ANA DİLİMİZ GÜVƏNC YERİMİZDİR
21 FEVRAL BEYNƏLXALQ ANA DİLİ GÜNÜDÜR.

Ana dili ana südüdür. Ana dilinin dadını-duzunu duymaq üçün, zənnimizcə, təhsilin, hansı peşənin sahibi olmağın fərqi yoxdur. Yüz illər boyu folklor incilərimizi – şifahi söz yatırımızı yaradan baba və nənələrimiz ən həssas, ən mahir ədəbiyyatçılarımız, dilçilərimiz olublar. Dil mənəvi sərvətimizdir, xalqı, milləti tanıdan əvəzsiz xəzinəmizdir. Min illərdən bəridir ki, el-obamıza, xalqımıza xidmət edir, ünsiyyətimizi yaradır, nəsillər arasında varislik körpüsüdür. Dilin keşiyində durmaq üçün ilk növbədə onu sevmək gərəkdir. Onu sevənlərin isə, hər şeydən öncə, mənəvi haqları olmalıdır. Dilə sevgidən başqa heç nə ummaq olmaz. Axı bu bizim ana dilimizdir, ruhumuzun tərcümanıdır. Dil uğrunda, onun yaşaması uğrunda çarpışmaq isə heç nə ilə əvəzedilməz xoşbəxtlikdir, fədakarlıqdır.
Dili göz bəbəyi kimi qorumaq gərəkdir. Dili qorumaq üçün gərək onun incəliklərinə bələd olasan. “Dövlət dili haqqında” qanunda deyilir ki, dilə qarşı açıq ya gizli formada təxribat aparmaq olmaz. Hərdən bəziləri fikirləşirlər ki, dilimizdir də, danışırıq. Bizə söyləyirlər ki, dünyada daha çox yayılmış dillər var. Ancaq bunu deyənlər ana dilimizin doğmalığını, zənginliyini dərindən dərk etmirlər, bəlkə də duymurlar. Dili sevmək vətənpərvərlik, yurdsevərlik tələb edir. Belə düşünməyənlər yalnız Vətənə sevgisi olmayanlar ola bilərlər. Elə xalqlar var ki, onların özünüifadəsi, mənəvi sərvətləri o qədər də zəngin deyil, kasıbdır. Hər şeydən əvvəl, bu həmin xalqların dillərinin qüdrətindən çox-çox asılıdır. Dilimizin qüdrəti, yenilməz gücü çox böyükdür. Bu, xüsusən şifahi xalq ədəbiyyatında əsrarəngiz ifadəsini tapıb. Zəngin xalqların həm təfəkkürü, həm də ki şifahi ədəbiyyatı təsəvvürəgəlməz dərinliyi ilə seçilir. Xalqımızın folkloru hədsiz dərəcədə geniş və əhatəlidir. Hələ bundan sonra çap ediləsi cild-cild dastanlarımız, nağıllarımız, bayatılarımız var. Şifahi ədəbiyyatımızın səviyyəsi dilimizin zənginliyinə ən böyük sübutdur. Dilimiz hədsiz dərəcədə zərifdir. Geniş imkanlara malikdir, asan anlaşılır, tələffüz zamanı problemlər yaranmır. Bir cəhəti də nəzərə çatdırım ki, dil təfəkkürlə bağlı olan məsələdir. Əgər bir xalqın təfəkkürü zəngindirsə, deməli, onun dili də zəngindir. Feillər, ümumən, türk dillərində çox zəngindir. Bu da bir növ hərəkətlə bağlıdır. Türk xalqları həmişə hərəkətdə olublar. Türklər həmişə böyük əraziləri fəth ediblər. Türk dillərinin zənginliyi, hər şeydən əvvəl, türklərin dünyagörüşünün zənginliyi ilə də bağlıdır. Dilin zənginliyi həm də xalqın müşahidə qabiliyyətinin zənginliyi deməkdir. Ən ustad yazıçının əsəri ona görə oxucular tərəfindən qəbul edilir ki, onun müşahidə qabiliyyəti hədsiz zəngin olur, Dilimizin ruhunda qətiyyətlilik var. Tarixin müəyyən dövrlərində ərəb, fars dilləri ana yurdumuzda hökmran dillər olublar. Adətən, imkanlı adamlar, hakimiyyətdə olan təbəqələr başqa dilləri öyrənməyə daha çox meyl ediblər. “Quran”ın ərəb dilində olması tədrisin də ərəbcə olmasına rəvac verib. Orta əsrlərdə ana dilimizdə məktəblər, universitetlər olmayıb. Dini təhsilə ərəb və fars dillərində üstünlük verilib. Azərbaycanın tanınmış şairləri, alimləri, eləcə də türk dünyasının ünlü şəxsiyyətləri əsrlərlə ərəb-fars dillərində yazmağa məcbur olublar, qismən də Azərbaycan dilində əsərlər yaradıblar. Əslində onların başqa çarələri də yox idi. Azərbaycanda ərəb xilafətinin hakimiyyətinə son qoyulandan sonra ana dilində yazmaq ənənəsi genişlənməyə başladı.
Güney Azərbaycanda dövlət səviyyəsində dilimiz qəbul edilmədiyinə, ana dilimizdə məktəblər olmadığına görə burada daha çox şifahi ədəbiyyatımız inkişaf edib. Həmçinin aşıq sənəti Güneydə çox intişar tapıb. Güneydə yaşayan şairlərimiz ana dilində də yazıb-yaratmışlar. Xalq öz dilini daim qoruyur, ölməyə qoymur. Şəhriyarın “Heydər babaya salam” poeması ana dilimizin bizə soraqlarını çatdıran ən gözəl ədəbi abidələrdən biridir. Şəhriyar yaşlaşandan sonra dərk etdi ki, o yalnız ana dili ilə bir olduqda güclü ola bilər. Adətən, insan yaşlı dövründə Vətənə, yurda və dilinə daha çox bağlanır. Şəhriyar dərk edəndə ki, o, ana dilində möhtəşəm bir əsər yazmaq qüdrətinə malikdir; O zaman “Heydər babaya salam” poeması onun milli ruhunun izharı oldu. Tarix boyunca təəssüf ki, xalqımız birgə inkişafdan ayrı düşüb. Dilimiz də bu səbəbdən çox əzablar yaşayıb. Quzey Azərbaycanda rus və Avropa sözləri, Güney Azərbaycana isə fars sözlərinin təsiri güclü oldu. Bəlkə də dünyada ayrılıq sarıdan xalqımız qədər başı bəlalar çəkən bizim kimi başqa birxalq yoxdur. Bu gün Güney Azərbaycanda ana dilində məktəblər yoxdur. Ancaq İranda yaşayan çox az sayda ermənilərin məktəbləri, qəzetləri var. Güneydə ana dilimiz hər cür təhdidlərə məruz qalır. Xalqımızın dili orada məişət dili səviyyəsinə endirilib. Dilə qarşı laqeydlik ola bilməz. Əgər ana dilimizin keşiyində durmasaq, o zaman buradakı xaricilərdən dilimizə istənilən səviyyədə hörmət ummağa özümüzdə haqq tapmayacağıq.
Təəssüf ki, balalarını ingilis dilini, rus dilini bilmək yönündə oxudanlara bu gün Azərbaycanın bir çox ziyalılarının içərisində də rast gəlinir. Onlar dil öyrənməkdən söhbət düşəndə bunu balaları üçün “çörək ağacı” kimi, vəzifə pillələrində ucalmaq xatirinə bilərəkdən məqsədli şəkildə edirlər. Belələrinə cavabımız o olmalıdır ki, ilk növbədə ana dilimizi övladlarımıza öyrətməliyik, ona daha çox sayğı göstərməliyik, balalarımıza dilimizi cani-dildən sevdirməliyik. Bu məqsədlə də radio-televiziya kanalları ana dilimizdə daha çox millilikdən soraq verən verilişlər hazırlamalı, dilimizin hər mənada, hər səviyyədə başqa dillərdən üstünlüyünü göstərməlidirlər.
Bu gün dilimizdəki bəzi sözlərin yerinə ehtiyac olmadan xüsusilə rus, fars və ərəb sözlərinin işlənilməsi adət şəklini alıb. Son vaxtlar yarıazərbaycanca-rusca, eləcə də ingiliscə danışmaq dəb şəklini alıb: “Vaxtilə – ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycan ziyalıları dilimizi bu sayaq şikəst edənlərə qarşı mübarizə aparırdılar. Şəhriyar “Türkün dili” adlı məşhur şeirini yazmışdı. Xəlil Rzanın “Laylam mənim, nərəm mənim”, “Mənim dilim” şeirləri hamının yadındadır. Həyata gözümü açandan, dünyanı anlayandan ana dilimi sevmişəm. Ana dilimiz həmişə məni sehirləyib, ovsunlayıb. Ağlım kəsəndən babamın, nənəmin, atamın, anamın doğma söhbətlərinə qulaq asmışam, onları böyük bir sevgiylə dinləmişəm. Bu söhbətlər çox zaman özüm də bilmədən ruhuma-qanıma keçib. Onların dilindən eşitdiyim şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri indi də yadımdan çıxmır. Bu o deməkdir ki, xalq ədəbiyyatının hikməti çox böyükdür. Dilimizdəki intonasiya zənginlikləri həmişə məni heyran edib. Uşaqlıqdan çalışmışam ki, savadlı danışam, yazam, nitqimi dilin normalarına uyğun şəkildə quram. Orta məktəbi qurtaran il ali məktəbə daxil olmuşam. Qarşıma qoyduğum məqsədə doğru addım-addım yol getmişəm. Elmin pillələrində addımlaya-addımlaya mənəvi yükün məsuliyyətini daha dərindən duymuşam, anlamışam. Bilmişəm ki, çiynimdə çox ağır bir yük var, bunun məsuliyyətini daim uca tutmuşam. Həyatımda doğru yol göstərən insanlar olub. Onları həmişə böyük bir sayğıyla xatırlayıram: ilk öncə atam-anama, daha sonra orta məktəb müəllimlərimə, elmin sirlərinin açarını mənə verən akademik Məmmədağa Şirəliyevə, akademik Ağamusa Axundova (allah onlara cənnət versin), habelə başqa həmkarlarıma sayğım böyükdür.
Sözümün sonunda demək istərdim ki, ona dilinizin norması pozulsa, dilə qarşı açıq, ya gizli hücum olsa, əsl alim ona qarşı biganə qalıb, reaksiyasız, sakitcə durub baxa bilməz. Baxırsan ki, biri dilində qəliz ərəb-fars sözləri işlədir, o biri yeri gəldi-gəlmədi Avropa sözləri, bir başqası isə rus sözləri işlədir. Bu danışılanlardan həftəbecər bir şey alınır. Mənliyini dərk etməyən adamdan ömründə tələb etmək olmaz ki, sən niyə bu dili korlayırsan? Yəni insan özünü şərəfli bir millətin nümayəndəsi kimi düşünmürsə, ona həmin sözü deməyin mənası nədir?

İSMAYIL MƏMMƏDLİ,

AMEA Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunun “Tətbiqi dilçilik” şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor
Azərbaycan Prezidenti Yanında
Dövlət Dil Komissiyasının üzvü

1948-ci ildə Qaradəniz Eregil də doğulmuş Melek Sina Baydur orta təhsilini Üsküdar Amerikan Liseyində ali təhsilini isə İstanbul Universiteti İqtisad fakultəsində almışdır. O, Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyində müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. 2001-2003-cü illərdə Xarici İşlər Nazirliyində Çox Tərəfli Mədəniyyət İşləri üzrə İdarə müdirinin müavini vəzifəsində çalışıb. Türkiyənin Bosniyada (03.01.2003-16.12.2005) və Sloveniyada (01.01.2006- 29.02. 2008) Sloveniyada səfir vəzifəsində çalışmışdır. 2008-ci ildə Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyində Təhsil Mərkəzinin müdiri təyin edilib. 2010-2014-cü illər arasında YUNESCO-da Türkiyə Milli Komissiyasının rəhbəri vəzifəsində çalışmışdır. Onun siyasi yüklü məktublarını “Bütöv Azərbaycan”ın oxucularına təqdim edirik:

Hörmətlə,
Səməd Vəkilov
Müvəkkil Hüquq Mərkəzinin sədri

TERRORİZM ERMƏNİLƏRİN DÖVLƏT SİYASƏTİDİR.
ASALA-nın ruh atası Qurgen Yanıkyanın məzarının Ermənistana köçürülərək ordu məzarlığında təntənəli surətdə gömülməsi. 1973-cü ildə erməni terrorçu Q.Yanıkyan tərəfindən qətl edilmiş Türkiyənin Los Angelesdəki Başkonsulun müavini Bahdur Demirin həyat yoldaşı istefada olan səfir Melek Sina Baydur Ermənistan Prezidenti Armen Sarkisyana etiraz əlaməti olaraq yazdığı açıq məktub Erməni terrorizminin məhz dövlət siyasəti olmasının bariz nümunəsidir.
Şəhid diplomatın həyat yoldaşından Ermənistan Prezidentinə etiraz.
Melek Sina Baydur Hörmətli Prezident mətbuat vasitəsi ilə öyrənmiş olduğum bir xəbərdən duyduğum çaşqınlıq üzüntü və etirazımı diqqətinizə çatdırmağın vacib olduğunu düşünərək bu məkubu yazıram. Həyat yoldaşımın qatili olan və Santa Barbara Məhkəməsində aparılan məhkəmə istintaqı zamanı təqsirini boynuna alan “Yanikyan” adlı bir qatilin Ermənistanda ordu məzarlığında əskəri törənlə dəfn edilməsinə öz etirazımı bildirirəm.
AÇIQ MƏKTUB
Melek Sina Baydur: “Yerdə can verən iki insanı öldürən cani necə qəhrəman ola bilər?!”
“27 yanvar 1973-cü il tarixində ABŞ-ın Santa Barbara qəsəbəsində Q. Yanikyan adlı bir ABŞ vətəndaşı Türkiyə Cümhuriyyətinin Los Angeles Başkonsulu Mehmet Baydar ilə həyat yoldaşım olan konsul Bahadır Demiri əvvəlcədən hazırladığı bir plan çərçivəsində vəhşicəsinə öldürmüşdür. Hadisə ilə əlaqədar olaraq Santa Barbara Məhkəməsində baxılan məhkəmə prosesində Yanikian adlı cani təqsirini qəbul etmiş və ömürlük həbs cəzasına məhkum edilmişdir. Bu hadisə və məhkəmə haqında məlumatlı olduğunuzu düşünürəm.
Təəcübümə səbəb olan, məni üzən və bu açıq məktubu yazmağa məcbur edən isə bu şəxsin məzarının ölkənizin paytaxtına köçürülərək onun ordu məzarlığında dəfn edilməsidir. Mənim bildiyimə görə ordu məzarlığında ölkəsinin müdafiəsi zamanı həyatlarını itirən qəhrəmanlar üçün nəzərdə tutulmuş bir yerdir. Müdafiəsiz, sülhpərvər, günahsız iki diplomatı yalan söyləyərək cinayət törətmək üçün düşünülmüş bir yerə apraraq və onları öncədən hazırladığı silahla vuran və bundan sonra yerdə can verən iki insanın başlarının ortasından dayadığı silahla bir daha vuran şəxs necə qəhrəman sayıla bilər?

Ayrıca məhkəmədə məqsədinin başqalarına nümunə olduğunu bəyan edən bu şəxsi ittihamı müdafiə edən prokuror siyasi terror kimi qiymətləndirmişdir. Belə xəstə ruhlu cani bir adama qəhrəman obrazı geyindirməyin arxa planındakı məqsədinizin daxili və xarici siaysətdəki maraqlarınıza xidmət etdiyi açıq görsənməkdədir. Bu hadisənin dövrümüzün bəlası olan terrorizimin təşviq edilməsi düşünmürsünüzmü?
Hörmətli Prezident,
Mən istefada olan Səfirəm. Daxili siyasət mənim bildiyim bir sahə deyil. Amma ölkələr arasında mövcud problemlərin sülh yolu ilə həlli və ya gələcəkdə baş verə biləcək münaqişələrin qarşısının alınması üçün uğurlu xarici siyasət təmsilçisinin həm rəsmi dövlət orqanları qarşısında, həm də cəmiyyət qarşısında səy göstərməsinin zəruriliyini və vacibliyini çox yaxşı bilirəm.
Bir qatillə bağlı atılan bu addım iki qonşu ölkə arasında yarana biləcək sülhə kölgə sala bilər.
Məqsəd dostluq münasibətləri yaratmaq və möhkəmləndirmək deyilsə, yalnız incimiş insanlar qalır və ailələr birinci yerdədir. Ona görə də ailələr sizdən üzr istəməyinizi gözləmək hüququ var.
Hörmətlə, Sina Baydur
29 may 2019-cu il

O, kövrək qələmli, ciddi natiqdir

Vəliyəddin müəllimlə tanışlığımızın, əslində, doğmalaşmağımızın tarixi bunlarla, qeyd etdiklərimlə bitmir. Onu kəlbəcərlilərin xeyir-şər məclislərində həmişə görmək olar. Bu da onun bir elin ağsaqqal ziyalısı kimi üzərinə düşən mənəvi borcun layiqincə yerinə yetirməsinin göstəricisidir.
2005-ci ildə Milli Məclisə seçkilər keçiriləndə hər ikimiz (yalnız ikimiz yox, bir neçə nəfər) də Kəlbəcər 123 saylı seçki dairəsindən Milli Məclisin üzvlüyünə namizədliyi irəli sürülən, Dədə Şəmşirin ocağında dünyaya göz açan, Qənbər müəllimin ata və müəllim tərbiyəsi ilə Azərbaycan ictimiyyəti üçün böyüyən Cavid Qurbonovun vəkillərindən idik. Ona görə də seçicilərlə namizədin görüşlərində birlikdə iştirak edirdik. O zaman bir daha Vəliyəddin müəllimin nitq mədəniyyətinin də şahidinə çevrildik.
Mətbuatla bağlı dəfələrlə polemikamız, fikir bölüşmələrimiz olur. Hər dəfə Vəliyəddin müəllimlə görüşüm bir tarixə və sonralar həmin məqamlar bədii-publisistik yazıya çevrilir. Vəliyyədin Misiroğlunun dövri mətbuatda dərc olunmuş silsilə məqalələrini, portret oçerklərini burada adbaad sıralamağa ehtiyac duymuram. Oxuduqlarım və yaddaşıma yazılan məqalələri az deyil. Demək olar ki, fikrimi öyrənmək üçün (əslində, bu, hər bir yazarın istəyidir ki, oxucu onun yaradıcılığına münasibət bildirsin) məqalələri dərc edilmiş qəzetləri oxuyub-oxumamağımla maraqlanıb. Üstündən sükutla keçib ki, görsün məqaləsini oxumuşm, ya yox. Təbii ki, bir-birindən fərqli üsub və formada qələmə aldığı maraqlı və oxunaqlı yazılarından sitatlar çəkəndə telefonun o başından xəfif bir təbəssüm hiss etmişəm. Əslində, peşəkar qələmdən çıxmış yazıların dadı-duzu, özünəməxsusluğu oxucusunu oxumağa səsləyir. Dədə Şəmşirlə bağlı xatirələri, Qənbər Şəmşiroğlu ilə Ələmdar Cabbarlının yaradıcılığına ayna tutması göstərir ki, Vəliyəddin Misiroğlu sanki həvəskar deyil, əslində, peşəkar, ədəbi-bədii sahənin mütəxəssislərindəndir.
Səssiz yubileylər silsiləsi və bir telefon zəngi
Bir qədər arxaya baxmalı oldum. Kəlbəcərlilərin ad günləri və yubileyləri daim dağlarda, bulaqların başında keçərdi. Kəlbəcərin işğalından sonra bu təmtəraqlı günlər də əlimizdən çıxdı. Ağdabanlı Qurbanın 150, Dədə Şəmşirin 110, 120, Qənbər Şəmşiroğlunun 70, 80 illik yubileylərinin təmtəraqdan uzaq qeyd edildiyi kimi, digərləri də bu əlamətdar tarixi günlərin fərqinə varmadılar. Bir haşiyə çıxaraq qeyd edim ki, “Azərnəşr”in baş redaktoru Əlövsət Ağalarovun 60 illiyi də bax beləcə, səssiz-səmirsiz (sosial şəbəkədə gördüm ki, o, həmin gün ata-anasının məzarı üstündədır) keçdi və bir kimsə bilmədi.
Bu yaxınlarda mənə telefon açdı Vəliyəddin müəllim. Həmişə çıxış etdiyi qəzetlərin ikisinin adını çəkdi və soruşdu:
-“Bütöv Azərbaycan”la, “Kredo”nun hər sayını oxuyursanmı?
-Müntəzəm olmasa da, xəbərim olur,-dedim. Bir də soruşdu:
-Oxumamısız. Oxusaydınız, son saylarında dərc olunan məqalələrimdən xəbəriniz olardı.
Doğrudan da oxumamışdım. Səhvimi anlayıb elə həmin gün “Bütöv Azərbaycan”ın 29 yanvar 2014-cü il tarixli sayını alıb baxdım. Vəliyəddin Misiroğlunun qələmindən süzülən xatirələr yumağı məni kəlbəcərli günlərə qaytardı.
“Saz similə daranan tel” sərlövhəli məqalə - xalq şairi, sevimlimiz, Dədə Şəmşirin doğma balası kimi çox istədiyi, söz kəhkəşanının parlaq ulduzu Zəlimxan Yaqubla bağlı bir şirin xatirə həm də məni kövrəltdi... Şairin axşam ay işığına başını telli saza söykəyib Kəlbəcəri yuxuya verən dağlara layla çaldığını Vəliyəddin müəllim zərgər ustalığı ilə səsyazanın lentindən oxucu yaddaşına köçürmüşdü. Elə həmin məqalədə Vəliyəddin Misiroğlu yaradıcılıq nümunələrindən yeri gəldikcə istifadə edirdi. O, Zəlimxan müəllimin anası Güllü nənəni tele-ekrandan görüb, ona üz tutub yazdığı qoşmada deyir:
Nə gözəl nur yağır nur camalından,
Kəlmələr asmısan boyunbağından.
Oğlun Zəlimxanın qoşmalarından
Qurşaq vur belinə, ay Güllü ana.
Şair yaman coşub, göylərə qalxır,
Ulduzlu göylərdə ildırım çaxır.
Şimşək ayna tutub, Zəlimxan baxır,
Sığal ver telinə, ay Güllü ana.
Misiroğlu Borçalıdan hay çatıb,
Qaş qaralıb, toran düşüb, gün batıb.
Ana layla çalır, Zəlimxan yatıb,
El heyran dilinə, ay Güllü ana.
Dədə ocağının istisinə qızınan ürək
...Bu ocaqdan minlərlə kəlbəcərlinin nəinki könlünə-gözünə, ailəsinə pay düşdü. Bu pay əsasən mənəvi sərvətimiz olan məlhəm sözdür. Ağdabanlı Qurbanın söz bulağı qaynayıb-daşdıqca ondan “ovuc-ovuc” könlümüzə, gözümüzə səpdik. Vəliyəddin müəllim də bu ocaqda doğmalaradan biri kimi göründü gözə, dəyər verdi kəlməyə, sözə. Dədə Şəmşirin sağlığından başlayan bu ədəbi yolun yolçusuna çevrilən Vəliyəddin Misiroğlu bu gün də Qənbər Şəmşiroğlu ilə qoşa addımlayır, dərdləşir-sözləşir-şeirləşir.
Bir dəfə yarı-zarafat, yarı-ciddi dedim ki, siz vaxtilə peşə, sənət seçəndə səhvə yol vermisiz, yolunuz ədəbiyyata apardığı halda, səmtini dəyişib, istedadınızı azdırmağa çalışmısız. Amma ulu yaradan ömrünüzün hər səhifəsində bu “səhvinizi” düzəldib – sizi bizlərə əsl saz-söz adamı kimi tanıdır.
Güldü:
-Kəlbəcərdə doğulanların hansı bu qabiliyyətin yiyəsi deyil ki?! Bunu seçmirik, Tanrı verir, biz peşə-sənət sahibi ola bilərik, söz-saz, təb ilahinin qismətidir və hər bir kəlbəcərli bu qabiliyyətin yiyəsidir.
Doğru deyirdi. Səhv elədiyimi anladım. Qənbər Qurbanovla Vəliyəddin müəllim uzun illərin həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi iş yoldaşı (vəzifə başında), həm də ailə dostu, sirdaşı olublar. Bundan sonra da davam edər inşallah! Qənbər müəllim 2008-ci il yanvar ayının 28-də Moskvada, Kreml xəstəxanasında müalicə olunarkən dostlarını bir-bir qərib gecələrinin xəyali qonağı edir. Amma Vəliyəddin Misiroğluna, özü dediyi kimi, 50 illik dostuna xüsusi olaraq uzun bir məktub-xatirə yazır. Təbii ki, arada şeirə də müraciət edir.
Vəliyəddin Misiroğlu da dostuna-sirdaşına borclu qalmır. Dostların belə məktub-deyişmələri az olmayıb. Onlardan birini də Vəliyəddin müəllim Qənbər Şəmşiroğlunun 75 illiyinə yazdığıdır. “Hanı Qənbər?” rədifli qoşmasında müəllif ötənlərə-itənlərə qayıdır, dosta təsəlli olsun deyə səbr diləyir, əlbəttə, poetik sözdən və qələmindən yapışmaqla:
Niyə gileylənib deyirsən ömrün
Dayazmış dəryası, ümmanı, Qənbər?!
Varlığa yox deyib yaşıyanların
Qalarmı sabaha gümanı, Qənbər?!
Niyə kövrəldirsən dostu-tanışı,
Axı, sən mətinsən, deyilsən naşı.
Bəhanə gətirmə yetmiş beş yaşı,
İtirmə ömürə inamı, Qənbər.
Şəmşiroğlu, heç qınama fələyi,
Doğulanda bələyibdir bələyi.
Ömürə qurub min oyunu, kələyi,
Ha danla, ha qına, ha yanı, Qənbər.
Yeri varmı bu təhnizin, gileyin,
Arxaya bax, nəyin qalıb, gör nəyin?!
Vəfalı dilbərlə ömür sürməyin,
Sən demə, bəs imiş hər anı, Qənbər.
Misiroğlu, dostuna ver təskinlik,
Nəyə lazım ya bədbinlik, küsgünlük.
Əzəl gündən bu dünyadır “beş günlük”,
Atamız, anamız bəs hanı, Qənbər?!
Qara telefonun hay-harayı,yaxud “dosta zəng”
Doğrudan da bəzən (əsasən də təcili lazım olanda) dostun telefonuna zəng çatmayanda qalırsan əl-amanda. Qəlbinə qara-qura fikirlər dolur. Rahatlıq tapmırsan. Bir neçə dəfə bununla bağlı Vəliyəddin müəllimin tənbehedici gileylərini eşitmişəm.
Xeyli vaxt idi Qənbər müəllimlə, heç olmasa, telefon əlaqəsi saxlaya bilməyən Vəliyəddin Misiroğlu “dosta zəng” zarafatını yadına salır. Aprelin 2-də nə qədər zəng çalsa da, Qənbər müəllim telefona cavab vermir. (Axı, o gün kəlbəcərlilərin nə gözləri yer-göy görür, nə də qulaqları xoş söz eşidir. 28 il idi ki, kəlbəcərlilər bu qara təqvimin ağrısını yaşayırdı. O gün Qənbər müəllimin də telefonu susub yəqin-M.N.) Təkrar yığanda isə “bu nömrəyə zəng çatmır”, yaxud “telefon ya söndürülmüşdür, ya da əhatə dairəsindən kənardır”- eşidir. Qanı qaralan dostun gümanı sözə gəlir. Götürüb Qənbər müəllimə belə bir qoşma qoşur:
Bağlama, a qardaş, bağlama görək,
Tutulub-açılan qara telfonu.
Zəngim haray salır, səni çağırır,
Bağlayıb qoymusan hara telfonu?!
Kiminin qolundan tutub qaldırır,
Kimiyə “Kərəmi”, “Cəngi” çaldırır.
Kimini nəzərdən, gözdən saldırır,
Qoymursan yetişə kara telfonu.
Vəlyəddin demir ki, hər an eşitsin,
Ya da “söndürülüb”- yalan eşitsin.
Sən Allah, açıq qoy, qalan eşitsin,
Ürəyi bağlamış yara telfonu.
“Dərdi dizinin üstə böyüdən şair...”
Bu da Vəliyəddin Misiroğlunun gənc şair Ələmdar Cabbarlının bədii yaradıcılığına ayna tutduğu yazının sərlövhəsi. Bu yazının adi oxucu qələmindən çıxması inandırıcı deyil. İlk cümlələrdən qələm sahibinin publisist düşüncələri özünü göstərməkdədir: “Dərd həmişə ağır olub... istər batmanla gəlsin, istərsə də misqalla... Deməli, dərdin ölçüsü yoxdur, dərd dərddir. Amma dərdin tamı var... Şair Bəhmən Vətənoğlu bir beytində deyirdi:
“Əzizim, dərdə tamı,
Dərd verər dərdə tamı”.
Deməli, dərdə tamı dərd verir. Bəs dərdin çarəsizi, ölənə qədər tamı zəhər dadanı hansıdır? Bu çarəsiz dərd Vətən dərdi, torpaq həsrəti, yurd göynərtisiymiş... Sən demə, çarəsiz qalanda dərd özü də ağlayarmış”.
Müəllif burada artıq ədəbi tənqiddən xəbərdar tənqidçi kimi çıxış edərək, şairin poeziyasına münasibət bildirir: “Ələmdar Cabbarlı şeirlərinə sözün bülbülünü qonaq eləyir və misralarına qaranquş qanadı taxır:
- Yaranandan azad deyil,
Çəkiləsi əzab deyil.
Sürünməsən - az-zad deyil,
Yaşasan - çoxdu bu ömür.
Əslində, Vəliyəddin müəllimin bir ziyalı dost kimi haqqında nə isə demək istədiyim halda, deyəsən, onun ömür yolunu vərəqlədim. Ötəri baxdığımız hər səhifədə onun necə bir ictimaiyyətçi, alicənab, vətənpərvər olması ilə yanaşı, könlünü sözə bağladığını da hiss elədik. Qısası, Vəliyəddin Misiroğlunun düzüb-qoşduğu söz, bənd, misra, beyt, bütöv şeirlər ustad Məmməd Aslanın duyğularını incitmirsə, hətta ona poetik cavablar da verirsə, demək, onun barəsində yazmağa dəyər. Ona görə də Vəliyəddin Misiroğlunun bu poetik dünyasına boylanası, orada görüb oxuduqlarımdan nümunələr göstərməklə fikrimə ayna tutmaq istərdim. Məmməd Aslana yazır:
Sən şairsən qundağından çıxandan,
Günəş kimi dan yerindən baxandan.
Misiroğlu düz yapışıb yaxandan,
Ağlayan elimin bəsisən, Məmməd,
Dərdli Kəlbəcərin səsisən, Məmməd!
Bir ömür yaşadım min ömür qədər...
Min ömür nə verdi bir ömür qədər?!
Deyirlər ki, ömür yaman şirindi,
Şirinlik təkcəcə daddımı, oğul?!
Dünyanı duymadan ömür yaşayan
Ömürün tamınnan daddımı, oğul?!
Şair ömrün dəyərliliyini yaşanan günlərin, illərin çoxluğu ilə ölçmür. Görülən işlər, əməllər hər bir insanın həyatda qoyduğu iz, vətəninə, xalqına sadiqlik onun ömür ölçüsüdür. Ömrü sürünməklə yox, şərəflə yaşaya-yaşaya başa vurmaq lazımdır. Torpaqlarımızın azadlığı uğrunda cavan ömrünü fəda vermiş milli qəhrəmanlarımız, gənc alimlərimiz, mədəniyyət və incəsənət xadimlərimiz və şairin özü kimi gənc yazarlarımız ləyaqətli ömür yaşayanların nümunəsidir”.
Vəyiyəddin müəllimin Kəlbəcərdən uzaqlarda təmtəraqdan çox uzaq yubileyinə dağ çiçəklərinin ərtini verməsə də, qoşma sovqatını könlümün duyğuları ilə sulayıb cücərtdim ki, həmişə təzə-tər qalsın:
Ömrün zirvəsinə, ay Misiroğlu,
Kaş, o dağlarda çata biləydik.
Dərib dağçiçəyin biz qucaq-qucaq,
Çəməni çiçəyə qata biləydik,
Yubileyə dağlarda çata biləydik.
Quraydıq məclisi göy çəmən üstə,
Gələydi dost-tanış hey dəstə-dəstə.
“Yurd yeri” üstündə, həzin, ahəstə,
Bulaq nəğməsinə yata biləydik,
Yubileyə dağlarda çata biləydik.
Qol götürüb asta-asta süzəydik,
Hər çəməndən bircə çiçək üzəydik.
Ayaqyalın, başı açıq gəzəydik,
Çiçək dənizinə bata biləydik,
Yubileyə dağlarda çata biləydik.
Dilim yenə yaman yerdə kiridi,
Yurd həsrəti min dərdimdən biridi.
Çeşmə kimi gözüm nuru əridi,
Hardan gəldi bir bu xata biləydik,
Yubileyə dağlarda çata biləydik.
Çəkəmmədik Kəlbəcərin nazını,
Çalammadıq Dədə Şəmşir sazını.
Məhəmmədə yazdıranda yazını,
Kəlbəcər ruhunu tuta biləydik,
Yubileyə dağlarda çata biləydik.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU
Bakı, 10 fevral 2023-cü il

Kədərə açılan səhər

Türkiyə. Tarix: 06.02.2023. Saat: 04:17-ni göstərir. Hər kəs illərdi onları
qoruyan evlərinin saniyələr sonra onlar üçün məzar olacağından xəbərsiz şirin
yuxuda idi. Ardından binaların yıxılmasıyla birlikdə dağıntılar altında qalan
insanların vahiməli səsləri şəhəri bürüdü. Sanki dünyada cəhənnəmi
yaşayırdılar. Bəzi şanslılar faciədən xilas olsa da, bir çox insan dağıntılar altında
həyatda qalmaq uğrunda mübarizə aparırdı. 1999-cı ildə İstanbulda baş verən
zəlzələdən daha dəhşətlisi, daha qanlısı yenidən daha baş verirdi.
Zəlzələ 17 şəhərdə: Gaziantep, Malatya, Batman, Bingöl, Elazığ, Kilis,
Diyarbakır, Mardin, Siirt, Şırnak, Van, Muş, Bitlis, Hakkari, Adana, Osmaniyə,
Hatayda qeydə alındı. Silkələnmənin ən dəhşətli mənzərəsi isə 10 şəhərdə
Kahramanmaraş, Hatay, Adıyaman, Malatya, Diyarbakır, Gaziantep, Şanlıurfa,
Adana, Osmaniyə və Kilisdə yaşandı.
Son məlumatlara görə 35.000-dən çox insan vəfat edib, 100 mindən çox
insan yaralanıb. Axtarış-xilas etmə işləri davam etdiyindən ölən və yaralıların
sayının artacağı istisna olunmur. Vəfat edənlərə Allahdan rəhmət, yaralılara şəfa
arzu edirik.
Bu faciədən sonra prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan ölkə üzrə 7 günlük
matəm elan etdi. Türkiyəyə yardım etmək üçün Azərbaycan başda olmaqla 40-
dan çox ölkə səfərbər oldu. Bu günə qədər Azərbaycanlı xilasedicilər dağıntılar
altından 51-dən çox insan xilas etdi. Azərbaycanda ölkə üzrə bütün musiqili şou
proqramlarının verilməsi dayandırıldı. Həm dövlət, həm də millət olaraq
sevincli, kədərili günümüzdə yanımızda olan qardaş Türkiyənin hər zaman
yanındayıq. Biz qəlbləri bir döyünən xalqıq.
Görkəmli şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin dediyi kimi:
Bir millətik, iki dövlət
Eyni arzu, eyni niyyət
Hər ikisi Cümhuriyyət
Azərbaycan-Türkiyə.
Qardaş Türkiyənin həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən hər zaman qeyd-
şərtsiz yanındayıq!
Zəlzələnin nə qədər böyük olduğunu vurğulamaq üçün xarici elm
adamlarından olan professor Carlo Doglioni- İtalya Milli geofizika və
Volkanoloji institutunun rəhbərinin dediklərinə nəzər yetirmək istəyirəm:
“2016-da İtalyada baş verən zəlzələyə görə 130 qat daha böyük bir enerji var.”
Tanrı Türkə yar olsun!
Haciyeva Aytac Sənan qızı
BDU jurnalistika fakültəsinin birinci kurs tələbəsi

MƏNİM GÖZƏL TÜRKİYƏM

Bütün dünya bilir ki,
Sənin bayrağın enməz!
Bağrını min dərd sarsın,
Türk sarsılar, əyilməz!
Ey əziz qardaş ölkə,
Mənim gözəl Türkiyəm!
Sənə göz dəydi, nədi?!
Bəlkə mələklər deyə,
Bu nə tale, nə bəxtdi?!
Allah özü qorusun
Səni bu imtahandan!
Zəlzələlər, yanğınlar
Qoy əl çəksin yaxandan!
Axı, dünənə kimi
Dünya səni anırdı,
Görüb xoş növrağını,
Sevib xoş məramını
Qoynuna can atırdı.
Səfalı yaylaqların,
Çölün, çəmənin, bağın,
Dənizlərin, cayların
Aləmə "Gəl!" deyirdi.
Nə oldu birdən- birə
Fələyin çərxi çöndü?!
Ğül-çiçəkli Türkiyə
Bir gecənin içində
Qorxunc kabusa döndü?!
Bu bəla hardan gəldi,
Bu külək hardan əsdi?!
Yer yerindən oynadı,
Anaların fəryadı,
Balaların imdadı
Ucaldı, ərşə qalxdı.
Gözəl evlər, binalar
Yerin dibinə çökdü.
Xoşbəxt yurdlar, yuvalar
Xarabalığa döndü.
Vallah, belə zor olmaz,
Türkün bəxti kor olmaz!
Gözlərim qan ağlayır
Bu halını görüncə,
Mənim gözəl Türkiyəm!
Sənə qıcanan dişlər,
Sənə uzanan dillər,
Xain əllər, xəbislər,
Daha kimlər, kimsələr
Hələ az imiş, sanki--
Bir dərd də...heçdən gəldi,
Ğöydən, ya yerdən gəldi?!
Mənim gözəl Türkiyəm,
Dost qəlbi kövrək olar.
Səni məyus görəndə
Ürək alışar, yanar.
Eşit, gözəl Türkiyəm:
Sənin dərdin-- dərdimiz,
Kədərin-- kədərimiz!
Hər dəqiqə, hər bir an
Yanındayıq sənin biz!
İnşallah, tez sağalar
Yaraların, Türkiyə!
Təki, başın sağ olsun,
Tanrı türkü qorusun!
Qoy yaşasın, var olsun
Bu dostluq, bu qardaşlıq,
Azərbaycan-- Türkiyə!!!
Mirzə Yusif

MAVİ SƏMANIN XOŞ NƏVASI

Hazırda qarşımdakı əlyazması şəklində olan kitab özbək qızı Zilalə Xocaniyazovanındır (tərcüməsi gənc özbək şairi Rəhmət Babacana aid). Başdan-başa təbiət lövhələri, qədirbilənliklə ata-ana məhəbbəti, sevinc-kədər hissləri, uşaqlıq-gənclik coşqusu, gecənin zülməti – gündüzün parlaq işığı, kədərli mahnılar – şaqraq gülüşlər, həsrət ağrısı, həsrət ümidi – bir sözlə, insan ömrünü bəzəyən bütün naxışlar, ilmələr bu kitabda boxçalanıb.
Günəş işığından, dan nəfəsindən
Əlində bir dəstə çiçək var idi.
Ürəyim quş kimi çıxdı qəfəsdən,
Hər yan payız, qəlbimdəsə yaz idi.
Lirik, poetik tablo! Günəş nurundan, dan şehindən çiçək dəstəsi! Təbiətin bakirə anından bir qucaq şeir çələngi toxumaq, payızda yaz qoxusu, bahar dadı bilmək – bunlar ruhun yaşadığı ovqatdır! Şair bağrını eşqə saran duyğulardır! Bu duyğular “lirik mən”in qapısını qəflətən döyən,
Bəli, bir gün birdən, bilməm qəfildən...
Könül qapısını döyüb gəldi Bəxt.
– tale qismətinin yaşantılarıdır.
Başqa bir şeirinə nəzər yetirirəm – şairə hisslərini bəzən dərvişanə notlarda qafiyələndirir:
Aşiq qəlbə qara dünya,
Səhv düşənə cəza dünya,
Bil, əsil dost Allah — dünya,
Gəl, dostum, sənə təşnəyəm,
Bu gün dərdə aşinayam.
Özbəkistana səfərim çərçivəsində iki dəfə Dormanda – Yazıçıların Yaradıcılıq Evində olmuşam. Gözəl təbiəti, havası mülayim, suyu doyumlu, sözün gerçək mənasında, yaradıcı insan ruhuna sığal çəkəcək bir məkandır. Xoş nəvalı bağ-bağatı şair ilhamına “bir şeir də mənə yaz” – deyə pıçıldar. Belə bir yerdə şeir qoşmamaq mümkünmü?
Ah, Dorman bağları sərin, füsunkar,
Şairlər məskəni, ilham vətəni.
Payız ağuşunda gözəl, bənzərsiz,
Qızıl rəngə çalar Dorman bağları.
– şeiri oxuduqca musiqi kimi səslənir. Ümumiyyətlə, Zilalə xanımın şeirlərinin ruhunda xoş bir nəva duyulur, sanki hansısa mahnıya yazılmış sözlərdir. “Qara gözüm” şeirini oxuduqca öz-özünə zümzümələnir, nəğmə kimi.
Zilalənin şeirlərində Ana mövzusu – ana məhəbbəti, ana laylası, ana həsrəti, ana ağrısı xüsusi yer tutur. Ana-bala, ana-qız bağlılığı bir ayrı incəlik, bir ayrı sehrdir:
Anam – unudulmaz nağılım,
ən həzin, ən məsum nağılım,
Həmişə yaxşılıq diləyən,
ən qədim nağılım.
Anam - mələyim
ağ köynəyindən
hər gecə mənə libas biçər.
Uzuun, lap ayaqlarımacan,
ətəyi topuğumu öpər.
Anam – unudulmaz nağılım,
ən qədim nağılım.
Ürəyə qubar gətirən bu misralar Ana həsrətimi, yoxsa Ana ağısımı?! Anadan nə qədər yazsaq da nə qələm yorular, nə ruhun sakitləşir, heç əl də kağızdan qopmur, yazdıqca sözlər, misralar hey axır.
Bütün bu şeirlərin ruhuna, ahənginə bələd olandan sonra düşünürsən ki, şair üçün – bu misraların müəllifi üçün şeir nədir? Bir şair kimi özünü zamanın hansı fövqündə hiss edir? Cəmiyyətdəki tutduğu mövqe nədir? Misralar arasında cavab tapmaq elə də çətin olmur. Əslində, şeir yazmaq ruh məsələsi, könül çırpıntısıdır. Şairlik isə o çırpıntıları sözlə naxışlamaqdır. Ona görə də Zilalə xanımın ürəyi nə diktə edibsə, onu yazıb. Şeir qəm yüküdür. Şeir insan qəlbində yaşananların, hisslərin, ruhun üsyanıdır. Bəlkə də buna görə şairlər mənəvi aləmin vətəndaşları hesab edilir. O, həmişə öz aləmində özü-özünü həm kəşf edir və həm də ifa edir. Öz dünyasında həm xoşbəxtdir, həm də nisgilli.
Zilalə xanımın tərcümeyi-halı ilə tanış oluram: yazla yayın qarşı-qarşıya gələcəyi günlərin birində – 1973-cü ilin 16 iyun sabahı ata-anasının taleyinə günəş kimi doğub. Adını Zilalə (Zilola) qoydular. (Zilalə adının mənası “Mavi səma” deməkdir. Azərbaycanda belə qız adı olmasa da, özbək qızlarına qoyulan və çox da sevilən bir addır. Baxtına həm də şeir yolu yazılmış bu xanım 2002-ci ildən Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Uluğbəy mükafatı laureatıdır. “Ürəyimdə bir çiçək bitir”, “Qəlb yolu” “Həsrət pıçıltıları” şeir kitablarının, eyni zamanda “Publisistika və gəncliyin siyasi idealı”, “Kütləvi informasiya vasitələri və ictimai nəzarət”, “Qloballaşma şəraitində gənclərin mənəviyyatı”, “Ailə – tarix və inkişaf silsiləsində” adlı elmi-publisistik risalələrin (kitabçaların) müəllifi, “Vətən üçün yaşayaq!”, “Yeni Özbəkistan”, “Qadına ehtiram” respublika müsabiqələrinin qalibidir. Uzun illər Özbəkistan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasında, Özbəkistan Respublikası Dövlət Əmlak Komitəsinin nəşriy¬yatın¬da, hazırda isə Özbəkistan Respublikasının İnvestisiya və Xarici Ticarət Nazirliyi yanında Agentliyin “Standart” jurnalının baş redaktoru vəzifəsində çalışır”. Müsahibələrinin birində qeyd etdiyi kimi, “cəmiyyətdə mən də hamı kimi yerimlə, işimlə, ailəmlə, övladlarımla məşğulam. Təbii ki, könül adamı olan şairin cəmiyyət ölçülərində yaşaması çox çətindir. Əsas odur ki, cəmiyyətdəki fəaliyyətimdə xalqımın, ölkəmin inkişafına töhfə verə bilim”.
Hər şairin poeziya aləminə qədəm qoymasının qısa bir hekayəti olur. Zilalə xanımın ilk hekayəsi belə başlayıb: “Birinci şeirimi 6-cı sinifdə yazmışam. Yadımdadır, o vaxt ədəbiyyat müəllimimiz şagirdlərə tapşırıq verirdi ki, evdə sərbəst mövzuda şeir və ya inşa yazsınlar. O vaxt “Kəpənək” adlı şeir yazmışdım. Müəllimimiz həmin şeirimi bütün sinifə oxudu və alqışladı”. Qısaca xatırlanan həmin gün bu qızcığazın qəlbini söz eşqinə təşnə edib. İçində o günü – alqışları, tərifləri göyərdərək ədəbiyyata, şeirə könül bağlayıb. Həmin günü əfsanəyə çevirən notların dörd misrası belədir:
Güldən gülə qonarsan,
Ey, zərxallı kəpənək.
Sənə baxsam könlümdə
Oyanar parlaq arzu.
Elə həmin parlaq arzunun qanadlarında taleyini sözün, misraların sehrinə büküb. Təbii ki, istedad ilahi hadisədir, poeziya ilhamın məhsuludur. Nə qədər çətin və zəhmətli iş olsa da, ilhamsız yaradıcılıq nümunəsi yüksək səviyyəyə qalxa bilməz. Bəli, gözəl sənət əsərləri yaratmaq üçün təkcə ilham kifayət etmir. Çox oxumaq, oxuyarkən layiqli və mükəmməl əsərlər tapmaq yaradıcının mənəvi dünyagörüşünün, fəlsəfi təfəkkürünün, dünyanı daha dərin qavramasının əsas mənbəyidir.
Zilalə xanımın şeirlərində ən çox “hansı mövzular üst qatda görünür” marağı ilə şeirlərini bir daha başdan-başa oxumağa ehtiyac qalmadı. İlk şeir kitabının adı “Həsrət pıçıltıları”dır. Özünə ustad hesab etdiyi özbək şairəsi Həlimə Əhmədova həmin kitabına ön söz yazarkən “şeirlərində həsrət notları çoxdur” qərarını xüsusi olaraq qeyd edib. Bu mənada da deyə bilərik ki, şeirlərində həsrət mövzusu – yurd həsrəti, ata-ana həsrəti, bahar həsrəti, qismət həsrəti və s. kimi sətirlərdə dolaşan misralar onun həsrət narahatçılığını qabarıq görünür.
Yaxşı şair adını almaq üçün çox yazmaq, çoxlu kitab çap etdirməkmi lazımdır? Müdrik insanlarda “sənətdə və ədəbiyyatda keyfiyyət kəmiyyəti müəyyən edə bilər” – fikri çoxlarına məlumdur. Ədəbiyyatda önəmli olan nə qədər yazmaq deyil, necə yazmaqdır. Təəssüflər olsun ki, bugünkü ədəbiyyat aləmində də bir neçə kitabı işıq üzü görsə də, amma bir sətri də sevənlər tərəfindən oxunmayan çoxlu sayda “şair” var. Eyni zamanda, çox az sayda çapdan çıxmış böyük sənətkarlar da var. Hətta hər bir sətri pərəstişkarlarının qəlbində, ruhunda dolanan, amma təbliğatı unudulmuş böyük sənətkarlarımız da var. Bu kontekstdə yanaşanda hazırda qəribə bir şeir təbliğatı silsiləsi yaranıb. Baxırsan ki, bir şairin şeirləri Afrikada, Şimallı-Cənublu Amerikada, Avropa və Asiyada boya-boy nəşr olunur: jurnallarda və ya onlayn PDF-lər vasitəsilə. Bir-ikisini oxuyandan sonra bu şeirlərin dünya çapında olmadığını da görürsən. Sakitcə ötürürsən, daha elə “dünyaca məşhur şairin” ən gözəl şeirləri belə gözündən düşür. Belə dünyəvilik poeziyanı gözdən salmaqdır, yoxsa qoy belə də olsun, onsuz da zaman öz ələyi “sirat körpüsü” kimi qarşıdadır. Şeir qəlb nidası olaraq doğulur, “poetik söz eşq suyundan, iztirab torpağından yaranır”. Əslində bu işıqlı dünyada deyilməyən söz qalmayıb. Sənətkarın istedadı bu köhnədən yeni söz, yeni nəfəs, yeni mövzu tapmaqda görünür. Simurq quşunun dimdiyindən yenidən doğulması fəlsəfəsini xatırlamaq yerinə düşər. Yüzlərlə mütəfəkkirin yetişdiyi ölkələrimizdə öz sözünü, öz səsini tapmaq asan deyil.
Zülalə xanımın qəlbinin nidasını bura köçürmək istədim: “Ən çox yazmaq istədiyim mövzu Vətən hissi, milli dəyərlərimiz, bu xalqın ürəyində olan ana dilimizin taleyi, arzu və sevincləridir. Kim olmağımızdan asılı olmayaraq, hər şeydən əvvəl biz bu ölkənin övladlarıyıq, onun dərdi, kədəri, xoşbəxtliyi, kamilliyi bizdən ayrı deyil”.
Bu günkü şairlər klassik, yoxsa müasir üslubda yazmağa önəm verirlər marağı ilə da bəzi məqamlara toxunmaq istədim. Ulularımız “sözdə sehr, şeirdə hikmət var” – deyiblər. Bu qədim deyim, sözə-şeirə verilən yüksək qiymət qələm əhli üçün bir meyardır. Doğrudan da, şeirdə hikmət və elm-mərifət təcəssüm olunmalıdır. Xüsusən də bu meyarı klassik, ənənəvi poeziyamızda daha çox görə bilərik.
XX əsrə qədər qardaşlıq-dostluq çərçivəsində uğurla davam edən ədəbi ənənə, ədəbi təsir məsələsi bu gün də davam edir. Bu günkü gündə XXI əsrdə iki xalq arasında ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafı gənclikdən asılıdır. Gənclərimiz də bu missiyanı doğru istiqaamətləndirib, üfüqlər aydın görünür.
Üfüqünüz aydın olsun, Zilalə xanım! Azərbaycan oxucularına təqdim etdiyiniz şeir çələnginiz mübarək olsun!
“Günəş — göyün əbədi dəyirmandaşı!” - deyərək poetik lövhə cızan Zilalə xanım Vətən eşqli, Yurd məhəbbətli, Turan sevdalıdır”
Ey Turan oğlu, qalib oğlan,
Vətənin cəsur keşiyində ol!

Almaz Ülvi
filologiya elmləri doktoru

Şirindil Alışanlı
Filologiya elmləri doktoru, professor

İlham Məmmədli-60: Çeşmə kimi dumduru


İstedadlı ədəbiyyatşünas alim və publisist İlham Məmmədli yetişib pərvazlandığı Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda, həmkarları, qələm dostları və oxucuları arasında təvazökar şəxsiyyət, söz sənətinin incəliklərini dərindən duyan tədqiqatçı, həyatın ən çətin məqamlarında belə öz ləyaqətini qoruyub saxlayan qələm əhli kimi hörmət və nüfuz qazanmışdır. İlham otuz ildən artıqdır ki, Respublika mətbuatında ədəbi-elmi və publisist yazıları ilə çıxış edir. Onun yaradıcılığında müstəqillik illərinin ağrıları, əzabları ilə yanaşı, milli azadlığa qovuşmağın və doğma torpağın qayıdışın təlqin etdiyi fəxarət hissinin şahidi oluruq. İlhamın bir jurnalist, publisist kimi fəaliyyətinin vətəndaşlıq, milli qeyrət tutumunu onun redaktoru olduğu qəzetin adı sərrast ifadə edir: "Bütöv Azərbaycan". Bu qəzetdəki adi xəbərlər də, tarixi mövzulu yazılar da siyasi bir ustalıqla Vətənimizin bütövlüyünə xidmət missiyasını icra edir.
İlham Məmmədli ədəbiyyatşünaslığa gələndə kifayət qədər təcrübəsi var idi. Xeyli müddət idi ki, Kəlbəcərdə yaranan ədəbiyyat, zəngin saz-söz sənəti haqqında monoqrafik tədqiqat aparmaq iqtidarında olan müəllif sorağında idim. İlhamla ilk tanışlıqdan qəti qənaətə gəldim ki, axtardığımı tapmışam. İnstitutun Elmi Şurasında İlham Məmmədli üçün "Kəlbəcər ədəbi mühiti" adlı dissertasiya mövzusunun təsdiqi böyük müzakirəyə səbəb oldu. Bilənlər də danışdı, bilməyənlər də. Səs çoxluğu ilə mövzunu təsdiq etdik. Onu da deyim ki, mövzu əleyhinə meydan sulayanlar müdafiə zamanı bu əsəri ən çox tərifləyənlər oldular. Qəribədir, bütün istedadlı tələbələrimin mövzularının təsdiqi zamanı xeyli əsəb gərginliyi keçirmişəm.
İlham Məmmədli tədqiqat işinə haqlı olaraq ədəbi materialın toplanması və nəşri ilə başladı. Əllidən artıq öz sözünü demiş şairin şeirlərindən ibarət antologiya hazırladı. "Kəlbəcərin söz sərvəti" adlı bu kitaba yazdığı geniş müqəddimə, şairlərin qısa tərcümeyi-halı da əlavə olunmaqla elmi prinsiplərə söykənən sanballı bir məcmuə meydana çıxdı, elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr üçün geniş meydan yarandı. İlham Məmmədlinin "XX əsr Kəlbəcər ədəbi mühiti" monoqrafiyası son on ildə bu səpgidə yazılmış sanballı əsərlərdəndir. Bu monoqrafiya ilə İlham Məmmədli bir ədəbiyyatşünas alim kimi özünü ədəbi-elmi mühitdə təsdiq etdi. Ən başlıcası isə bu əsər "ədəbiyyatşünaslıq vərdişləri" ilə yazılmamışdı. Onun müəllifi poeziyanın ideya-bədii tutumunu, estetik daşıyıcılarının tarixi təkamülünü və hər bir tarixi mərhələdə kəsb etdiyi bədii funksiyanın çalarlarının duyur və doğru şərh edir.
Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, Azərbaycanda vahid ədəbi prosesin formalaşması və təkamülündə ayrı-ayrı regionlarda müəyyən tarixi-sosial və ədəbi şərtlərin reallaşdırdığı yaradıcılıq mühitlərinin böyük rolu olmuşdur. Hələ ümummilli ədəbi prosesin formalaşmadığı tarixi dövrlərdə Şuşa, Tiflis, Şamaxı, Bakı və s. ədəbi mühitlərini birləşdirən ümimi amillərlə yanaşı fərdi bədii-estetik dəyərlər də mövcud idi.
Öz spesifık cəhətlərini saxlayan sonuncu ədəbi mühit kimi Kəlbəcər ədəbi mühiti bu regionun erməni faşizmi tərəfindən işğalından sonra tarixi gerçəkliyə çevrildi. Bu ədəbi-estetik gerçəkliyin tədqiqi Azərbaycan ədəbiyyatının zəngin bədii çalarlara məxsus bir qolunu üzə çıxarmaq kimi nəcib bir missiya daşıyır.
İlham Məmmədli incə poetik ruhu olan tədqiqatçıdır. O, Kəlbəcərdə yazıb-yaratmış yüzdən artıq söz sahibinin poeziyasını tədqiqata cəlb etmişdir. İ.Məmmədli bu regionda yaranan ədəbi nümunələri və şəxsiyyətləri dərindən öyrənmiş, onların bir çoxu ilə yaradıcılıq əlaqələri yaratmışdır.
İlham Məmmədlinin monoqrafıyası elmi strukturu və təhlil prinsipləri baxımından mükəmməl əsərdir. O, birinci növbədə bu mühitin formalaşmasını şərtləndirən tarixi-coğrafı, ictimai-sosial və ədəbi-bədii nümunələr zəminində konseptual elmi təsəvvür yarada bilir. Tarixi və bədii materialların vəhdətdə, bir- birini tamamlayan amil kimi təhlilə cəlb edilməsi müəllifə öz qənaətlərində ardıcıl olmağa əsas yaradır.
Kəlbəcər ədəbi mühitinin bədii-estetik fərdiliyini üzə çıxartmaq üçün müəllif səriştəli təhlillər aparır, tipik nümunələr seçir. Bədii nümunələrin poetikası səpkisində aparılan təhlillər həmin mühitin fərdi sənətkarlıq cəhətlərini üzə çıxarır.
Bu əsərin digər elmi və ictimai əhəmiyyəti ondadır ki, Kəlbəcər ədəbi mühiti artıq tarixi anlamdır və onun bərpasının mümkünlüyü şübhə altındadır. İlham Məmmədlinin bu kitabı ədəbi-ictimai fıkir tariximizdə belə bir spesifık mühitin varlığının təsdiqidir.
İlham Məmmədli püxtə qələm sahibidir. Onun jurnalistik fəaliyyəti, ədəbi-ictimai həyatla daim təmasda olması zəngin faktik materialı seçməkdə, dəyərləndirməkdə ona yardımçı olmuşdur. Onun elmi-nəzəri ədəbiyyatla tanışlığı mühakimə və qiymətləndirmələrinin dəqiqliyinə zəmin yaradır.
"XX əsr Kəlbəcər ədəbi mühiti" monoqrafiyasının digər üstünlüyü ondadır ki, vaxtında yazıldı. Bu bölgədən çıxan sənətkarların bir çoxu dünyasını dəyişdi, özü də Kəlbəcər həsrəti ilə qovrula-qovrula dünyadan köçdülər. Yerdə qalanlar bu gün doğma torpağa qovuşdular. Ancaq çətin ki, "Kəlbəcər ədəbi mühiti" anlamını şərtləndirən vaxtı ilə gördüyümüz, yaşadığımız aura bərpa oluna.
İlham Məmmədli xeyli vaxtdır Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda aparıcı elmi işçi kimi çalışır. Azərbaycan poeziyasında dördlük formasının tarixi təkamülü barədə ciddi araşdırmalar aparır. Bu mövzuda nüfuzlu elmi dərgilərdə dərc etdirdiyi məqalələr qədim tarixi ənənələri olan bu şeir şəklinin poeziya tariximizdəki yerini müəyyən etməyə yardımçı olur. Şübhə etmirəm ki, İlham tezliklə bu monoqrafiyasını tamamlayıb müzakirəyə təqdim edəcək.
İlham əməkdaşı olduğu şöbənin sanballı nəşrlərinin əsas müəlliflərindən biridir. Onun Səməd Vurğun, Mir Cəlal, M.İbrahimov, İ.Əfəndiyev, M.Hüseyn, B.Vahabzadə, H.Kürdoğlu, M.Aslan, Fikrət Sadıq haqqında tədqiqatlarında poetika məsələləri əsas hədəf kimi götürülür və müəllifin ilk monoqrafiyasında qazandığı təcrübə ona yardımçı olur. Çoxcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin müəlliflərindən biri kimi onun yeni yaradıcılıq keyfiyyətləri üzə çıxır. Tarixi gedişatı müasir nəzəri-praktik qənaətlər əsasında dəyərləndirmək onun seçdiyi doğru metodoloji prinsipdir.
Mən öz yetirmələrimlə (onların çoxu artıq həmkarım kimi ədəbiyatşünaslıq elmimizi təmsil edirlər) fəxarət duyuram. Bu cərgədə İlham Məmmədlinin öz yeri var. O, vaxtından əvvəl "ağsaqqal" statusu qazananlardandır. Doğulduğu Kəlbəcərin çeşmələri kimi saf və dumdurudur.
60-ın mübarək, əzizim İlham!

Gələcəkdəki insan “insan” olmağa keçə biləcəkmi?

Posthümanizm və transhümanizm anlayışları eynidir? Bu iki ifadənin tez-tez bir-birinin əvəzinə işləndiyinə şahid oluram. Xırda nüans bu anlayışları bir-birindən fərqləndirir. Bu fərqlər nədir?
Posthümanizm “post”, yəni “sonra” mənasını verir. Bu post şəkilçisi postmodernizmi və postimpressionizmi ifadələrini xatırladır. Həm sonrası, həm də eyni zamanda mövcud olan böyük hekayənin sonuna gəlmişik. Gələcəyin sübhündəyik. Bu konsepsiyadan onun keçmişi də olduğunu deyə bilərik. Yəni keçmişdəki hadisə bəlli olmayan bir zamanda başlayıb, indi də davam edir və necə təkamül edəcəyini bilmirik. Bu zaman “post” şəkilçisi təsvir olunanda biz keçmişdən danışırıq. Transhümanizm “trans”, yəni “keçid”, “bir sərhədi keçmə” deməkdir. Bu səbəbdən transhümanizm daha məhdud anlayışı özündə əhatə edir. Posthümanizm transhümanizm anlayışını özünə birləşdirir. İnsanın “insan” olmağa keçməsi nə deməkdir? Bu suala transhümanizmdə cavab vermək mümkündür.
“İnsan” və “insanoğlu” ifadələrini sanki təbii və bədii bir fikir kimi görürük, amma arxeologiya bunu sübut edir ki, “insan” ifadəsi əsrin başlarında aktuallaşmışdır. Michel Faucaultun “Sözlər və əşyalar” kitabında insanın silinib gedəcəyi deyilmişdir. Həqiqətə baxdıqda kimdir bu insan? Bu “insan” anlayışı özünə nəyi daxil edəndə, nəyi özündən xaric edir? İnsan təkcə bioloji hadisə deyil, hətta bunun siyasi tərəfi də var. “Ağıllı primat”, yaxud “Homosapiens” bu ifadələr insan anlayışını tamamilə əhatə edirmi? Qulların cinsiyyətlər arası, irqlərarası, siniflər arası bərabərsizliyin hökm sürdüyü minlərlə il müddətindən danışırıqsa “insan”, “ağıllı primat”, yaxud “homosapiens” adlanması nə dərəcədə düzgündür?
Avropada və Amerikada irqi ayrıseçkiliyi diqqətə alsaq “insan” iki ayağı üstündə duran, məməli, ağıllı canlıdır. Yaxın keçmişdə 18-ci əsrdə “insan” anlayışı ağ dərili, qərbli, kişi adlanır. Bu “insan” təbiətə hökm etmək gücünə malikdir. Təbitə hökm etmək antroposantizm adlanır. Bu məsələnin mərkəzində posthümanizm və transhümanizm dayanır.
Posthümanizm tərkibində ən əsas iki ayaq olduğu düşündüyüm məsələ feminizm və ekologiya, daha doğrusu, antroposen məsələsi dayanır. Feminizm dedikdə bunu mütləq vurğulamalıyam. Feminizm təkcə qadın və kişinin sosial arenada bərabərsizliyindən, daha doğrusu, bütün ikili təzadlara əsaslanan ayrıseçkiliyə aid tənqid, reaksiya halına gəldi. Əvvəl təkcə qadın-kişi arasındakı sosial bərabərsizliyə dayanan problemlərin sonrasında bioloji cinsiyyətin, insan-heyvan, insan-robot arasındakı münasibətlər də münaqişələrə səbəb oldu. Feminizmin posthümanizm görüşünə töhfələri olmuşdur. İkilik məsələsinə baxsaq, bu məsələnin qərb fəlsəfəsinə kök saldığını əminlikdə deyə bilərik.
Yaxşı-pis, gözəl-çirkin, təbiət-mədəniyyət, ağıl-bədən, qadın-kişi, insan-heyvan, insan-robot kimi bir çox ikiliklər mövcuddur. Mütləq biri seçilməlidir. Posthümanizm bioloji, feminizm, sosializm, postmodernizm anlayışlarını özündə birləşdirir. Ursula Le Guinin “Qaranlığın sol əli” kitabında ilin müəyyən vaxtlarında cinsiyyət dəyişdirə bilən yadplanetli cəmiyyətdə hadisələr cərəyan edir. Bu şəraitdə həm qadın, həm də kişi olmaq hüququ mövcud idi. Amma hamının hər şey ola bilməsi özlüyündə heç bir şey olmamağını ifadə edirdi.
Donna Harawayin “A cyborg manifesto” kitabında insanın cyborga çevrilməsi göstərilir. Bu cyborg simvolu qadınlaşıbdır. Burada bioloji cəhətdən məsələyə baxılmır. Bir qadın dedikdə, Harawayın baxışından desək “Qadın əmək haqqı iqtisadıyyatı içində özünü müdafiəsiz vəziyyətdə görən işçilər də əslində qadınlaşıbdır. Yəni, qadın olaraq cyborgdur. Burada cyborg həm metafordur, həm də deyildir. Reallığın və xəyalın qarışığı kimidir. Hamının cyborga çevriləcək ifadəsi yanlış olmaz. Sübut: 1. Texnologiya ilə qurmuş olduğumuz münasibətlərdən həqiqətən insan və robotun fərqini müşahidə edirik.
Bəsit nümunə: Telefon dediyimiz cihaz bizim bir üzvümüz halına gəlib. Marksistin fəlsəfi “Kapitalizmi sonlandıracaq şeyin öz iç ziddiyyətləri olacaq”.
2. Posthümanizm anlayışının əsas dayağı antroposendir. İndiki yaşadığımız dövr 11.700 il əvvəl başlanan "Holocene" adlanır. Yeni mərhələnin adı “Antroposen” adlanır. Yunanca “antropos”, yəni “insan” deməkdir. Burada insanın mənfi yaxud müsbət formada yaşadığımız dövrü dəyişdirəcəyini ifadə edir. Keçmişdə insanlar həyatda qalmaq üçün qurub-quraşdırmışlar. Fəqət bu texniki əmək bu gün bir tərəfdən öz özünün məhvinə gətirib çıxarır. İnsanın mövcud olaraq özünü məhv etməsi təbii bir finaldır. Bəs bütün bu ikili qarışıqlıqları keçərək mərkəzləşən və hibridləşən növlər arasında yeni anlayış yaranacaqmı?
Ədəbiyyat: Donna Haraway “A Cyborg Manifesto”; Michel Faucault “Sözlər və Əşyalar”; Ursula Le Guin “Qaranlığın Sol Əli”
Samirə Kərimli,
BDU Jurnalistika fakültəsinin tələbəsi

Loru-Pəmbək zonası ilə tarixi bir görüş.

Əziz Ələkbərlinin Qərbi Azərbaycan İcmasında Loru-Pəmbək Zonasının əhalisi ilə görüşü hələ uzun müddət yaddaşlardan silinməyəcək. Elə görüşlər var ki, onu "tarixi görüş" hesab etmək olar, Məhz Əziz müəllimin bizim zonanın müraciətinə səmimi münasibət bildirməyi, işinin çoxluğuna baxmayaraq vaxt ayırıb onları qəbul etməsi və əhalimizi səbrlə dinləməsi, bütün verilən suallara ətraflı cavabı bizdə bir məmnunluq yaratdı.
Qərbi Azərbaycan İcmasının iş prinsipindən gələcək planlarından geniş məlumat verdi. Görüşdə Saral, Qursalı, Arçut, Haydarlı, Hallavar nümayəndələri iştirak edirdilər. Arçutdan olan görüş iştirakçısı Raminin çıxışı çox maraqlı oldu və öz proqramını təklif elədi. Onu da xatırlatdı ki, beş dil bilir:
"Mən kənddən çıxanda 8 yaşım vardı, indi atayam, mənim uşaqlarım oraları görməyib, heç təəssüratları da yoxdur. İndi bizim boynumuza düşən bu yükün məsuliyyətini dərk edib indiki yeni yetmələrimizi dədə-baba yurdlarımıza sahib çıxmalarının onların haqqları olduğunu başa salmalı və bu səpkidə böyütməliyik. Onu da bildirim ki, icmaya kömək məqsədilə mənə aid olan bütün işlərə canla- başla köməklik etməyə hazıram”.
Loru-Pəmbək zonasının ziyalıları da "İlham Əliyevin "ad günümü öz evimdə, sizin yanınızda keçirirəm" mesajını verməsi bizim boynumuza düşən məsuliyyəti artırdı və biz də həmişə onun arxasında olacağıq" deyə cavab verdilər.
İclası Aztv nin qocaman jurnalisti Miraslan Bəkirli aparırdı və iştirakçıların hamısını danışması üçün şərait yaradırdı. Görüş bizim üçün çox məhsuldar bir görüş oldu.

Şəmsiyyə Mustafayeva

"İnsan taleyinə acımaq, yoxsa acı-gucı vermək?!"

Bu dəfə yenə də müsəlmanların başına bəla, müsibət gəldi. İranın Qərbi Azərbaycan əyalətinin Xoy şəhərində güclü zəlzələ oldu. Türklərin yaşadığı ərazidə xeyli insan evsiz qaldı, xəsarət aldı. Şaxtada ac-susuz qalan soydaşlarımızın taleyinə molla rejimi acımadı. Digər bir tərəfdən Türkiyənin cənubunda və Suriyanın şimalında 7,7 bal gücündə zəlzələ oldu. Dünyanın diqqəti mərkəzi Türkiyəyə yönəldi.
Bu ərəfələrdə Fransanın "Charlie Hebdo" satirik jurnalı Türkiyədə baş verən zəlzələ ilə bağlı vicdansız davranış sərgilədi. Karikatura dərc edib "tanklara ehtiyac qalmadı" ifadəsini yazdı. İnsan taleyinə acımadı…
Türkiyə zaman-zaman bəşəri məsələlərdə xilaskar mövqedə olub. Vaxtilə suriyalı bacı-qardaşlarımız Türkiyənin yüksək səviyyəli qaçqın düşərgələrinə sığınıb. Müharibənin məhv etdiyi Suriyanı bu dəfə zəlzələ dağıtdı. Yenə də dünyadan səs-səmir çıxmadı. Bir sözlə heç kim bu zavallılara acımadı.
Zəlzələ dəhşətlidir... Ermənisindən, eləsindən – farsından, beləsindən – fransızından fərqli olaraq türk-müsəlman həmişə dosta da, düşmənə də dar gündə əl uzadıb. İnanmayan tarixi vərəqləyə bilər.
"Başına gələn başmaqçı olar" - atalar misalıdır. Misalı zəlzələyə görə çəkdim. Bu təbii fəlakət zaman-zaman bizim də xirtdəyimizdən yapışıb, torpağı başımız üstə töküb, özümüzü torpaq altına gömüb. Bir yandan xalqın qonşubağrıçatdadan yaşayış tərzinə, dəm-dəsgahına gor qonşularımız – ermənisi, farsı... hücum çəkibsə, digər bir yandan da kor qonşumuz – təbii fəlakətlər başımızın üstünü alıb. Zəlzələ təkcə Şamaxını 6 dəfə yerlə-yeksan edib.
Tanrı Mirzə Cəlilə rəhmət eləsin. "Zəlzələ" hekayəsində insanlığın, bəşəriliyin, azərbaycançılığın nədən ibarət olduğunu oxucuya çatdırır. Hekayənin sonunda "Yazıq uşaqlar" ifadəsini xatırlayanda Xoyda hökumətin biganə münasibəti nəticəsində şaxtada qalan, Suriyada beton hissələri arasında sıxışıb qalan, Türkiyədə valideynlərini itirən uşaqları xatırlayıram. Bir də bu hadisələrə biganə qalan, karikaturaya çevirən məxluqları...
Və birdən yaddaşıma iki il bundan əvvəl suriyalı qızın dünyaya səslənərək dediyi sözlər gəlir: Əgər mən ölərsəm, hamınızı Allaha şikayət edəcəm".
Türkiyədəki, Suriyadakı, Xoydakı zəlzələdə tək torpaq yarılmadı, tək o insanlar acımadı, həm də bizim qəlbimiz ortadan "yarıldı", ruhumuz acıdı...

Əsgər İsmayılov