İran tarixinin gerçəyi: fars mədəniyyəti, yoxsa Altay sivilizasiyası?

Son zamanlarda İranpərəst Aryanist təbliğat səbəbilə Ön Asiyada bir çox qədim sivilizasiyalar iranlıların atası Aryan irqinə aid edilməkdədir. Biz bu yanlış görüşü qəbul etmirik. Çünki İranda beş min illik antik Elam mədəniyyəti başda olmaqla Medlər, Qutilər, Lullubilər, Şərqi Anadoluda Hurrilər, Zaqros dağlarında Kassilər və s. antik mədəniyyət və sivilizasiyaların iranlıların İrana ilk gəlişindən əvvəllər mövcud olduğunu yaxşı bilirik. İrançılar Farsların ataları Aryanların İrana gəlişini hər nə qədər qədim zamanlara aparmağa çalışsalar da real mənbələr tam əks mənzərəni gün üzünə çıxartmaqdadır. Arxeoloji qazıntılar və tarix çalışmaları, bugünkü İran torpaqlarındakı bilinən mədəniyyət izlərinin m.ö. 6000-5000 illərinə qədər getdiyini göstərməkdədir. Orada ilk mədəniyyət quran xalqların, Qafqaz və ya Xəzər bölgəsindən enən xalqlar olduğu söylənilir. Vilbert də bugünkü İran torpaqlarında ilk mədəniyyət quranları Qafqaz və Xəzər xalqları qəbul etməklə birlikdə, "bu xalqların irqən kimlər olduğu bəlli deyildir" yazır (Bax. Wilbert D. N.: Iran, Past and Present, Princeton University Press, Princeton, 1955, s. 15). Lakin özü kimi eyni görüşü qəbul edən bir çox tarixçi və coğrafiyaşünas bu xalqların Oğuz boyları olduğunu bildirməkdədir (Bax: Smith G. E., Human History, London, 1930, s. 167). İranda fars tarixinin başlanğıc nöqtəsini ayrıca təhlil etmək baxımından aşağıdakı mənbələr xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: 1) "Yaxın Şərq və bugünkü İran torpaqlarında m.ö. 3 və 2-ci minilliklərdə xalqların danışdığı dillərin, sadəcə İran dilləri ailəsi ilə deyil, Hind-Avropalı dillər ailəsi ilə də heç bir əlaqəsi yoxdur. Burada yaşayan Elamlılar (Kârû və Kərhə dərələri və bugünkü Xüzistanda), Kassilər (Kassites, Yuxarı Babildə) Lullubilər (Qərbi İran dağlarında), Kaspi və Mannalılardan (Mannanlar, Xəzərin cənubu) ibarət idi. İran dilləri ilə əlaqədar ilk dəlillər, özəl adlar və yer adları olub m.ö. 9 və 8-ci əsrlərə aiddir (Bax: Mikhailovich O. İ. İranskie jazyki, Farsça çev. A. E. Sadekî: Zabanhâ-ye İrânî, Tehran, 1998, s. 45-46). 2) "M.ö. 9-cu əsrin sonlarına doğru mixi yazılar heç bir Aryan xalqı, heç bir Aryan adı çəkmirlər... Avropa Aryanlarının gəlmələrinə qədər bütün Kiçik Asiyada heç bir etnik Aryan coğrafi adı və ya özəl adı yoxdur." (Bax: Zaborowski M. S. Les Peuples Aryens d'Asie et d'Europe, Paris, O. Doin, s. 134). 3) "Hər halda, m.ö. 6-cı əsrin sonuna doğru və ya 5-ci əsrin başına doğru Midiya ölkəsində heç bir İran xalqının izi yox idi... Nə də, Şərqi Midiya ölkəsində və ya daha şərqdə sonrakı dillərdə heç bir İran qalıntısı tapıla bilməmişdir (Bax: Diakonoff İ. M. "Media", The Cambridge History of İran, ed. by ı. Gershevitch, Cambridge, Cambridge Uni. Press, 1985, c. 2, s. 36-148). 4) Aryanların İran toroaqlarına m.ö. 900-cü illərdə gəldiyini müdafiə edən tarixçilərdən biri də Vilbertdir (Bax: Wilbert D. N. Iran, Past and Present, Princeton University Press, Princeton, 1955, s. 18). 5) M.ö. 9-cu Əsrdən öncə bugünkü İran torpaqlarında Aryanların olmadığını müdafiə edən tarixçilərdən biri də J.Halevidir. Halevinin görüşləri üçün (bax: Journal Asiatique, 1898, c. XI, s. 320). Gördüyünüz kimi İrani-Aryanların bu torpaqlara ilk gəlişi eramızdan əvvəl I minilliyi əsla keçmir. Midiyalıların isə Turani bir xalq olduğunu daha öncəki məqaləmdə ifadə etmişdim. İranlılar İranın əsl sahibi və ən qədim sakini deyilsə, elə isə İranda ilk dövləti quraraq Sumerlər çağında İran mədəniyyətini (!) başladan bu Elam xalqı hansı kökdən gəlməkdədir? Elamlıların kökəninin təyin olunmasında aşağıdakı mənbələr əhəmiyyətlidir: “Ən qədim dövrlərdən çox parlaq sivilizasiya və çox qüdrətli imperiya qurmuş Susa xalqı iranlı görünmür, elamlılar da belə idilər” (Bax: Lehmann Edv. : "Les Perses", Manuel d'Histoire Des Religions, ed. P. D. Chantepie de la Saussaye, Paris, A. Colin, s. 437). Q.A.Barton da Elam mədəniyyətinin mənşəyini Orta Asiyaya aid edirdi. Şmidt elamlılar və Samoyed türkləri arasındakı inanc əlaqələrinə diqqət yetirmişdir. Eynilə, V.Koppers elamlılarla Altay mədəniyyəti arasında əlaqənin tarixən mümkün olduğu qənaətindədir. Elam dilinin semitik dil olmadığını dedikdən sonra ser Sayks deyir ki, “bu dil Turan dili kimi qeyri-müəyyən şəkildə təsvir edilən dilə aiddir”. Elam dili ilə türk dilinin əlaqəsini sonralar H.Z.Kosay çox açıq şəkildə ortaya qoydu (Bax: Koşay Hâmid Zübeyir, Elamisch-Türkische Sprachverwandtschaft, Ankara, 1937). Qirsman isə nöqtəni belə qoyur: “Bu mədəniyyət, deyəsən, Türkistan düzündə axan Seyhun və Ceyhun çaylarının formalaşdırdığı bölgədən, hətta daha uzaqlardan, Orta Asiyanın ürəyindən gəlib." Elam mədəniyyətinin indiki İranlılar ilə heç bir əlaqəsi olmadığı kimi, Türk mədəniyyəti ilə bağlı, hətta Türk mədəniyyətinin bir qolu olduğu meydana çıxmaqdadır. Gəlinən son qənaət budur ki, indi İran adlanan ölkədə tarixi və sivilizasiyanı, İrançıların heç sevmədiyi Türk milləti başladıb.

Nağıbəyov Məmmədtağıbəy.