Füzuli Baratov

Tariximiz
2-ci yazı
Çox zaman tarix tədqiqatçılarımız araşdırma apararkən hadisələri, adları, tarixi qeyd etməklə işlərini bitmiş hesab edirlər. Ancaq sonradan məlum olur ki, həqiqət heç də qeyd olunduğu kimi deyil. “Niyə belə olur ?” - sualına cavab olaraq əlavə etmək lazımdır ki, tarixi mənbələrdəki yazılar araşdırılarkən hansı dövrdə yaşamış tarixçinin, hansı dildə, hansı əlifba ilə yazdığı tədqiq olunmayıb. İlkin variantda yazılar imkan daxilində həmin dövrə aid maddi mədəniyyət abidələri, daş yazılar, zinət, məişət əşyaları və həmin dövrdə buraxılmış pul sikkələri üzərindəki yazılarla tutuşdurulmalıdır.
Dövrümüzün tanınmış tarix tədqiqatçısı Ziya Bünyadovun araşdırmalarından məlumdur ki, tariximizin XIII əsrdən sonrakı dövrü nisbətən öyrənilmiş, V - VII əsrlər səthi öyrənilmiş, VII – IX əsrlər daha az tədqiq edilmiş, tarixin əsas aspektləri araşdırılmamış, sadəcə Azərbaycan ərazilərində yaşayan xalqlar haqqında və mövcud dinlər haqqında ötəri məlumat verilmişdir. Həqiqətdə isə Azərbaycan ərazisi arxeoloji cəhətdən, maddi mədəniyyət və dini abidələri ilə, arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış qiymətli tarixi nümunələri ilə çox zəngindir.
Azərbaycan VII əsrdə ərəblər tərəfindən işğal olunana qədər onun Həmədan, Əzhər, Zəncan, Arran (Albaniya), Şirvan, Sünik, Arsax, Uti, Girdiman, Kasal (Qazax), Amaras, Şamxor, Mingəçevir, Şəki, Car, Qəbələ, Bərdə, Beyləqan, Şamaxı, Quba, Dərbənd, Çoqa, Kürə, Tabasaran, Qumuq, Muğan, Bəzzeyn, Naşava (Naxçıvan), Gilan, Şabran, Niyazabad, Nərəcan (Təbərinin qədim ərəb müəlliflərinə istinadən verdiyi məlumatda deyilir ki, ölkənin 4 əyalətə bölünməsi hələ I Xosrovdan əvvəl mövcud idi, Xosrov taxta çıxandan sonra ölkəsini idarə edən Sepəhbudlara məktublar göndərib. Məktublardan biri Azərbaycan və qonşu ölkələrin Sepəhbudu Zədüyyə ibn ən – Nahiracana göndərilib. (Ət – Bəlazuri, səh. 194 – 195, Ət - Təbəri, I cild, səh. 893) (Nərəcan kəndinin adı buradan yaranıb və əsası 550 – 560-cı illərdə qoyulub. – F.B.), Xudat, Qıraqlı, Dədəli, Yamqaya (Sumqayıt ərazisində olub, naməlum səbəblərə görə tarixdən silinib. Sumqayıt təzə salınmış şəhərdir. - F. B.), Bakı, Ərdəbil, Andia, Zamya, Qobustan, Azıx və başqa kimi coğrafiya tarixinə düşən əraziləri vardı. Ərəb tarixçiləri Azərbaycanın Həmədandan Dərbəndə qədər olduğunu yazır, Arranı bəzi yazılarda Ərməniyyə kimi qeyd ediblər. Ərməniyyənin Ermənistanla heç bir əlaqəsi yoxdur. Mənfur ermənilər ərəblərin bu sözündən yapışıb özlərinə bu ərazidə tarix axtarırlar. Bizim üzdəniraq tarixçilərimiz isə onlara təklif olunan erməni qızlarına görə güzəştə gediblər. Tarix tədqiqatçılarının araşdırmalarına diqqət etsək görərik ki, Ərməniyyə xristian türk dövləti olub, haylar isə onların arasında çox az sayda, əhəmiyyətsiz, qaraçıya oxşar köçəri azlıq kimi mövcud olub. Bizə gəlib çatan Parfiya sikkələri üzərindəki yazılar arami əlifbası yazılarıdır, sonralar farslar (Sasani dövrü) bu əlifbanı parfiyalılardan götürüb öz dillərinə uyğunlaşdırıblar (fars, tat). Parfiya əlifbası ilə yazı V əsrə qədər Albaniyada, Azərbaycanda, Xəzər xaqanlığında da istifadə edilib. VII əsrdən sonra qədim Urartu və Şərqi Anadoluda yaranmış türk dövlətlərinin əcdadları olan sak əhalisinin Ərməniyyə tarixini öyrənən haylar XX əsrdə rusların onları erməni adlandırdıqdan sonra addakı oxşarlığa görə (Bəlkə də bu rusların siyasətidir. – F.B.) Ərməniyyə tarixini öz qədim tarixləri kimi təqdim etməyə başladılar. Ancaq tezliklə bütün dünya tarixçiləri qarşısında gülünc vəziyyətdə qaldılar. Bəzi gülünc erməni tarixçiləri Adəm peyğəmbərin onların babası olduğunu iddia edirlər. Başqa bir erməni tarixçisi sübut etməyə çalışıb ki, Ərməniyyə ölkəsi hayların ata yurdu yox, ana yurdudur. İzahat da verir ki, Xəzər xaqanları olmuş türk (sak) mənşəli Yafəs və Toqarmanın şəcərələrində onların hay arvadları olduğu barədə qeydlər var. Hələ bunun da dəqiq olması məlum deyil. Tarixdə mövcud olan 1259-cu ildə yazılmış “Təbakəti Nəsəri” əsərində verilmiş şəcərəyə hay adları artırmağa çalışan ermənilər Altay türklərinin “Alp Manas”, özbək türklərinin “Alpamış” dastanlarında da öz babalarından danışıldığını yazırlar. Qədim tarixə aid kitablarda bu ərazilərin adları, dilləri arasında Midiya, Atropatena, Albaniya, Azərbaycan, Ərməniyyə, Arran dili, ərəb dili, əcəm dili sözlərinə rast gəlinir, hay sözünə, hay dilinə heç vaxt.
XI əsrə aid Mahmud Qaşğarlının xəritəsində bütün Qafqaz ərazisi “Dərbənd – Xəzəran” kimi qeyd edilib. Bu xəritədə heç Gürcüstan da yoxdur.
Qədim Ərməniyyə və Anadolu ərazilərinin tədqiqi ilə məşğul olan türk alimi Fuad Köprülü yazıb: “Osmanlı dövləti tərəfindən qədim Ərməniyyə və Şərqi Anadolu əraziləri fəth edilənə qədər həmin ərazilərdə Azəri ləhcəsi hakim olub və indiyə qədər də bu ərazilərdə Azərbaycan dili şivələri işlənir.”
“Ərəblərin hücumu ərəfəsində inzibati vahid olan Azərbaycan ərazisi Həmədan, Əzhər, Zəncandan tutmuş Dərbəndədək uzanırdı. Azərbaycanın şimal sərhədinin Sasanilər dövründə Dərbəndədək uzandığı barəsində həmin şəhərin hasarlarındakı pəhləvi yazıları məlumat verir: bu yazılar bizim eranın 553-cü ilində Azərbaycandakı Sasani mərzbanı Bərzini tərəfindən tərtib edilib.” Ziya Bünyadov “Azərbaycan VII – IX əsrlərdə. Elm – 1965, Azərnəşr 1989. səh.126.
Qeyd. 1989-cu ildə kitabın Azərnəşr tərəfindən təkrar nəşri zamanı yeri gəldi, gəlmədi, demək olar hər səhifədə VII əsrə aid hadisələrə Ermənistan sözü əlavə ediblər. (Ermənistan respublikası 29 noyabr 1920-ci ildə rusların himayəsi ilə İrəvan, Yelizavetpol, Tiflis quberniyalarının və Qars vilayətinin əraziləri hesabına yaranıb. O tarixdən əvvəl onların adı hay olub.– F.B.)
İslam dinini bütün yer üzündə yaymaq üçün dinc missionerlərdən sonra ərəb sərkərdələrinin rəhbərliyi ilə orduların hücumları Azərbaycandan da yan keçməyib. İstila edilən ölkələrin əhalisi ərəblərə düşmən nəzəri ilə baxmaması üçün xəlifə Əbu Bəkrin (632 – 634) ərəb əsgərlərinə verdiyi əmrin Azərbaycan dilindəki variantı qorunur. Əmrdə deyilir: “Düşmənləri şikəst etməyin, nə kiçik uşaqları, nə çox qoca adamları, nə də qadınları öldürməyin. Xurma və başqa meyvə ağaclarını tələf etməyin. Yemək üçün lazım olandan başqa qoyun, inək, dəvələri kəsməyin. Atəşgahlarda, hücrələrdə dini ayinlə məşğul olanları rahat buraxın. Sizi qəbul edən xalqla müqavilə bağlayın, onlara verdiyiniz vədlərə sadiq qalın. Sizi qəbul etməyənlərlə mübarizə aparın.”
Ərəblərin Azərbaycana hücumu zamanı əmrdə yazılanların əksinə, ərəblərin törətdiyi vəhşiliklərə aid çoxlu yazılı məlumatlar qorunur.
Əksəriyyəti köçəri olan ərəblərin özləri hələ İslamı yetərincə mənimsəmədiklərinə görə ilk vaxtlar Azərbaycan əhalisini İslamı qəbul etməyə məcbur etmirdilər. “Kitab əhli” - xristianlarla və atəşpərəstlərlə mülayim rəftar edirdilər.
Bu mənbələrdə də haylara aid dövlət haqqında məlumat yoxdur.
IX əsrdə ərəb işğalına son qoyulandan sonra ərazidə yaradılmış Məzyədilər, Şeybanilər, cənubda Sacilər dövlətlərinin əmələ gəlməsi barədə çox az məlumatlar öyrənilib. Ərazi türk tayfalarının məskəni kimi öyrənilir, ancaq qədim moğol tayfalarından olan azərlər haqqında olan məlumatlar tədqiq olunmamış qalıb. Nədənsə tarixçilərimiz Azərbaycan adının yaranmasını mənfur qonşuların saxta tarixçilərinin yazılarından götürülmüş Atropaten sözünə daha yaxın olduğunu göstəriblər. Doğruçu, qədim moğol tayfalarından olan azərlərin adlarını isə əfsanə kimi qəbul ediblər. Azərbaycanda odla – azərlə bağlı atəşgahlar haqqında tədqiqatlar aparılmayıb.
İbn Hordadibehin yazılarında Sasani şahı Ərdəşirin dövründə Azərbaycan ərazisinin Dərbənddən şimalda Atil çayına (İndiki Volqa), hun məmləkətlərinə qədər uzandığı bildirilir...
Mir Cəfər Bağırov dövründə yaradılmış arxivlər, akademiya arxivləri keçən əsrin 70 – 80-ci illərində məhv edilmiş, tariximiz, xəritələrimiz ermənilər tərəfindən və sapı özümüzdən olub ermənilərə xidmət edən Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun Orta əsrlər şöbəsində və Azərbaycan Tarixi kafedrasında fəaliyyət göstərən alçaq alimlərimiz tərəfindən təhrif edilmişdir. Azərbaycan tarixinə aid olan qədim yazılar, qiymətli faktlar qeyrətsiz alimlərimizin gözü önündə məhv edilmişdir. Əvəzində isə öz tariximiz içərisində ermənilərə aid olan saxta tarixi materiallarla zənginləşdirilmiş tarix kitabları yer almışdır. Hətta Azərbaycan tarixinə də saxta materiallar artırılmışdır.
Tarixi mənbələrdən Xaçmaz haqqında araşdırma apararkən maraqlı faktlarla rastlaşdım. Orta məktəbdə oxuyanda Azərbaycan tarixi dərsliyi təzə çıxmışdı. O kitabda Şirvanşahların qədimliyi barədə oxumuşdum. Hər il Azərbaycan tarixi dərsliyi təzələnirdi. Sonrakı kitablar əvvəlkilərlə düz gəlmirdi. Bir müddət bu fikirlərdən tamam kənar idim. Özüm araşdırma işinə başlayanda tarix kitablarındakı təhrifləri və səhvləri öyrənməyə başladım. Sovet dövründə kitabın sonunda balaca vərəqdə düzəliş yapışdırılardı. Xatırlayanlar varsa, həmin düzəlişdə kitabda səhv getmiş sözlərin düzgün oxunuşu göstərilirdi. İndiki kitablarda texniki səhv N qədər, üslub qüsurları da həmçinin. Ən təsiredicisi isə bilə - bilə, tarixi səhvləri düzəltmədən gələcək nəsillər üçün saxlamaqdır. Bir kitabdan Şirvanşahlar haqqında səhv fikirlər oxudum. Ziya Bünyadovun yazılarını oxumağa başladım.
Sasanilərin hakimiyyəti zamanı 224 – 241-ci illərdə Quba, Şabran, Niyazabad, Xudat, Dərbənd ərazilərində şimal sərhədlərini qorumaq üçün hakimlər təyin edəndə nədənsə Şirvan adı çəkilmir. Sonradan Ziya Bünyadovun yazılarından öyrəndim ki, Şirvan bir vilayət kimi VI əsrin başlanğıcında yaranıb.
Həm də ədalətli araşdırmaçıların qənaətinə görə tarixdə düzgün araşdırılmamış dövrlərin qalmasına səbəb elə tarixçilərin özləri olublar. Tarix araşdırmaçısı uzun, əziyyətli çox cüzi mənbələrdən aldığı məlumatları araşdırıb işıqlandırmaqda ciddi çətinliklərlə qarşılaşır. Belə ki, keçmişdə feodal sinfinə xidmət edən orta əsr salnaməçiləri öz əsərlərində xalqın vəziyyəti ilə maraqlanmır, əsas diqqəti hakim sinfin nümayəndələrinin tərifinə və təsvirinə yönəldirdilər. Nəticədə döyüş meydanlarında igidlik göstərənlər kənarda qalıb, kölgədə keflə məşğul olanlar tarixə düşüb.
Azərbaycan adının yaranmasına təkrar – təkrar müraciətlər olub. Hər dəfə türk mənbələrindəki Aderbican, fars mənbələrindəki Azərbayqan yazılışında dayanılıb. Strabon ölkənin adını Atropatın adı ilə bağlamışdı.
Müasir dövrdə Azərbaycan tarixinə müdaxilə etmiş ermənilərin müdafiəçiləri elə məmurların arasında, hətta akademiyanın daxilindədir.
ADU-nun tanınmış professoru İmaməddin Zəkiyev uzun müddət araşdırma apardığı Dəvəçinin Sumaqoba kəndində anadan olmuş Əli Hilmi barədə mənə məlumat verdi. Əli Hilmi XIX əsrdə 15 il hərbi məktəbdə işlədikdən sonra Misirdəki Xiliviyyə kitabxanasına işə dəvət olunub. Böyük kitabxanada işə başlayan Əli Hilmi XII – XIX əsrlərdə yazılmış Azərbaycan alimlərinin kitablarını orada görəndə qürur hissi keçirib. 1880 – 1888-ci illərdə o, Azərbaycan alimlərinin işləri barədə iki cilddən ibarət möhtəşəm kataloq hazırlayıb Amirə mətbəəsində çap etdirib. Onun araşdırmaları arasında qədim Azərbaycan əraziləri haqqında dəqiq məlumatlar var.
İmaməddin müəllim bu barədə özünün “Azərbaycan kitabının inkişaf yolu” kitabında məlumat verib. Doğrusu mən də bundan qürur hissi keçirdim.
Tarixçilərimiz arasında Azərbaycana gəlmiş moğollarla monqolları qarışdıranlara da rast gəlmək olur. Moğol tayfaları türklərin bir qolu olmaqla, atəşpərəst olublar. Monqolların əcdadları da türkcə danışıblar. Tarixçilər sübut edib ki, XIII əsrdə Bütün Avrasiya, Çingiz Xan da daxil olmaqla türklərdən ibarət olub. Tatarlar, Kereylər, Cəlairlər, Nayman oğulları və başqa az saylı xalqlar türkcə danışıblar. Monqolustan sözü isə “Menqu” - əbədi, “kol” – ordu sözlərindən yaranıb. XVII əsrə, Çini işğal edənə qədər monqollar türkcə danışıb. 100 il müddətində monqollar Çində hakimlik ediblər. Çingiz Xanın ölümündən sonra çinlilər qətliam etdilər, monqol əhalisinin yarısını qılıncdan keçirdilər. Vəziyyətdən istifadə edən mancurlar zəifləmiş ölkəyə hücum etdilər və Monqolustanı ələ keçirdilər. 100 ildə mancurların hökmranlığı altında dillər qarışıb hazırkı Xalxa – Monqol dili kimi tanınan Tunqus – Türk – Mancur dili formalaşdı. Əvvəllər monqollar tenqriçilər – Gök Tanrıya inananlar idilər. Sonradan buddizmi qəbul etdilər. Maraqlısı odur ki, Əli Hilminin kitablarında Azərbaycan haqqında Tunqus – Türk – Mancur dilində yazılar mövcuddur. Yəqin müasir dövrdə o dilləri öyrənən mütəxəssislərimiz olacaq.
25 min illik türk mədəniyyət tarixinin tərkibində Azərbaycan kimi tanınan dövlət eradan əvvəl 323-cü ildən eramızın II əsrinə qədər mövcud olub. Ondan əvvəl Azərbaycan ərazisində Aratta, Kuti, Lullu, Elam, Manna dövlətlərinin olduğu barədə tarixi sənədlər mövcuddur. Ancaq heç bir qədim yazılı abidələrdə hay dövlətinin mövcudluğu haqqında məlumat yoxdur.
1747 - 1828-ci illərdə mövcud olmuş İrəvan xanlığının tarixini araşdıranlar heç bir erməni – hay dövlətinin mövcudluğundan xəbər vermirlər.
Xronologiyadan kənar olsa da, eradan əvvəl VIII – VII əsrlərdən mixi yazılıarında müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif dillərdə qorunan tarixi mənbələrdə adı Aderbayqan, Adirpatan, Azərbaycan kimi tanınan ölkənin ərazisi Dərbənddən cənuba Andia (Xəzər dənizinin cənubunda vilayət), Qəzvin, Zamya (Urmiya gölündən cənubda), Zəncana, qərbdə İrəvan, Göyçə, Tiflisə qədər olan ərazi kimi göstərilib. Tiflisin Azərbaycan şəhəri olması barədə yazılı tarixi məlumatlar da mövcuddur. Bu mixi yazılarında da hay dövlətinin mövcudluğu barədə heç bir işarə belə yoxdur.
Ardı var...