yox ki, sizin bu açıqlamalarınız bizi qorxudur, yaxud nəyisə dəyişəcək.
Əsla, elə deyil, biz Cənubi Qafqazda yaşayırıq, bura nə Avropadır, nə Amerika, nə də Afrika. Biz Vətənimizin azadlığı üçün hamılıqla canımızdan keçməyi bacaran insanlarıq.
Məyusluğumuzun səbəbi odur ki, dünyanın ədalət gözlədiyi, özünü demokratiya beşiyi kimi təqdim edən Amerika adlı dövlətinin çox yüksək vəzifəli şəxsi öz ölkəsini tək Cənubi Qafqazda deyil, həm də dünyada insanlığın gözündən saldı.

[b]Hörmətli xanım Nensi Pelosi,
Sizə bu məktubu yazan şəxs 30 ildir doğma yurdu Ermənistanın işğalı altında olan azərbaycanlı jurnalistdir. Bizim doğma yurdumuz Kəlbəcərdə heç vaxt 1 nəfər də olsun erməni yaşamayıb. Onlarla qohumum, doğmam Ermənistan tərəfindən qətlə yetirilib. Biz hər zaman Ermənistanın təcavüzünə məruz qalmışıq.
Amma o zaman sizin etiraz səsiniz eşidilməyib, əksinə sevinmisiniz.
Ermənistan məhz sizin kimi dünyaya yalnız qan-qadanın gözü ilə baxan güclərin sayəsində bizi öz kəndimizdən köçkün salmışdı, ən adi insan kimi yaşamaq şansımızı əlimizdən almışdı.
30 ildən sonra Azərbaycan öz torpaqlarını işğaldan azad etdi. Mən 82 yaşlı atamı evimizə apardım. Ermənistan 30 il ərzində işğal altında saxladığı bölgələri elə xarabalığa çevirib ki, atam öz əli, alın təri ilə tikdiyi evini, həyətini tanıya bilmədi. Çünki hər şey yerlə-yeksan edilib.
Yaddaşınızı bir azca tərpətmək istəyirəm. Sizin də 82 yaşınız var. Mənim atamla yaşıdsınız. Onunla eyni taleyi yaşasaydınız, Ermənistan sizin də evinizi, bağınızı zəbt edib xarabalığa çevirsəydi, 30 il məcburi köçkünlük həyatı yaşatsaydı, nə edərdiniz? Mənim atamın günahı nə idi? Ermənistanın bu günahları həm də sizin adınıza yazılır.
Ermənistanın insanlığa sığmayan bu əməllərinin qarşılığında İrəvanda bəyanat verərkən heçmi vicdanınız ağrımadı? İnsanlığa həqarət etdiyinizin fərqində olmadınızmı?
Cənubi Qafqazda yazılmamış qaydalar var: 60 yaşdan sonra insan heç vaxt yalan danışmır, riyakar olmur, hər şeyə gerçəyin gözü ilə baxır, nümunə göstərir.
Bu yaşda sizin kimi gerçəkdən uzaq olmaq bizdə xəstəlik sayılır. Odur ki, Ermənistanda axıtdığınız göz yaşlarını timsahın göz yaşları kimi qiymətləndiririk. Bunun niyəsini ən yaxşı özünüz bilirsiniz.
Biz sülh istəyirik, nəinki Cənubi Qafqazda, dünyanın heç bir yerində insanların qətlə yetirilməsini istəmirik.
Siz heç düşündünüzmü, ölərkən Tanrı qarşısında nə cavab verəcəksiniz?
Ola bilər ki, bu yazdıqlarım xeyli sərt görünsün, amma sizin Ermənistanda Azərbaycana qarşı söyləmiş olduğunuz ədalətsiz, fakta söykənməyən fikirləriniz qarşlığında hələ çox yumşaqdır. Cənubi Qafqazda törətdiyi cinayətlərə baxmayaraq, qadınlara sayğı göstərilir. Yoxsa məktub daha sərt formada yazılacaqdı.
İnana bilmirəm, siz doğrudanmı bu yaşda insani hisslərdən uzaqsınız?
Əgər uzaq deyilsinizsə, sizi işğaldan azad edilmiş kəndimizə dəvət edirəm. Heç evi olmayan kənd, qəbri olmayan qəbiristanlıq, ağacı olmayan meşə gördünüzmü?
Mənim doğma kəndimi Ermənistan bu hala salıb.
30 il ərzində on minlərlə insanımız Ermənistanın vəhşiliyinin qurbanına çevrilib.
Dəvətimi qəbul etsəniz, bütün bunları öz gözünüzlə görəcəksiniz.
Onda siz Azərbaycana qarşı Ermənistanda səsləndirdiyiniz fikirlərə rəğmən, dünyanın gözünə necə baxacaqsınız? Heçmi utanmayacaqsınız?
Sizdən cavab gözləyirəm...

Elşad Eyvazlı,
Modern.az Xəbər Agentliyinin rəhbəri

Azərbaycanlı jurnalistin Nensi Pelosiyə məktubu

Hörmətli xanım Nensi Pelosi,[/b]
Sizi Cənubi Qafqazdan salamlayıram, sizə siyasi motivdə deyil, insani yaşantılarımızın çox kiçik bir hissəsini çatdırmaq üçün məktub yazıram.
Amerika Birləşmiş Ştatları kimi nəhəng bir ölkənin Konqresinin Nümayəndələr Palatası sədrinin regionumuza səfəri bizi çox sevindirmişdi...
Düşünürdük ki, Ermənistana səfər etdikdən sonra Azərbaycana da gələcəksiniz, gəlməsəniz belə, Ermənistanın Azərbaycana qarşı insanlığa sığmayan əməllərini bizdən də dinləyəcək, sonra bəyanatlar verəcəksiniz.
Ancaq sevgiliniz Ermənistanda birtərfli danışmağınız bizi çox qayğılandırdı. Ona görə yox ki, sizin bu açıqlamalarınız bizi qorxudur, yaxud nəyisə dəyişəcək.
Əsla, elə deyil, biz Cənubi Qafqazda yaşayırıq, bura nə Avropadır, nə Amerika, nə də Afrika. Biz Vətənimizin azadlığı üçün hamılıqla canımızdan keçməyi bacaran insanlarıq.
Məyusluğumuzun səbəbi odur ki, dünyanın ədalət gözlədiyi, özünü demokratiya beşiyi kimi təqdim edən Amerika adlı dövlətinin çox yüksək vəzifəli şəxsi öz ölkəsini tək Cənubi Qafqazda deyil, həm də dünyada insanlığın gözündən saldı.

[b]Hörmətli xanım Nensi Pelosi,
Sizə bu məktubu yazan şəxs 30 ildir doğma yurdu Ermənistanın işğalı altında olan azərbaycanlı jurnalistdir. Bizim doğma yurdumuz Kəlbəcərdə heç vaxt 1 nəfər də olsun erməni yaşamayıb. Onlarla qohumum, doğmam Ermənistan tərəfindən qətlə yetirilib. Biz hər zaman Ermənistanın təcavüzünə məruz qalmışıq.
Amma o zaman sizin etiraz səsiniz eşidilməyib, əksinə sevinmisiniz.
Ermənistan məhz sizin kimi dünyaya yalnız qan-qadanın gözü ilə baxan güclərin sayəsində bizi öz kəndimizdən köçkün salmışdı, ən adi insan kimi yaşamaq şansımızı əlimizdən almışdı.
30 ildən sonra Azərbaycan öz torpaqlarını işğaldan azad etdi. Mən 82 yaşlı atamı evimizə apardım. Ermənistan 30 il ərzində işğal altında saxladığı bölgələri elə xarabalığa çevirib ki, atam öz əli, alın təri ilə tikdiyi evini, həyətini tanıya bilmədi. Çünki hər şey yerlə-yeksan edilib.
Yaddaşınızı bir azca tərpətmək istəyirəm. Sizin də 82 yaşınız var. Mənim atamla yaşıdsınız. Onunla eyni taleyi yaşasaydınız, Ermənistan sizin də evinizi, bağınızı zəbt edib xarabalığa çevirsəydi, 30 il məcburi köçkünlük həyatı yaşatsaydı, nə edərdiniz? Mənim atamın günahı nə idi? Ermənistanın bu günahları həm də sizin adınıza yazılır.
Ermənistanın insanlığa sığmayan bu əməllərinin qarşılığında İrəvanda bəyanat verərkən heçmi vicdanınız ağrımadı? İnsanlığa həqarət etdiyinizin fərqində olmadınızmı?
Cənubi Qafqazda yazılmamış qaydalar var: 60 yaşdan sonra insan heç vaxt yalan danışmır, riyakar olmur, hər şeyə gerçəyin gözü ilə baxır, nümunə göstərir.
Bu yaşda sizin kimi gerçəkdən uzaq olmaq bizdə xəstəlik sayılır. Odur ki, Ermənistanda axıtdığınız göz yaşlarını timsahın göz yaşları kimi qiymətləndiririk. Bunun niyəsini ən yaxşı özünüz bilirsiniz.
Biz sülh istəyirik, nəinki Cənubi Qafqazda, dünyanın heç bir yerində insanların qətlə yetirilməsini istəmirik.
Siz heç düşündünüzmü, ölərkən Tanrı qarşısında nə cavab verəcəksiniz?
Ola bilər ki, bu yazdıqlarım xeyli sərt görünsün, amma sizin Ermənistanda Azərbaycana qarşı söyləmiş olduğunuz ədalətsiz, fakta söykənməyən fikirləriniz qarşlığında hələ çox yumşaqdır. Cənubi Qafqazda törətdiyi cinayətlərə baxmayaraq, qadınlara sayğı göstərilir. Yoxsa məktub daha sərt formada yazılacaqdı.
İnana bilmirəm, siz doğrudanmı bu yaşda insani hisslərdən uzaqsınız?
Əgər uzaq deyilsinizsə, sizi işğaldan azad edilmiş kəndimizə dəvət edirəm. Heç evi olmayan kənd, qəbri olmayan qəbiristanlıq, ağacı olmayan meşə gördünüzmü?
Mənim doğma kəndimi Ermənistan bu hala salıb.
30 il ərzində on minlərlə insanımız Ermənistanın vəhşiliyinin qurbanına çevrilib.
Dəvətimi qəbul etsəniz, bütün bunları öz gözünüzlə görəcəksiniz.
Onda siz Azərbaycana qarşı Ermənistanda səsləndirdiyiniz fikirlərə rəğmən, dünyanın gözünə necə baxacaqsınız? Heçmi utanmayacaqsınız?
Sizdən cavab gözləyirəm...

ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏNİN KƏLAĞAYI SEVGİSİ

Bəlkə bir ilə yaxındır ki, Facebook səhifələrində Güllü Eldar Tomarlının təxminən hər gün milli kəlağayılarla çəkdirdiyi müxtəlif fotolarına baxıb, ürəyimdə anam Əzizə Cəfərzadəyə xitabən deyirəm: “Əkdiyin toxumlar cücərir, ana!”
Çünki milli irsin qorunub gələcək nəsillərə çatdırılmasında Əzizə ananın rolu çox böyük olmuşdur. Bunu istər əsərlərində, istərsə də apardığı tədqiqatlarda görmək mümkündür.
Mən Əzizə ananın kəlağayılı şəkillərini Güllü xanımla paylaşanda, o məndən bu haqda yazı yazmağımı xahiş elədi. Mən də “gərək əvvəlcə ananın əsərlərinə baxam, görüm bəlkə kəlağayı haqqında maraqlı nəsə yazıb” deyə Güllü xanımdan vaxt istədim.

Əzizə Cəfərzadə, bu haqda bədii əsərlərində nə yazıb deyə keçən il nəşr etdirdiyim “Seçilmiş əsərləri”nin 12 cildinə (“Elm və təhsil, 2021) və əlimdə hal hazırda işlədiyim 13-14-cü cildlərə baxanda, heyrət etdim. Əzizə ana, bu cildlərdən 1-cidə 15 yerdə, 2-cidə 9, 3-cüdə 7, 4-cüdə 7, 5-cidə 4, 6-cıda 9, 7-cidə 10, 8-cidə 3, 9-cuda 5, 10-cuda 2, 11-cidə 4, 12-cidə 12, 13-cüdə 2, 14-cüdə 4 dəfə kəlağayıdan bəhs edir. Cildlərə daxil olmayan əsərlərindən “Səyyah”da (“Eldən-elə”) (MİMTA yayımları, 2022) - 11, “Aləmdə səsim var mənim”də (“Şərq-Qərb”, 2006) - 16, “Zərrintac-Tahirə”də (“Göytürk”, 1996) - 2, “Anamın nağılları”nda (MİMTA, “N/R” NPM, 2020) – 4, “”Gülüstan”dan öncə”də (“XAN”, 2016) – 2, “Tanıdıqlarım, sevdiklərim xatirələrimdə” də (“XAN”, 2021) - 3, “Folklor araşdırmaları”nda (“Elm və təhsil”, 2020) - 3 , “Gündəliklər”ində (ancaq 1981-1990 illər, əlyazması) - 7 yerdə kəlağayıdan bəhs olunur. “Bakı-1501” (“XAN”, 2022) və “Bəla” (“XAN, 2016) əsərlərində kəlağayı haqqında söz açmadığı da ortaya çıxdı. Beləliklə, mənə aydın oldu ki, Əzizə Cəfərzadənin yazılarında 141 yerdə kəlağayıdan danışılır. Ortaya çıxan bu saydan sonra marağım daha da artdı. “Görəsən Əzizə ana kəlağayı haqqında nələr yazıb?” deyə düşünərək əsərlərində kəlağayı ilə bağlı məqamları sıraladım. İlk kitabı olan “Natəvan haqqında hekayələr”də kəlağayının çutqu üstündə bağlanlanmasının təsviri verilmişdir:
“Həmayil Qonçaya “Səni bəyim çağırır” dedikdə nəsə duymuşdu. Qarı tərtəmiz yuyunub-bəzənmiş, köhnədən qalma yaxası zərli kimxa kürdüsünü geymiş, qara kəlağayısını çutqunun üstündən boynuna sarımış və ucunu gətirib çənəsinin altında bənd etmişdi.” (“Seçilmiş əsərləri”, I cild, s. 63).
“Sərvinaz yaşmağı burnunun üstünə qaldırmış, al kəlağayısını qaşlarının üstünə çəkmiş, həyadan qızaran üzünü dostlarından gizlətmişdi, amma sevincdən qəlbi quş ürəyi kimi çırpınırdı.” – (I cild, s. 80). Burada isə yazıçı, al kəlağayı ilə yaşmaqlanmanı təsvir etmişdir.
“Əsasən kasıb ailədən olan gənc qızların çutqu üstündən başlarına bağladıqları al-yaşıl, ucuz kəlağayılar onları sonalara bənzədirdi.” (I cild, s. 88). Əzizə Cəfrəzadə al-yaşıl kəlağayı taxan qızları yaşılbaş sonalara bənzətmişdir.
“Suda ördəklər üzür, gölçəyə baş vurub silkinirdilər. Onların bəzəkli başları gəlinlərin alnına çərtilmiş al-yaşıl çərtmə-kəlağayılar kimi bərq vururdu.” (I cild, s. 178). Burada isə yazıçı kəlağayının “çərtmə” üsulla bağlanmasını təsvir edərək quşları, al yaşıl kəlağayı bağlamış qızlara bənzətmişdir.
“Natəvan haqqında hekayələr”də yazıçı “al”, “al-yaşıl”, “abı haşiyəli qara” “qara haşiyəli ağ”, “dördrəng basqal” kəlağayısı kimi müxtəlif rəng və bəzəkli növlərində də danışmışdır.
Əzizə Cəfərzadənin “Tanıdıqlarım, sevdiklərim xatirələrimdə” əsərində məhşur Basqal kəlağayılarının vətənindən olan Xalq yazıçısı, Əbülhəsənlə kəlağayıya aid olan belə bir xatirə də var: “Öz şagirdlərinin, yetirmələrinin uğuruna qəlbən sevinən ikinci bir adam nadir tapılar. Yadımdadır: “Aləmdə səsim var mənim” romanımı necə də bir sevinclə qarşıladı. Elə bil romanı özü yazmışdı, uğurum da onunuydu. Millətini, doğma yurdunu qəlbən sevən insan kimi hələ bir sözarası dedi də: “Qız, Şirvanın hər yerinin nemətlərinin adını çəkmisən, bəs Basqal kəlağayısının adı niyə düşməyib qələminə?”. “Ustad, dedim, roman hələ jurnalda bitməyib, ikinci hissəsi çıxanda Basqalı da, kəlağayısını da görəcəksiniz”. (s. 77) Əlbəttə, bu cümlələr Əbülhəsən müəllimin Basqal kəlağayısına böyük məhəbbətini və bunu Əzizə anaya da təlqin etməsini göstərir. Yazıçı, “Aləmdə səsim var mənim” romanında yuxarıda qeyd etdiyimiz kmi 16 dəfə kəlağayıdan bəs etmişdir.

Amma görünür ki, kəlağayımıza da ögey – düşmən münasibətdə olanlar da olub. Necə ki, Süleyman Rüstəmin “Kəs səsini, ötmə tar! Ötmə dedim, ötmə tar. İstəməyir proletar səndə çalınsın Qatar.” misraları və ona qarşı yazılmış Mikayıl Müşfiqin “Oxu tar, oxu tar, de, səni kim unudar” sözləri kimi. Əzizə Cəfərzadə “Folklor araşdırmaları” kitabında kəlağayı haqqında belə yazıb: “Geyimlərimizdə də belədir. Milli nə varsa, «xalabacı» hesab etmiş, Avropaya can atmışıq. Başqa xalqların yüngül əxlaqlısının geyimini kinoda görüb mənimsəmişik. Orta Asiyada alim, aktrisa, kolxozçu öz milli, şahı ipəyindən tikilən paltarını, araqçınını saxlayıb. Biz başımıza kəlağayı örtməyi ayıb bilmişik. Böyük bir yazıçımız vaxtilə mənə «O kəlağayını sənin başına örtən babaların sümüyü də əlimə düşsə, yandırardım» demişdi.” (s. 247).
Bütün belə təzyiqlərə baxmayaraq yuxarıdan göründüyü kimi Əzizə Cəfərzadə öz əsərlərində hər bir fürsətdə, hələ 1963-cü ildə çap etdirdiyi ilk kitabından başlayaraq kəlağayıdan yazıb, onu təbliğ edib. Özü də tək yazılarında deyil, həm də özü kəlağayı örtməklə bu baş örtüyünü yaşadıb. İraq və İran səfərlərinin fotolarına da baxdıqda görürük ki, rəsmi iclaslarda da, tarixi abidələrə baxmağa gedəndə də bizim milli kəlağayı Əzizə Cəfərzadənin başında olub. “Seçilmiş əsərləri”n 13-cü cildində yer alan ildə İraq səfəriylə bağlı qeydlərdən oxuyuruq:


Əzizə Cəfərzadənin İraqda bağında kəlağayı ilə şəkilmiş fotoları (1977-ci il)

“Hər bir dəstə məni maraqla qarşılayır, salamlayır. Mənim kəlağayım xüsusi marağa səbəb olub.” (s. 125)
“Parkın xiyabanları ilə işə tələsən tək-tük yerlilər mənə qəribə bir maraqla baxırlar: Qara ərəbi don, çaxçur, kəlağay.” (s. 297)

Əzizə Cəfrəzadə İranda (1990-cı il)

İllər boyu xarici ölkələrə gedəndə və xaricdən qonaqlar gələndə də Əzizə ananın qadınlara və eləcədə kişilərə qadınları üçün hədiyyə etdiyi əşya əsasən kəlağayı olmuşdur.
Gündəliklərdən (23.03.1981) oxuyuruq ki, “… bu gün Məmməd Araz O.Yavuz Aqpınarı yanıma gətirdi. Nəcib adama bənzəyir. M.F.Axundovun tədqiqatçısıdır. Əsərlərimi A.Zamanovun vasitəsilə alıb oxuyub, sevib (deməyinə görə) və gəlib məni görmək istəyib... Qızına gözəl bir soğanı kəlağayı və qadını üçün “Yemək kitabı”mızı bağışladım.”
“Seçilmiş əsərləri”, 14-cu cilddə yazıçının Hələbdə, Hindistanda və başqa yerlərdə hədiyyə etdiyi kəlağayılar haqqında oxuyuruq:
“Mən Hələbə səfərimi təşkil edən Nasra, anası üçün bir soğanı kəlağayı və Bakı prospekti bağışladım.” (s. 29)
“Bacısına bir kəlağayı, o da mənə bir əl tikməsi hədiyyə etdi.” (s. 90)
“Cənab Ram Kohli və bizim başçımız Hüseyn Həsənov xoş sözlər danışdılar. Hindistan-Sovet dostluğuna dair. Başçımız onlara kitablar bağışladı, mən isə qızılgül rəngli, çəhrayı bir kəlağayı saldım xanımın çiyninə. Bu nərmənazik, qarabuğdayı hind gözəli nazla çiyinlərini oynadıb “lap rəngimə düşür” – dedi.” (s. 106)
Əzizə Cəfərzadə, evinə gələn müxtəlif xalqların nümayəndələrinə milli paltarlarımız və baş örtülərimizi göstərir, istəyənləri də geyindirib şəkil çəkdirmişdir. Belə xanımlardan birinin ̶ İngiltərədən gəlmiş Kembric Universitetinin müəlliməsi ingilis xanım Luis Haşimnin bir neçə fotosu arxivimizdə durur.

Əzizə Cəfərzadə qohumları ilə İngiltərədən gəlmiş və ona hədiyyə edilmiş narıncı kəlağayılı Luislə Yanardağda (1989-cu il).

Luis Əzizə Cəfərzadənin evində milli paltarda (1989-cu il)


Luis, Əzizə Cəfərzadənin çutqusu və arxalığı ilə (1989-cu il)

Yazıçı “Vətənə qayıt” romanında kəlağayının yarışda qalibə bir nəmər, hədiyyə kimi verilməsindən danışır: “Elə bu anda üzü niqablı Şəbnəm bəyim süvari paltarı geymiş bir dəstə qızla birlikdə eyvanda göründü. Onun əlində al rəngli “Şamaxı” (Çox halda kəlağayılar toxunduğu şəhərin adı ilə sadəcə “Gəncə”, “Şamaxı”, “Basqal” və s. adlanırdı. - Tİ) kəlağayısı vardı. Nəmər bu idi. Birinci gəlib çıxan süvari bu nəməri alacaqdı.
...
İndi artıq Ələmşahın mindiyi boz ürgə ilə Xosrov ağanın Qəmər dayı yanaşı gəlirdi. Darvaza önündəki geniş meydançaya çataçatda boz ürgə, Qəmər daydan azacıq irəli sıçradı və eyvanın önünə birinci yetişdi. Ələmşah dodaqlarındakı qalib təbəssümü ilə Şəbnəm bəyimin əlində tutduğu al kəlağayını havada qapdı, sağ əlini başının üstünə qaldırdı, onu alqışlayan kütləni salamladı... “Yağı düşməni yenib, doğma diyarın xilası üçün qərar qoyulmuş töhfəni də beləcə ala bilsəydim” sözləri qəlbindən keçdi...” (II cild, s. 214, 217).
“Yad et məni” romanında həm rəng, həm də naxış haqqında yazır: “Qaratel başına soğanı rəngdə, mixəyi haşiyəli kəlağayı örtmüş, hər iki ucunu da bəndləyib arxaya atmışdı. Şirvan xanımlarına məxsus olmayan bu geyim Cavadı da maraqlandırmışdı.” (III cild, s. 37).
“Kəlağayısını Kərbəlaya gedənlərlə nəzir göndərdi.” (III cild, s. 93).
“Qonşudan, faytonun dalınca bir dəstə yaşmaqlı zənən, əllərində tutduqları zərli boğçalarla hərəkətə gəldi. Qabaqda, belinə al Basqal kəlağayısı bağlanmış, əlində güzgü tutan Hacı Cavad aram addımlarla irəliləyirdi. Elə bil Şirvanın əbədi xəlfəsi heç qocalmamışdı.” (III cild, s. 282). Yazçı, toylarda olan adətlərdən birini də burada yada salır.
“Sabir” romanında kəlağayının dünyada məhşur olmasını bir daha vurğulayır: “Vaxtilə burada ipək karxanalarından Türkiyəyə, İrana, Hindistana xam ipək aparılır, “Şamaxı kəlağayısı”, darayısı barmaqla göstərilir, ingilis kralının daimi nümayəndəsi, daim burada əyləşib saray ərkanının xüsusilə sevə-sevə geydiyi ipəyi buradan alıb Londona göndərir, multani tacirləri burada həmişəlik yurd salırdı.” (IV cild, s. 109).
“”Gülüstan”dan öncə” romanında sadə kənd qızı Yasəmənin oxuyuruq: “Sadə geyimində belə gözəldi. ... Güllü çit tumanı, şirməst arxalığı, abı yelənli ağ kəlağayısı vardı. Belindən aşağı süzülən qalın hörüklərinə öz əlləri ilə rəngbərəng yun iplərdən toxuduğu qotazlı saçbağı hörmüşdü. Amma əlləri xınalıydı, ayaqları xınalıydı.” (s.6) Yazıçı cəmi 3 cümlə ilə XIX əsr Azərbaycanlı qızını necədə ustalıqla təsvir edib.
“Bir səsin faciəsi” romanında Qurban adət-ənələrinin təsviri verilir: “Qurban bayramına az qalırdı. ... Hamısı da seçmə, burma buynuzlu, ağ qoçlardı, hamısının da təpəsinə, belinin ortasına, qabaq ayaqlarının dizlərinə al xına yaxılmışdı. Boğazlarına əlvan Basqal kəlağayıları bağlanmışdı.” (V cild, s. 291-292).
“Xanım — Rübabə Sultan onu — döyülmüş ədviyyatı kəlağayıdan keçirdib undan da zərif bir hala saldı.” (VI cild, s. 94).
“Onun başında ağ, kənarı badımcanı haşiyəli kəlağayı vardı. Bu kəlağayını başına dolayıb, uclarını arxasında düyünləyib kürəyinə atmışdı.” (VI cild, s. 130).
Aşağıdakı bir neçə nümunədə Əzizə Cəfərzadə inac və adətlərdə kəlağayının istifadəsini ifadə etmişdir.
“Adam var, sınağı nə cürdü: Axşam vaxtı pul dəyişməz, pul verməz. Axşam vaxtı qonşuya bir şey verməz. Ələyə gələnin başından kəlağayısını götürər.” (VI cild, s. 174).
Yazıçı, “Xəzərin göz yaşları” romanında nişan mərasimi zamanı gəlinə kəlağayı örtülməsindən bəhs edir: “Ağ kəlağayının şövqü ağ üzünə, ağ alnına, al yanaqlarının şövqü ağ kəlağayıya düşmüş Əsmər utana-utana içəri girdi. Ruzigar xanım yerindən qalxdı, zəkiyyə örpəyi kəlağayının üstündən onun çiyninə, başına saldı, üzüyü barmağına keçirtdi.” (VII cild, s. 53).
“Yazıçının son romanı Məhəmməd Füzuli haqqında olan “Eşq sultanı”da gəlin aparma adətinin təsviri belədir: “Yerli adətlə, elə bütün türk qəbilələrində gəlin at üstündə gedər ər evinə. At muraddı, muradına çatırdı, ona görə də at üstündə gedirdi. Amma belə yaxın evlərdə adətən daha at lazım olmurdu. ... Tayfanın ağsaqqalları dörd əkabir (Ağsaqqallar, başbilənlər - Tİ) seçmişdi. Bu dörd əkabir böyük bir al kəlağayının hərəsi bir ucundan tutmuşdu.” (VII cild, s. 333).
Kasıblıq dövrünün nişanında kəlağayı yenə vacib bir element olub: “... nişan qoyduq, bir al alın kəlağayısı, bir də anamdan qalma yaqut qaşlı qızıl bir üzüyümüz vardı, onu apardıq.” (VIII cild, s. 283) (“Sahibsiz ev” hekayəsində).
Yazıçı 1990-cı illərə qədər bölgələrimizdə toy maşınlarına, yeni alınmış maşına qırmızı kəlağayı bağlanma adətini “Ata haqqı” povestində təsvir etmişdir: “Gülsüm cəld bir al kəlağayı gətirib qardaşının maşınının böyür güzgüsünə bağladı.” (XI cild, s. 353)
“Gözlənilməyən gəliş” povestində yazıçı 4 rənglə boyanmış Basqal kəlağayısını oxucu üçün canlandırmışdır: “Səttar əfəndi, əlini uzadıb “al-yaşıl”, “çərtmə” adlanan kəlağayını götürdü, açdı. Al-sarı-yaşıl və göy rənglə dörd küncü boyanmış Basqal kəlağayısı vaxtilə gəlinlərin yaraşığı, bəzəyi idi.” (XII cild, s. 166)
“Anamın nağılları” kitabında “Salatın ana” hekayə-nağılında yazıçı toya hazırlıq zamanı kəlağayı təsvirini verir: “Allı-güllü toy başlandı, tamaşasına oymaq-oymaq el-oba yığışdı. Salatının qapısında şülən qazanları asıldı. Yaba dırnağında, üstünə al kəlağayı çəkilmiş qaramıq gətirildi. Bəy, damda çimib gəldi, duz-üzərlik yandırıldı, tüstüsü bəyə verildi, boynuna al-yaşıl kəlağayı sarıldı.” (s. 213-214)
Yazıçı Əzizə Cəfərzadə, toyda bəyə, xörək bişirənlərə, bəy tərifində bəyə və aşığa xələt-hədiyyənin kəlağayıdan verilməsi adətini də yada salır: “O bilirdi ki, toy da eləyəcək, bəy də duracaq, başı üstündə çörək də kəsəcəklər, duz, üzərlik də dolandıracaqlar, boynuna al-yaşıl kəlağayılardan xələt də dolayacaqlar. Bacıları, qardaşları, istəkli qohumları qabağında oynayacaqlar.” (“Səyyah”, s. 74)
Yazıçı “Aləmdə səsi m var mənim” romanında da bu mövzudan yan keçməyib: “Hələ uzun illər, qərinələr keçəcək, Şərqin bir sıra ölkələrində "Şamaxı" adlı kəlağayı örtüləcək, uzaq Hindistanda indi də "Şirvani" adlandırılan geyimələri kişilər sevə-sevə geyəcəklər...” (s. 428)
Əzizə Cəfərzadə “Folklor araşdırmaları” kitabında bir rəvayəti verməklə, kəlağayı, baş örtüyü ataraq qanlıları sakitləşdirməyə, barışdırmağa xidmət edən bir adəti yada salır: “Dar ağacı qurulubmuş, meydan süpürülüb-sulanıbmış. Taxt-rəvan hazırlanıbmış. Şah gəlib əyləşən kimi, bir qadın başından kəlağayısını açıb şahın ayaqları altına atır. Şah deyir:
– Qadın, sən ismət pərdəsini üzündən götürüb «aman» diləyirsən.” (s. 30)
Yazıçı, əsərlərində “herati”, “soğanı”, “noxudu rəngli”, “ağ haşiyəli qara”, “abı haşiyəli zərif ağ”, “abı yelənli ağ”, “badımcanı haşiyəli qara”, “al-yaşıl” kimi müxtəlif rəng və naxışlı kəlağayı adlarını çəkmiş, “alnına bağladığı çərtmə kəlağayı”, istehsal yerinə görə Basqal, Şəki, Şirvan, Gəncə adlı kəlağayılarının mövcudluğunu qeyd etmişdir.
Əzizə ana qonaqlarına kəlağayı hədiyyə etdiyindən yuxarıda danışmışdım. Yazıçı, bu adətin hələ neçə əsr əvvəllər də mövcud oluğunu hesab edər: “Özü də hər dəfə çavuş səsi eşidən kimi məhləyə çıxır, Kərbəlaya gedənlərdən yaxın adam varsa onunla, yoxsa elə çavuşun özü ilə bacısı ərinə məktub yazır, arada Şirinbəyim üçün Şamaxı kəlağayısı, Basqal alınlıq çərtməsi göndərirdi.” (“Səyyah”, s. 56). Kəlağayılar böyüklüyünə görə də fərqlənir. Yazıçı, böyük ölçülü ̶ baş kəlağayısı, kiçik ölçülü ̶ çətmə və ya alın kəlağayısı şəklində bunları əsərlərində qeyd etmişdir.
“Gözlərinin yaşını kəlağayısının ucuyla silə-silə” – bu şəkildə ifadələr demək olar ki, bir çox əsərlərində yer alıb. Təəssüf ki, nənə, ana, bacılarımızın göz yaşları da zaman-zaman kəlağayı ilə silinib. Bu da yazıçının nəzərindən çıxmayıb.
Əzizə Cəfərzadə? Azərbaycan televiziyasında “Klassik irsimizdən”, “İncilərmiz”, “Aşıq Pəri məclisi”, b ir sıra XIX əsr poetik məclisləri haqqında seriya verilişlərin ssenarisini yazmış və aparıcısı olmuşdur. Bu verilişlərdə milli geyim və kəlağayı gətirilməsinə çalışmışdır. Gündəliklərini oxuduqda, televiziyada Aşıq Pəri məclisinə də gedərkən kəlağayını özüylə evdən apardığını öyrənirik. Məlumdur ki, Əzizə Cəfərzadə ilk dörd “Aşıq Pəri məclisi”ninin ssenarisini yazıb və TV-də verilişi özü aparıb! Bu ssenarilər e v arxivində mühafizə olunur. O, ilk verilişlərin birində çəkilmiş fotoda cəmi iki qadının başında kəlağayı olduğu görünür. Sevindirici haldır ki, bu gün də davam etməkdə olan bu məclisin proqramlarında kəlağayı artıq hamı üçün vacıb atribut olmuşdur.

Əzizə Cəfərzadə televiziyada “Aşıq Pəri məclisi” iştirakçıları və çəkiliş qrupu ilə (1980-ci illər)


“Aşıq Pəri məclisi” İsmayıllıda (2018-ci il)
Əsas odur ki, Azərbaycan xanımları bu gün milli qürurumuz olan kəlağayıya yenidən rəğbət və məhəbbətlə yanaşırlar. İndi kəlağayı bir geyim elementi kimi, hər xanımın qarderobunun yaraşığına çevrilib, geyimlərini bəzəyir. Bu cür yanaşma Əzizə nənədən nəvələrinə, mənim qızlarıma da keçib.
Əzizə ananın 100 yubileyi günü kiçik qızım Aydan İbrahimova Əzizə nənəsinin evində qorunan milli paltar, gümüş kəmər və öz kəlağayısı ilə, nənəsinin otağında xatirə fotolar çəkdirdi.

Aydan İbrahimova Əzizə nənəsinin 100 illiyi günü

Aydan nişanlandığı gün də qayınanası onun başına al-əlvan yaylıq bağlanmışdı:

Hələ kiçik qızım evdən də, Əzizə nənəsinin xatirəsinə hörmətlə qırmızı duvağla çıxmışdı! Bu duvağı da qabaqlar qırmızı kəlağayılardan edərlərmiş. Bu Amerika və İngiltərədə ali təhsil almış və son dərəcə müasir yaşam tərzinə sahib olan qızımın milli ənənələrə və dəyərlərinə sadiqliyinin sübutudur.

Bu günlərdə Türkiyədə yaşayan dostum, bir Azərbaycanlı toyunda kəlağayı ilə rəqs videosunu göndərmişdi. Türkiyədə yaşayan həmvətənlərimizin kəlağayımızı belə əzizləyib, şərəfləndirməsi sevindirici bir haldır.
Mən də Londonda BP şirkətində işlədiyim dövrdə Novruz bayramını təntənəli surətdə 2007 və 2008-ci illərdə orada qeyd etdik. Burada da milli geyimlərimiz və kəlağayılarımız öz göz əlliyi ilə məclisi bəzəyirdi.

Londonda Azərbaycanlı qızlarımızla Novruz bayramı tədbirində (2008)

Londonda Azərbaycanlı həmkarımız Arzu xanım Novruz bayramı tədbirində kəlağayı və musiqi alətləimizi sərgilədiyimiz guşə qarşısında (2008)
Əzizə Cəfərzadə qeyb olmaq olan milli sənətlərimizlə bağlı təşvişini belə dilə gətirmişdir: “Bizim qədim əl sənətlərimiz, misgərlik, zərgərlik, güləbətin düzmək, əlvan kəlağayılar, qanovuzlar, dünya şöhrətli darayı toxuyan zərbaflarımız harada qalıb? Neyçün öldü bu sənətlər? Milli mənliyimizi, milli mədəniyyətimizi dərin kökləri ilə qoparıb adımızı belə bizə unutduran qanlı düşmənimiz! Lənətə gəlsin! Və unutmayaq! Və dünyaya sübut edək ki, biz haqqımızda yayılan şaiyələrə, böhtanlara baxmayaraq, milli mədəniyyətimizi, abidələrimizi diriltmək və yaşatmaq qabiliyyətinə malik, dərin kökləri ilə torpağına, millətinə bağlı, bütün bunları gələcək nəsillərimiz üçün qorumağı bacara bilən, ləyaqətini, qürurunu heç bir demaqogiyaya dəyişməyən Azərbaycan türkləriyik. Biz buna inanırıq.“ (XVI cild, s. 149).
Əlbəttə ki, bu günlərdə Əzizə Cəfərzadənin ruhu kəlağayı sarıdan şaddır. Çünki onun həm Azərbaycan Dövlət Universitetdə müəllimi, sonra kafedra müdiri professor Mir Cəlal Paşayevin və onunla bu Universiteti birgə bitirmiş Mir Cəlal müəllimin həyat yoldaşı Püstə xanımın nəvəsi, Respublikamızın birinci vitse-prezideti, birinci xanım Mehriban Əliyeva Basqala gedib kəlağayıya naxış vurur, kəlağayı örtüb şəkil çəkdirir! Kəlağayı dövlətimizin dəstəyini və xalqımızım məhəbbətini geri qaytarıb.

Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev və birinci xanım Basqalda (12 avqust 2022-ci il)
Əzizə ana, sənin əsərlərində 140 dəfəyə yaxın kəlağayıdan bəs etməyin, illər boyu apardığın təbliğat boşuna getməyib. Ruhun şad olsun. Güllü Eldar Tomarlı kimi fədakar qızların bu gün sənin başladığın bu işi layiqincə davam etdirir və Azərbaycan gəncliyinə bu kəlağayının gözəlliyini çatdırır, ona qarşı sevgi və məhəbbət yaradır. Onun ''Azərbaycan kəlağayısı minillərin yadigarı'' layihəsi, Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin 2022- ci il kiçik qrant müsabiqəsində Elm, Təhsil, Mədəniyyət və Azərbaycançılıq ideyasının təbliği məsələləri üzrə qalib elan olunub və layihə çərçivəsində Azərbaycan kəlağayısı haqqında sənədli film çəkiləcək. Bu münasibət ilə mən Güllü xanım Tomarlını və layihədə iştirak edən bütün insanları təbrik edir, onlara işlərində uğurlar arzulayıram.

Turan İbrahimov