Prof.dr.Minaxanım Təkləli

Müasir Armavir Rusiyaya bağlı Krasnodar vilayətində şəhər; Şimali Qafqaz dəmiryolu qovşağı üzərində mühüm stansiya. Kuban nəhri üzərində yerləşir.
... 1783-cü ildə Rusiya və Türkiyə arasında bağlanan sülhün şərtinə görə bütün Kuban çölləri Rusiyaya keçdi. Kırım və noqay tatarlarından Kubanı ayırmaq üçün Stavropoldan Kubanın ağzına kimi 540 verstlik möhkəm hərbi xətt çəkilməli idi.
Rusların istilaçı və Türk-müsəlman qənimi kimi tanıyıb inandıqları Suvorov müharibə boyunca qan gölündə boğulan Kuban torpaqlarını birdəfəlik ram etmək uğrinda böyük işlərə girişdi. İntiqam deyə alışıb-yanan yerli müsəlmanların nəfəsini kəsən qəti tədbirlərə əl atdı. Onlardan biri strateji imkanlara malik nöqtələrdə hərbi qala-istehkamların inşası - rus gücünün dayaq məntəqələrini qurub yaratmaq oldu. Digəri də bu torpaqlarda olduğu 106 gün müddətincə qoruyucu müdafiə xətti çəkməklə bərabər Kuban boylarının Rusiya idarəsinə keçməsilə üsyanlara qalxışan noqayları və çərkəzləri qırıb çatdı;..Kubanı tərk edərkən çoxmənalı şəkildə: bu ölkəni mən tam bir sakitlik içində qoyub çıxıram...
Suvorovun rəhbərliyi altında yenidən tikilib möhkəmləndirilən Şah kirman köhnə adın tərcüməsilə "Çar qalası" (Çaritsın) adlandırılmışdı (1784). Bu qədim bir Türk yaşayış məntəqəsi idi; ərazidəki isgit kurqanlarının 4-5 min il yaşı olduğu söylənilir. İskit-sarmat yaşayışını sübut edən onların düşərgə ev qalıqları indiki Armavirin mərkəzində - Tikinti materiaları kombinatı ərazisində aşkar edilmişdir. Kuban boyu torpaqları Hunlar, Böyük Bulqar, Xəzər xaqanlığı tərkibində olmuş; ardınca peçeneq və uzlara məskən; Altın Orda hakimiyyəti dövründən isə noqay tayfa ittifaqının məskən saldığı yer oldu.
...Şöhrətli knyaz Potyomkin Tavriçeskinin göstərişi ilə isə bir növ çarizmin yeni istila torpaqlarında qoyduğu təkəbbürlü, qoxuducu, “təhlükəli” adlar timsalında "Proçnıy Okop" (Möhkəm səngər) adı verildi. Məntəqə ilk vaxtlar soldat slabodası yerləşən forştadtdan və stanitsadan ibarət idi.
Artiq növbeti Rus-Türk savaşından (1787-1791) sonra Kuban sahili torpaqlarına əməli şəkildə yiyələnmək üçün bura Don və Sarı Qamış (Zaporojye) kazakları köçürülür. Beləliklə, 1794-də qalada 200 kazak ailəsi məskunlaşdırıldı. Peterburq imperator sarayında kinayə ilə “İsti Sibir” adlandırılan Qafqaz sürətlə sürgün və həbs yerinə çevrilir. Hakimiyyətə ağ olan üsyankar ruhlu insanlar, siyasi dustaqlar cəza olaraq Qafqaza göndərirdilər.
Mühüm hərb qalası şöhrətini qazanan Proçnıy Okop (Möhkem Səngər) qalası və onun qışlaları, hospitalı da burada sürgünlük çəkən Mixail Lermontovun məşhur "Zəmanəməzin qəhrəmanı" əsərində dəqiqliklə təsvir edilmiş; əsərin güclü xarakterlərindən olan doktor Vernerin prototipi olan N.Meyer işləyirdi. Bu qala bir çox dekabristlərin sürgün olunduqları, onların xidmət etdikləri yer kimi də şöhrətlənmişdi.(1, 22)
1830-1842-ci illərdə Kuban və Qafqaz xətti komandanı olmuş general fon Zass artıq Qafqazlıları birdəfəlik susdurmaq sərancamı verən I Nikolay hakimiyyəti sərkərdəsi idi və bu istiqamətdə onun başlçca prinsipi müqavimət göstərənlərin, boyun əyməyənlərin qəti cəzalandırılması idi. Buna görə də general fon Zassın paytaxta göndərdiyi “qanla yazılmış” raportları “aul sonuncu nəfərinə qədər məhv edildi” ; “müqavimət göstərilənlər aulları ilə birlikdə oda qalandı”; “yanan kəndin əhalisi də kəndlə birlikdə yandırıldı” və s. kimi bədbəxtlik və mənhusluq saçırdı. Həm də deyirlər, iqamətgahı ətrafı, qapısının ağzı kəsik başlar sancılmış nizə və payalarla əhatələnmişdi .
....Kuban torpaqları yenə müharibə alovlarında yanırdı. General fon Zassın simasında özlərinə böyük tərəfdar görən Çərkəz hayları və ya Dağ erməniləri 1836-da onunla əlaqəyə girdilər və onları himayələrinə almağı, Rusiyaya yaxınlıqda yerləşmək üçün xahişdə bulundular. 1837-ci ildə müharibənin top atəşləri susar-susmaz Kubanın sol sahillərinə ermənilər köçürülməyə başladı. Soydaşlarından fərqli olaraq katolik olan bu ermənilər (2, 31) Qafqaz dağlarından, adıgların, çərkəzlərin içindən çıxıb gəlirdilər. Sevinirdilər ki, xaç altına yığışırlar. Ruslar onları "armyanin" adlandırsalar da, onlar özlərini "hay" bilirdilər. Öncə gələn Erməni böyükləri gözəl Urup çayının Kubana axıb töküldüyü bərəkətli məskəni bəyəndilər. Dağ Ermənilərinin burada məskunlaşdığı məntəqə ilk zaman "Armyanskaya Slaboda"(Erməni aulu) adlanırdı. Köçürmə və məskunlaşmaya indicə boynuna "əzabkeş ermənilərin qəyyumu" yükünü çəkmiş məşhur general Zass rəhbərlik edirdi.
Kubanın hündür sahilinə arabaçılar daş, kərpic, ağac daşıyırdılar. 1840- cı ildə ilk erməni kilsəsi ucaldılır. 1846-ci ildə isə ilk erməni məktəbi...
Artıq sonralar - 1848-ci ildə Stavropoldakı erməni ruhanisi Petros Patkanyanın təşəbbüsü ilə yeni erməni məskəni Armavir adı aldı. Əski və əzəli kuman, qıpçaq türkü yurdu, yenicə yağmalanan torpaqlarda Kuban üzərində yaradılan erməni yaşayış məntəqəsinə Armavir adı verilməsi əsil provakasiya idi. Guya Armavir eramızdan əvvəl I minillikdə mövcud olmuş erməni Ayrarat çarlığının mərkəzi olubmuş. Guya həmin Armavirin xarabalıqları hələ də Oktemberyan (keçmiş Sərdarabad) yaxınlığında qalmaqdadır. Odur ki, daha sonralar, sovetlər vaxtı elə bu qədim paytaxtın şərəfinə Ermənistandakı həmin rayonu da Armavir adlandırmışdılar. Beləliklə, о erməni yaddaşında min ilə qədər susaraq yaşamış, nəhayət 1848-ci ildə dirildilmişdi.

Köçürülmə və məskunlaşdırılmanın uğurları barədə general Zass Astarxanin erməni patriarxina məlumat verərək bildirirdi ki, о 300 erməni ailəsini (2 minədək adamı) toplamağa və onları Kubanın sol sahilində məskunlaşdırmağa nail olmuşdur. Onların asayişi həm mülki, həm də hərbi cəhətdən tam təmin edilmişdir. I Nikolay kimi müstəbid hökmrandan və qaniçən istilaçı generallardan belə ənamlar erməni başbilənlərinin məharəti sayəsində baş tuturdu. Bu erməni köçünün də ilhamvericisi erməni maarifçisi və ruhanisi Varapet Artsivyanın səyləri nəticəsində olmuşdu. О erməniləri müsəlman çərkəzlərdən ayırıb rus təbəəsi kimi cəm halda yaşamağa ruhlandırdı və bu işi layiqincə təşkil etdirə bildi. Qeyd edək ki, onun Armavirdə qəbri müqəddəs sayılır və daim ziyarət edilir. 19-cu əsrdə Mərkəzi Rusiyadan Kubanboyu torpaqlara axın güclənir, bud a əhalinin tərkibinin dəyişməsinə səbəb oldu.
1876-cı ildə Armavirdən Vladiqafqaz dəmir yolu keçməklə artıq aul böyük qəsəbəyə, 1900-cü ildə isə Qafqazda iri ticarət-sənaye mərkəzinə çevrilməkdə idi. Və nəhayət 1914-də Armavir şəhər status qazanır. İndi Krasnodar şəhərindən sonra ölkənin ikinci böyük şəhəridir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan əhalisinə qarşı vuruşa göndərilən erməni könüllülərinin Krasnodarla bir sırada toplanış məntəqələrindən biri olmuşdu. Şəhərdə tatar cəmiyyəti sədri İdriz Tutayevin və noqay knyazı Atajuk Kaplanovun vəsaiti ilə tikilən (1910) böyük cami 1928-də ibadətə qapanmış, yaşayış evinə çevrilmişdir.
Keçən il-2014-də şəhərin əsasının qoyulmasının 175 illiyi qeyd edildi. Armavir(əski Şah kermen) ətrafında türk əslini hifz edən köyler: Kars, Konak(ovo), Malama, Urup, Kala Girey, Kara Calga, Kurgak, Camlık, Tugan, Sarı yol ves. Bu ezeli Türk yurdunun solmayan yadigarlarıdır.
Kaynak:Minehanım Tekleli. Türk kitabı. Unutulan Tarih. Degiştirilen Adlar, Bakı, Nurlar yayınları, 2009, s. 265-267
1. Армавир, Краснодар, 1983.
2. B.P. Григорян. История Армянских колонии Украини и Польши, Ереван, 1980
Prof.dr.Minaxanım Təkləli