Quş-lar yox Quş-dar

Azərbaycan xalqının formalaşmasında həm qıpçaq, həm də oğuz mənşəli bir sıra tayfalar və tirələr iştirak etmişlər. Bunlardan qarapapaq, qarasaqqal, qaraqovaq, qaramanlı, qaradağlı, qəmərli, qaçar, qaşqay, qurd, bayat, bayandurlu, kəngərli, padar, şahsevən, əfşar, kəbirli, dondar, qayı, qarxun, qarqar, topalhəsənli, kolanı, muradxanlı, otuzikilər, cavanşirlər, şamlı, rumlu, ayrım və s. göstərmək olar. Bu tayfalar həm Azərbaycanın və Türkiyənin, həm də başqa türk ellərinin alt yapısında dayanan əsas elementlərdəndirlər. Belə tayfalardan biri haqqında məlumat verərək bu tayfanın adı ilə bağlı yaranmış qeyri-dəqiqliyə, anlaşılmazlığa aydınlıq gətirmək istəyirəm.
Məlimdur ki, qədim türklər həmişə ova ov quşları və tazılarla gedərdilər. Ov zamanı xüsusi təlim görmüş alıcı quşların və ov itlərinin köməyi ilə ov daha maraqlı və məhsuldar keçərdi. Təsadüfi deyil ki, türk xalqları atların ilk miniciləri olduğu kimi ov itləri olan tazıların və ov quşlarının da ilk təlimçiləridirlər. Ov quşlarından şahin, tərlan, doğan, şonqar, şahbaz, qartal hətta türk xalqalarının antropoloji sistemində də daxil edilərək şəxs adı kimi istifadə edilmişdir. Məhz buna görə də, xaqanların və xanların saraylarında bu işlərə baxan xüsusi insanlar olurdular. Məsələn, atlara qulluq edənlərə mehtər, mehtərlərin böyüklərinə isə mehtərbaşı deyərdilər. Beləliklə, quş saxlayanlara quşçu, quşçuların böyüyünə isə quşdarbaşı deyirdilər. Əslən qıpçaq olan bir türk tayfası ov quşu yetişdirmək üzrə ixtisaslaşmışdı. Zaman keçdikcə bu tayfanın adı unuduldu, onlara elə quşçu – quşdar kimi müraciət etməyə başladılar. Onların tayfa adı beləcə dəyişdi. Bu tayfanın üzvləri körpə, yırtıcı quşları yuvalarından götürərək onları böyüdür, təlim verir və yüksək qiymətə satırdılar. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi həm də saraylarda vəzifə tuturdular.
Lakin zaman keçdikcə quşçular bu vəzifə ilə yetinmədilər. Onlar yüksək inzibati vəzifələr tutmağa nail oldular. Təbii ki, sarayda yetişən gənclər yüksək təhsil və təlim görürdülər. Bizim coğrafiyamızda belə insanlardan üç nəfəri daha məşhurdur. Bunların biri Səfəvilər zamanında çox nüfuzlu şəxs olmuş Əli Quşçudur. O, sarayda vəzir olmuş və nüfuzlu bir dövlət xadimi kimi tanınmışdır. İkincisi isə Osmanlı sarayında yeniçəribaşı olan Doğan Quşçudur. O, II Sultan Mehmet Fatehin zamanında yeniçəribaşı vəzifəsini tutaraq Mehmetə qarşı müxalifətdə dayanmışdır. Sonda isə saray çəkişmələrinin qurbanı olmuşdur.
Üçüncü şəxs isə tanınmış astronom-alim, orta əsrlərdə Özbəkistanda yaşamış əsl adı Əbül-Qasim Əliəddin ibn Məhəmməd əl-Quşçudur. O, Əli, bin-Məhəmməd əl-Quşçu kimi tanınır. O da quşçu tayfasının nümayəndəsi kimi məşhurdur. Məhz bu tip insanların, nüfuzlu quşçuların sayəsində quşçu – quşdar tayfası türk coğrafiyasına yayılaraq çox miqdarda toponimik vahidlər formalaşdırmışdır. Azərbaycan coğrafiyasında Təxminən 20-yə yaxın bu adlı toponimik vahid mövcuddur.
• Quşçu – Göygöl, Yevlax, Laçın və Şamaxı rayonlarında dörd kənd;
• Quşçu Dağı (1421 metr), Quşçular Dağı – Şamaxı və Xocavənd rayonlarında dağ adları;
• Quşçu kəndi, Quşçu məbədi, Quşçu Dağı – Daşkəsən rayonunda;
• Quşçu-Ayrım, Dondar Quşçu, Aşağı Quşçu – Qazax və Tovuz rayonlarında üç kənd;
• Dəli Quşçu, Dağ Quşçu, Çöl Quşçu – Zərdab, Siyəzən və Şabran rayonlarında üç kənd;
• Quşlar – Qəbələ və Kürdəmir rayonlarında iki kənd;
• Quşçular – Goranboy, Cəbrayil və Xocavənd rayonlarında üç kənd;
• Aşağı Quşçular, Yuxarı Quşcular – Şuşa rayonunda iki kənd;
• Quşlar kəndinin xarabalıqları – Oğuz rayonunda;
• Quşar adlı nəsil – Qax rayonunun İlisu kəndində;
• Quşçu, Quşçu qalası – Gürcüstanın Marneuli rayonunda kənd və tarixi abidə;
• Quşi, Quşçu – İrəvan xanlığında üç kənd;
• Quşi, Quşidərəsi – İrəvan quberniyasında iki kənd;
• Quşçuqaya – Gəncə quberniyasının Qazax qəzasında mahal;
• Quşçu – Ermənistanın Abaran və Dərələyəz rayonlarında iki kənd;
• Quşçu – Ermənistanın Qafan rayonunda keçmiş kənd;
• Quşçu – İranın Qərbi Azərbaycan ostanında şəhər;
• Quşçu – İranın Şərqi Azərbaycan və Qəzvin ostanlarında iki kənd.
Belə kəndlərdən biri də hal-hazırda müəllim vəzifəsində çalışdığım Kürdəmir rayon Quşlar kənd natamam orta məktəbinin yerləşdiyi “Quşdar” kəndidir. Lakin çox böyük təəssüf hissi ilə qeyd etməyi özümə borc bilirəm ki, bu kəndin adı qeyd edilərkən leksik-semantik yanlışlığa yol verilərək kəndin adı “Quşlar” şəklində yazılmışdır. Yuxarıda da göstərdiyimiz kimi tayfanın adı quşdar olduğu üçün (quş saxlayan, quş yetişdirən; maldar sözündə oldoğu kimi) adı da quşdar şəlində yazılmalıdır. Quşlar şəklində yazılarkən kəndin adının mənası tamam başqa cür səslənir. Dar komponenti lar cəm şəkilçisi kimi səslənir.
Fikrimizcə bu səhv həm Kürdəmir, həm də Qəbələdə dərhal aradan qaldırılmalıdır. Kənd əhalisi və əlaqədar qurumlar bu səhvin fərqinə varmalıdırlar.

Mircəlal İSMAYILOV,
Kürdəmir rayon Quşdar tam
orta məktəbin dil-ədəbiyyat müəllimi