Yusuf Zirvəsi

Gənc tədqiqatçı Elmir Həsən Şair Təbibin dünyaşöhrətli azərbaycanlı-kimyaçı alim Yusuf Məmmədəliyevə həsr etdiyi “Yusuf zirvəsi” poemasına resenziya yazıb. "Bütöv Azərbaycan" qəzetinin bu günkü sayında dərc olunmuş həmin resenziyanın maraqla qarşılanacığını nəzərə alaraq "Butov.az"-ın oxucularına təqdim edirik:
Məşhur fransız yazıçısı və şairi Alfons de Lamartinin təbirincə desək, şairlər və qəhrəmanlar bir tayfadır. Onların arasındakı fərq ideya və əməl arasındakı fərq kimidir. Qəhrəmanlar şairlərin seyr etdiklərini həyata keçirirlər, yaxud V.Belinskinin məşhur ifadəsi ilə "Şair həqiqəti sübut etmir, o onu göstərir".
Bu ifadələrdən yola çıxıb deyə bilərəm ki, yaradıcılıq insanın daxili ruhunu, mənəviyyatını bir başqa yöndə istiqamətləndirən istedaddır; həyatı öz pəncərəndən seyr etmək kimi.

Şair Təbib

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Şair Təbib yaradıcılığı da eynən bu cür poetik düşüncələri özündə cəmləyir.Müəlifin Azərbaycan SSR EA-nın akademiki və prezidenti olmuş kimyaçı alim Yusuf Məmmədəliyevə həsr etdiyi “Yusuf zirvəsi” poeması onun uşaqlıq çağlarından ta ömrünün sonuna qədər olan dövrü əhatə edir. “Yusuf zirvəsi” poemasını ədəbiyyatımızda böyük kəşflər etmiş bir alimin həyatını bu cür geniş təsvir edən ilk əsər hesab edə bilərik. Əsərdə böyük alimin zəngin elm,həyat yolu poetik üslubda işıqlandırılır. Əsərin proloq hissəsində şair özünəməxsus estetik ideallardan çıxış edərək çox gözəl şəkildə elm yolunun nə qədər müqəddəs olduğunu xüsusi obrazlılıqla təsvir edir:

Dahi zəkasının bir damla nuru,
Zülmət gecələri işıqlandırar.
Onun düşüncəsi, ağlı, şüuru,
Möcüzələr dolu bir aləm qurar.

Zirvələrə doğru hey yüksəlirlər,
Elmi çox dərindən duyan dahilər.
Deyirlər dünyaya az-az gəlirlər,
Zamanı arxada qoyan dahilər.

Məşhur yazıçı F.Dostoyevskinin fikrincə dahilər yüz ildən bir yetişirlər. Şair Təbib də buna bənzər fikirdən çıxış edərək bu cümləni bir daha təsdiq edərək qeyd edir ki, dahilər gələcək günləri daha gözəl təxmin edər, yalnız gələcək işlərin, uğurların ardınca gedərlər. Yusuf Məmmədəliyev Azərbaycan elmində xüsusi xidmətləri olmuş alimlərimizdəndir. Şair onun çətinliklərlə dolu keçən ömür yolunu bədii cəhətdən aydınlaşdırır. Misraların xüsusi poetik ifadələrlə işlənilməsi poemanın hər bəndinə məna zənginliyi bəxş eliyir.
Əksər insanları mürəkkəb həyat şəraiti daha zəngin yetişdirir, çünki onlar həyatın bərkinə-boşuna düşmüş şəxslər olaraq daha möhkəm iradəyə sahib olarlar. Yusufun da gəncliyi bu cür çətinliklərlə dolu keçib. Erməni-müsəlman davası bu çətin illərin ardından üstəlik Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması və öz beşiyindəcə boğulması, süqutu, daha sonra ölkə ərazisində Sovet imperiyasının qurulması, əhalinin güzəranını daha da ağırlaşdırmışdı ki, bu həm də Yusufun uşaqlıq illərində ailəsinə, təhsilinə mənfi təsir göstərmiş, eyni zamanda valideynlərinin erməni-müsəlman davasında Cənubi Azərbaycana pənah aparması, qardaşı İlyasın vəfatı və s. durumlar gənc Yusufa ciddi təsir göstərsə də, bu yolda öz möhkəm iradəsini ortaya qoyaraq öz məqsədi uğrunda sona qədər gedərək təhsilini davam etdirməyə müyəssər olmuşdu:

Fəqət çox çəkmədi bu sakit zaman-
Arzu yollarını bürüdü duman.
Araya dövrün sərt havası düşdü,
Erməni-müsəlman davası düşdü.
Üz-üzə dayandı xeyir ilə şər,
Arvad-uşağını yığıb birtəhər
Hacı Heydər kişi keçdi Arazı,
Qaldı sinəsində övlad yarası-
Arazda ömrünü bitirdi İlyas,
Ailəyə kədər gətirdi İlyas...

Əssə də illərin sərt küləkləri,
Yusuf öz yolundan dönmədi geri-
Təhsil almağına o davam etdi,
Təbriz şəhərində məktəbə getdi.
Müəllimlər ona valeh oldular,
İti zəkasına heyran qaldılar.

Şairin poemasının hər bəndi incə detalları ilə zəngindir. Və hər bənddə tarixilik dayanır. Alimin həyatı və yaradıcılığı fonunda gərgin siyasi məqamlara geniş yer verilib ki, bu da əsərin məna yükünü daha da yüksəldir.

O vaxtlar İran da çalxalanırdı,
Azadlıq müjdəli işıq yanırdı.
Boğuldu inqilab, qanlar töküldü,
Nə qədər azəri türkləri öldü.
Şahid olub xeyli günaha, aha,
Ordubada döndü Yusufgil daha.

Akademikin o dövrdə - müharibədən sonra raket yanacağı kəşf etməsi onun SSRİ-də hörmətini bir qədər də artırmışdı. Hətta Nobel mükafatına namizəd olaraq onun adını vermək qərara alınsa da, böyük kimyaçı alimin əməyini qiymətləndirməyən, gözü götürməyənlər də az deyildi. Onların ədavətli niyyətləri sayəsində Yusufun namizədliyinin qarşısına sədd çəkdilər. Bu məqamı poetik düşüncələrlə misralara hopduran Şair Təbib həm də oxucunu hadisələri sona qədər diqqətlə izləməyə vadar edir.

Etdiyi kəşfləri alıb nəzərə,
Elmi dairələr çox haqlı yerə,
Məmmədəliyev - o böyük alimi
İrəli sürdülər namizəd kimi
Ona layiq Nobel mükafatına...
Lakin müzakirə etməkdən yana
Mərkəzi komitə iclas eylədi.
Xruşşov bəyənib xoş sözlər dedi.
Çox yüksək fikirlər səsləndi, fəqət
Oxundu anonim məktub nəhayət.
Guya dövlət sirri olduğu üçün,
Bu kəşflərə aid məlumat bu gün
Stokholma getsə təhlükəsi var,
Hərbi sirlərimiz aşikar olar...
Əslində bu kəşflər haqqında çoxdan
Hətta Ameruka mətbuatından
Xəbər yayılmışdı dünyaya,amma
İclasda danışan bir iblis sima
Qərəzli olaraq haqqı yandırır,
Şeytanın sözünə haqq qazandırır.
Beləcə, namizəd olmadı Yusuf,
Nobel mükafatı almadı Yusuf.

Əsərin dilinə gəldikdə isə əsər başdan-başa nitq aydınlığından ibarətdir. Müəllifin Azərbaycan dilinə bələd olması vacib önəm daşıyır. Üstəlik nəzm formasında yazılması onun bədii yükünü, identik anlaşılmasını müəyyən edir. Təbii ki, burda biz Səməd Vurğun intonasiyasını da duyuruq, xüsusilə "Komsomol" poeması sanki göz önümüzdə canlanır. Poema bir tərəfdən roman təsiri bağışlayır, çünki bütöv bir şəxsin həyat yoluna işıq saçan bu poema həm də bir xalqın istedadını, taleyini öz açıqlığı ilə ortaya qoyan bir şəxsin nümunəsində ömür romanıdır.
Hadisələr həzin ardıcıllıqla öz formasında nəql edilərək hiss olunmayacaq dərəcədə bir mətləbdən digər mətləbə keçid edilir. Bu yöndə yazılacaq əsərlərə bu gün ədəbiyyatımız ciddi ehtiyac duyur. "Yusuf zirvəsi" poemasının tarixilik kontekstində yazılması və öz elmi kəşfləri ilə sovet imperiyasına və onun vətən müharibəsindəki nailiyyətlərinə ciddi təsir göstərmiş Azərbaycanlı elm xadiminin əməyinin diqqətdə saxlanmasına müstəsnasız xidmətdir. Əsəri istər sosioloji, istərsə də strukturalist metod çərçivəsində uğurlu hesab etmək lazımdır. Bədii material olaraq ədəbiyyatımız üçün dəyərli yöndə yazılmış əsər kimi məxsusi bədii dəyər daşıyır.

Elmir Həsən
"Bütöv Azərbaycan" qəzeti
16 dekabr 2022-ci il