Xəzər iqtisadi Forumu ilk dəfə 12 avqust 2019-cu ildə Türkmənistanda keçirilib. Rusiyanın Baş naziri Medvedyevin Avrasiya daxili inteqrasiyaya böyük töhfə verəcək Qara dəniz-Xəzər dənizi bağlantısı barədə təsəvvürü bu görüşə damğa vurmuşdu. Türkiyəni görüşdə Türkmənistan səfiri və TOBB ( Türkiyə Odalar və Borsalar Birliyi) prezidenti təmsil etmişdi. Xəzər İqtisadi Forumu keçən il sahil sahibləri arasında imzalanan Xəzər Dənizinin Hüquqi Statusu Sazişinin birinci ildönümündə toplanmışdı. Burada daxili dəniz olan Xəzər dənizinin birləşdirici təbiətini bir daha müşahidə etmişdik. Bu baxımdan Xəzər hövzəsində Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına bənzər bir formanın tezliklə reallaşması da sürpriz olmayacaqdır.

XƏZƏR HÖVZƏSİ VƏ ORTA DƏHLİZ

Xəzər dənizi Türkiyəyə geosiyasi və geoiqtisadi baxımdan son dərəcə vacib bir hövzədir. 30 oktyabr 2017-ci il tarixində açılan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu (BTQ) xətti vasitəsilə Xəzər dənizi Türkiyə ilə birbaşa əlaqəli strateji sahəyə çevrilmişdir. Türkiyənin tərəfdaşları arasında olduğu üçün Xəzər Çinin Kəmər və Yol (SVR-BRI) təşəbbüsünə də əlavə edildi. Xəzər Orta Dəhlizi və ya digər adı ilə Dəmir İpək Yolu Türkiyə ilə əlaqəli bir təşəbbüsdür. Bu səbəbdən Anadolunun Orta Asiya və Çinin qərbi Avrasiya ilə əlaqəsini qurmaq üçün intermodal bir sistemdir. Üzərində magistral, dəmir yolu və dəniz yolu (Xəzər) əlaqəsini təmin edən nəqliyyat variantları da mövcuddur. Bu dəhliz Xəzər dənizinin qərbindən Bakıya, oradan dəniz yolu ilə Qazaxıstanın şimal-şərq sahilindən Aktau şəhərindəki Kuryk Limanına və Türkmənistanın cənub-şərq sahilindən Türkmənbaşı limanına çatır. Bu xətlər həmçinin, Qazaxıstan-Özbəkistan-Qırğızıstan və ya Türkmənistan-Özbəkistan-Tacikistan magistral yolu ilə Çinə girişi təmin edir. Sözügedən dəhliz Əfqanıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Türkmənistan və Qazaxıstan kimi dənizə gedə bilməyən qohum ölkələri Qara dəniz və Aralıq dənizi ilə ən qısa yolda birləşdirən nəqliyyat imkanı da təqdim edir. Gələcəkdə Özbəkistan, Qırğızıstan və Çin dəmir yolu layihəsinə əlavə olunduqda hazırda passiv olan Orta Asiya İpək Yolu canlanacaqdır.

TÜRKİYƏNİN YENİ NƏFƏS BORUSU

Bu yeni yol Çinin trans-Avrasiya yolu olaraq inkişaf etdirdiyi ana arteriyalara qoşulduqda AB, Türk, Rusiya və Çin iqtisadiyyatları qlobal sistemin yeni ağırlıq mərkəzi olaraq Asiyada yeni bir cazibə mərkəzi yaradacaqdır. Orta Dəhliz Türkiyənin şərqinə açılan yeni bir nəfəs borusudur. Çünki Anadolu bu yolla tarixdə ilk dəfə olaraq Orta Asiyaya dəmir yolu və dəniz yolu (Xəzər) əlaqəsi ilə birbaşa bağlanacaq. Ən əsası Orta Dəhliz, Avropa ilə Asiya arasında ticarət yolu kimi daha sürətli və daha qənaətli üsullar təqdim edir. Digər magistral, dəmir yolu dəhlizlərindən daha qısa və iqlim şəraiti baxımından uyğun olan bu xətt Dəniz İpək Yolu (MSR) ilə müqayisədə nəql etmə müddətini də 15 gün qısaldır. Orta Dəhliz Qars-Mərsin dəmir yolu vasitəsilə Aralıq dənizinə bağlanır. Bu xətt üzrə daşınan yüklərin həcmi gündən-günə artır. Gələcəkdə tariximizin ən böyük Türk-Çin ortaq layihəsi olan Qars-Edirnə sürətli qatar xətti və əlaqə yolları başa çatdıqda Çindən gələn yüklər qısa müddətdə Trakya üzərindən Avropa istiqamətlərinə çatacaq. Həmçinin Filyos Limanı vasitəsilə Qara dəniz sahillərinə, bu da tamamlandıqdan sonra Çandarlı üzərindən Aralıq dənizi limanlarına daxil olmaq mümkün olacaq. Qeyd edim ki, yüngül, lakin bahalı malların, xüsusən də elektronikanın daşınması üçün bu xəttin dəniz ipək yolu üzərində üstünlük verə biləcəyini də nəzərə almaq lazımdır. Çünki dəniz yolu ən ucuz və ən əhatəli nəqliyyat növü olmağa davam edir. Sadə dillə desək, dənizdə 1 kq yük daşıma dəyəri 1 vahiddir, halbuki bu qatar üçün 3, magistral üçün 6, hava yolu üçün isə 20 vahid təşkil edir. Ona görə də, Çin bu cür bahalı yüklərin Avropaya daşınması üçün 13-15 gün ərzində Rusiya üzərindən Almaniyanın Duisburq şəhərinə gedən dəmir yolundan istifadə edir.

GEOPOLİTİK NƏTİCƏLƏR DOĞURACAQ

Hazırda Arktik İpək Yolu, Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizi (CPEC), Çin-Myanmar Dəhlizi, ASEAN İpək Yolu və Trans-Sibir dəmir yolu Asiyada inqilabi ticarət yolları yaradıb. Orta dəhliz bu marşrutlara Çin mərkəzini Qərbi Asiya ilə ən qısa yolla birləşdirən marşrut kimi əlavə olunur. Aydın məsələdir ki, bütün bu yerüstü yollar ABŞ Donanmasının Sakit okean sularında ya ənənəvi, ya da hibrid müharibə yolu ilə Çin dəniz nəqliyyatına mane olacağı təqdirdə fərqli variantlar təklif edəcəkdir. ABŞ-ın dənizdəki üstünlüyü, Çin donanmasının müdaxilə etmə qabiliyyəti xaricində Çinə qarşı dəniz ticarətinin uzaq dənizlərdən qarşısını ala bilər. Lakin quruda fərqli marşrutların qarşısını almaq o qədər də asan deyil. Bu məqsədlə ABŞ-ın zərbələrə və ya daxili müharibələrə başlamaqdan başqa yolu qalmır. Bu çərçivədə eyni üstünlüklər Türkiyəyə də aiddir. Türkiyə İtalyan və Balkan müharibəsindən bəri 1920-ci ilə qədər Egeydə və Aralıq dənizində məruz qaldığı blokadadan Qara dənizdə Konstansa üzərindən istismar etdiyi dəniz yolu vasitəsilə çıxmışdı. Şərqdəki Qafqaz səddi və dəniz mühasirəsi Mustafa Kamal Atatürkün təşəbbüsü ilə Türkiyə-Rusiya strateji əməkdaşlığı nəticəsində 1920-ci ildən sonra aradan qaldırıldı. Bu zaman maddi-texniki dəstək infrastruktur olmadığı üçün qurudan yox, dənizdən gəlmişdi.

ASİYA İLƏ YENİDƏN GÖRÜŞ

100 il sonra Türkiyənin BTQ dəmiryolunun Bakı limanı vasitəsilə Türkmənistana, Qazaxıstana və Orta Asiyadakı yaxınlarımıza birləşməsi inqilabi xarakterdədir. Bu nöqtədə Xəzər dənizindəki dəniz körpüsünün əhəmiyyəti də ortaya çıxır. Çünki Kəmər və Yol Təşəbbüsü ilə BTQ-ni birləşdirən Xəzər dənizidir. Türkiyə BTQ və Çin ilə əlaqələrini yaxşılaşdıraraq Orta Asiyadakı Türk dövlətlərinə bir addım daha yaxınlaşmaqdadır. Sosial-mədəni körpü dəmir yolu və dəniz yolları vasitəsilə daha da gücləndirilir. Digər tərəfdən, Mərkəzi Dəhliz əhatəsində həyata keçirilən tranzit dəhlizi (Lapis Lazuli) layihəsi ilə Əfqanıstan-Türkmənistan-Xəzər dənizi-Azərbaycan-Gürcüstan arasında Qara dəniz tranzit limanlarından istifadə edilərək Avropaya qədər uzanan bir dəhlizin yaradılması hədəflənir. Bu dəhliz Cənubi Asiya, Orta Asiya, Balkanlar, Qafqaz və Avropanı birləşdirəcəkdir. Bu yolla da məhsulların göndərilmə müddəti və xərcləri azalacaqdır.

YENİ COĞRAFİYA VƏ YENİ QAPILAR

Əsrlər boyu quruya çıxmaqdan məhrum olan Qərbi Asiyanın Orta Dəhliz, Avrasiya İqtisadi Birliyi, Kəmər və magistral yolları ilə Xəzər marşrutları üzərindən Aralıq dənizinə və Qara dənizə çıxmaq imkanı yaranır. Hər gün inkişaf edən dünyamızda Orta Dəhliz və DMM təşəbbüsünün təqdim etdiyi imkanlar insanlarımıza da izah edilməlidir. Tarixdə ilk dəfə olaraq Orta Asiyadakı köklərimizin olduğu torpaqlara sürətli və yüksək tutumlu nəqliyyat vasitəsilə birləşmək mümkün olmuşdur. Unutmaq lazım deyil ki, bu gün Ankaradan şərqə doğru hərəkət edən birisi Orta Dəhliz və KvY marşrutları boyunca hər yerdə Türkcə ilə qarşılaşaraq Sakit okean sahillərinə gələ bilir. Ancaq eyni vəziyyəti daha qısa məsafədə olmasına baxmayaraq, Atlantik Okeanının sahillərinə doğru hərəkət edən birisinə aid etmək olmaz. Orta Dəhliz təkcə Çin ilə Türkiyənin əsas ticarət tərəfdaşları arasındakı iqtisadi əlaqələrimizi artırmayacaq, eyni zamanda Orta Asiyada Türkiyə-Çin ortaqlığı ilə bir çox qohum ölkələri də yeni investisiyalara təşviq edəcək. Prezidentin iyul ayında Çinə səfəri bu baxımdan çox əhəmiyyətli nəticələr verdi. Ziyarət əsnasında, Çinin Türkiyə mövzusunda ən həssas olduğu "Sincan Uyğuru" məsələsinə cavab olaraq Türkiyənin ''Tək Çin siyasətini dəstəkləyirik'' ifadəsini işlətməsi son dərəcə əhəmiyyətli olmuşdur. Ümid edirəm, dövlətin zehni Atlantik qəhrəmanlarının Çinə qarşı təşviqində bir vasitə olmayacaq və öz ayağımıza güllə atmağa imkan verməyəcəkdir.

Cem GÜRDƏNİZ
Türkiyə hərbi dəniz donanmasının generalı və yazıçı