Bir insandan, şəxsiyyətdən danışmaq, yazmaq istəyirəm...
Ruhu, canı və qanı ilə vətənini hər şeydən çox sevən bir insan haqqında. Onun haqqında hətta qısa məlumatları da nəzərdən keçirmək kifayətdir ki, kimliyi, qeyri-adi şəxsiyyəti barəsində tam təsəvvür yaransın. Dostları ona «Sirri-Xuda» deyiblər. Şairlər onu «ömür karvanının sənət yükünə» qeyrətli sözlər, əməllər yükləyən, «Sən dənizsən, biz - tərs axan çayların» kimi misralarla öyüblər. Onun özü isə özü haqda heç nə deməmiş, heç nə fikirləşməmiş, heç nə yazmamışdır. Məclislərdə «Ev üçün, ailə üçün işləyərkən yorulmamaq üçün el üçün də çalışmaq gərəkdir” demişdir. Ətrafa, xalqa, millətə qarşı laqeydlik haqda «Heç kəs eşitmək istəməyən adam qədər kar ola bilməz», ötəri uğursuzluqlar barədə «Həyatın böyük çətinlikləri səni böyük məqsədlərdən yayındırırsa, uğurlar uğrunda çəkdiyin əzablar səni üzürsə, Füzulini oxu, ölməz «Koroğlu»nun uvertürasına qulaq as, muğamlarımızı, saz havalarımızı dinlə; sənə yenidən qalxıb irəli getmək həvəsi gələcək» yazmışdır.
Ağdamda orta məktəbi bitirən Xudu Məmmədov Azərbaycan Dövlət Universitetinin Geologiya-Coğrafiya fakültəsinin Geologiya şöbəsinə daxil olur, 1951-ci ildə təhsilini fərqlənmə diplomu ilə başa vurur və müəllimi Heydər Əfəndiyevin təkidi ilə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Kimya İnstitutuna təyinat alır. Heydər Əfəndiyev Xudu Məmmədov üçün belə müəllim idi. Professoru Xudu Məmmədov haqqında deyirdi ki, o, istənilən elm sahəsində çalışsa, yenə də nadir zəkası, qeyri-adi istedadı ilə seçilərdi. O, çox gənckən cansız aləmlə canlı aləm arasındakı fərqi aradan qaldırıb, körpü yarada bilmişdi.
Həm böyük alim idi, həm yazıçı, həm rəssam, musiqişünas, arxeoloq, tarixçi idi və bütün bu sahələrdə qeyri-adi bacarığı Xudu Məmmədovu Azərbaycanda və dünyada öz sözünü deməyi bacaran şəxsiyyətə çevirmişdi. Alimi həmişə xalqının problemləri maraqlandırırdı. Elmi məktəb yaratmaq istəyi hər bir alimin arzudur. Amma elmi istiqamət yaratmaq hər mütəfəkkirə nəsib olmur. Səbri, tələbələri dinləmək, onlarla işləyə bilmək qabiliyyəti ilə elmi məktəb yaratmağa müvəffəq olmuşdu dahi alim.Yetirmələrindən hər zaman innovativlik gözləyirdi. “Nə yeniliyiniz var?” sualı dilindən əskik olmurdu. Deyirdi ki, əgər sualın yoxdursa, deməli elmi işlə məşğul deyilsən. O, 250 elmi əsərin, 10 müəlliflik şəhadətnaməsi və 3 monoqrafiyanın müəllifidir. Xudu Məmmədovun rəhbərliyi altında 10 elmlər doktoru və 35 fəlsəfə doktoru yetişib.
Azərbaycanda türkçülük ideyalarının yaşaması və təbliği yolunda çalışan və keçən əsrdə sovet rejiminin hökm sürdüyü dövrdə Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan azsaylı ziyalılarımızdan biri Xudu Məmmədov haqqında söz açmaq istəyirəm. Alimin aforizmə çevrilmiş fikirləri arasında bu deyimin ayrıca bir yeri var: "İnsanlar şəhərlərə bir-birini tanımamaq üçünmü yığışırlar?" Bir vaxtlar Azərbaycanın ən böyük kəndindən çıxıb ən böyük şəhərinə gələn Xudu müəllimin ən böyük suallarından biridir bu. Baxmayaraq ki, bu böyük şəhərdə onun ruhu kimi sözləri, kəlamları da dolaşmaqdadır. Budur Xudu müəllimin sözü - Xudu müəllimin ruhu.
Xudu Məmmədovda Vətən sevgisi, Azərbaycana məhəbbət o səviyyədə güclü idi ki, ona dünya miqyasında daha yüksək zirvələri fəth etməyə mane olurdu. Azərbaycan gəncliyini hər kəsə nümunə olacaq insan, şəxsiyyət kimi formalaşmasında öz sözünü, gücünü və biliyini əsirgəməyən gənc olaraq görmək ən böyük arzusu idi. Xudu müəllimin öz dili ilə desək; "Bilirsiniz, əgər alim danışanda elmdən uzaq olan adam onu başa düşsə və ona qiymət verərək, "o nə danışır, onun dedikləri elə mənim bildiklərimdi” desə, deməli, əsl alim odur. Yox, əgər "o nə danışır, mən heç nə başa düşmədim” desə, deməli, o əsl alim deyil” sözləri bugündə el arasında səslənir.
Xudu Məmmədov haqqında söz demək çətindən çətindir. Elm və mədəniyyətimizdə, ictimai düşüncəmizdə əzəmətli bir zirvə olan Xudu müəllim elinə, obasına, xalqına, Vətəninə, dilinə, musiqisinə vurğunluğu ilə xalqının, millətinin sevgisini qazandı. "Elmin vətəni yox, alimin Vətəni olmalıdı" fikrini Xudu müəllim tez-tez söyləyərdi. Sanki bu günümüzə baxaraq, bu günümüzü görərək deyirdi:

Sənə bəslədiyim, Vətən, nə simdi?
Səsinnən ürəyim əsim-əsimdi.
Sevgimin əvəzin vermək istəsən,
Bir ovuc torpağın olmaq bəsimdi.

Xudu müəllimi bir insan kimi tanımaq üçün təsvir olunan bir hadisəni yada salmaq yerinə düşərdi.
Həkim Nurəddin Rzayev dostu, Xudu Məmmədov haqqında yazırdı:
"Xudu, mən və Bəxtiyar Vahabzadə çox köhnə dostlar idik. Bir yerdə oturub bol-bol söhbətlər edərdik. Ailəmizlə bir yerdə 1978-ci ildə Xızıya dincəlməyə getmişdik. Orada bizi tanıyan kəndlilər görüşümüzə gəlirdilər. Xüsusilə Bəxtiyarın şeirlərindən xoşlananlar daha çox gəlirdi. Çox yaraşıqlı 12-13 yaşında bir oğlan uşağı bizə yaxınlaşdı. Xudu bu uşağı yanına çağırıb danışdırdı. Uşağın ata-anası yox idi. Bir qəzada ölüblərmiş. Xudu bunu duyduqdan sonra uşağa daha çox məhəbbət göstərdi. Uşaqdan soruşdu ki, sənə Bakıdan bir şey göndərməmi istərsənmi? Uşaq da Xuduya "istərəm" dedi. Xudu ona "Nə göndərim sənə?" soruşduqda uşaq Xuduya "Mənə məktub göndər, mənə kimsə məktub göndərmir" dedi. Xudu göz yaşlarını saxlaya bilməyib ağlamağa başladı. Bakıya döndükdən sonar o uşağa məktub yazır, hədiyyələr də göndərirdi!
Xudu müəllim doğrudan da adamların, adamlığın naxışı idi. Elmi yaradıcılığına imkanım daxilində, intellektinə, obrazlı təfəkkürünə, ədəbi-bədii zövqünə, sənət aşiqliyinə, mədəniyyət kompleksinə, dahiyanə səmimiyyətinə, dostluq istedadına isə kifayət qədər bələd olduğum Xudu müəllim haqda fikirləşib, dünyanın ən uzun, ən irihəcmli «xatirə»sini yazmaq imkansızlığı və mümkünsüzlüyü ilə üzləşəndə həmişə dadıma bu ikicə kəlmə çatıb: “Doyulmaz İnsan. Bəli, Xudu müəllim dünyanın ən asan adamı idi. Seçdiyi elm sahəsindən tutmuş bütün fərdi-ictimai münasibətlərə qədər - cəfalı dolanışıq səbri, dönməz vətəndaşlıq, susmaz ziyalılıq, xalsız paklıq, “mənəm-mənəm”-likdən tam xali təvazökarlıq, milli düşüncə davaları istisna edilməklə, həyatın ən çətin imtahanlarını seçmiş ən asan insan!
Xudu Məmmədov sadə xalqla mürəkkəb elm arasında get-gəlli körpü salan alim-ziyalılardan və təhsilcə geoloq, ixtisasca kristalloqraf-kimyaçı olan bu alim nə qədər elm adamı idisə, bir o qədər də el adamı idi. Bu insanda hamıya çatacaq qədər mənəvi pay, ziya vardı. O, mükəmməl incəsənət timsallı bir varlıq idi - aydın və gözəl musiqi, füsunkar tablo, monumental heykəltəraşlıq nümunəsi, memarlıq abidəsi kimi hamıya çatırdı. Onun dostlarının hamısı, tələbələrinin əksəriyyəti milli keyfiyyət daşıyıcıları idi. Bu, onun həyati baxışları, xarakter naxışları ilə də bağlıydı. Dostları arasında ad-sanları bütün dünyaya bəlli Çingiz Aytmatov, Cavad Heyət, Bəxtiyar Vahabzadə, Nurəddin Rza, vətəndaşlıq məramları bütün Azərbaycana məlum Şahmar Əkbərzadə, Zeynal Məmmədov vardı.
Tanınmış qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun görkəmli ictimai-siyasi xadim və alim Xudu Məmmədovla görüşündən sonra yazdığı bu fikirlər məşhur alimə dünyada verilən dəyərin göstəricisi idi: "Elmlə sənətin qeyri-adi uğurlarını kəşf edən, zəkası ilə "cansız təbiət” terminini elm tarixindən silən Xudu Məmmədovun şəxsiyyətinə də, xarakterinə də, sadəliyinə də vuruldum. Fəxr edirəm ki, Türk dünyasında Xudu Məmmədov kimi ziyalı var”. Çingiz Aytmatov həm də "Siz məndən təkcə 1 il 2 gün yox, bütün parametrlərlə böyüksünüz, mənim əziz Xudu müəllimim!” yazırdı.
Bu yaxınlarda Xudu müəllimin dəyərli dostlarından biri, Agdam rayonu Şıxbabalı kənd sakini, uzun illər Agdam rayonunda tikinti təşkilatlarından birinin rəhbəri olmuş Teyyub Hüseynovla görüşümüz oldu. Səmimi keçən görüş məndə böyük təəssürat yaratdı. Xudu müəllim haqqında danışdığı xatirələr, anlatdığı anlar gözlərim önündə bir anlıq canlandı və bu insana qarşı olan hörmət və ehtiramı daha da artırdı.
Xudu Məmmədov haqqında çox deyilib, çox yazılıb və yazılacaqdır. Bunlar daha çox böyük alim, istedadlı tədqiqatçı, ixtiraçı olması ilə əlaqədar olub. Mən isə onun böyük vətəndaş, son dərəcə nəcib, sadə, təvazökar, xeyirxah bir insan olmasını önə çəkib onun böyük ziyalı şəxsiyyətini bu keyfiyyətlərilə tamamlamaq istədim.
Ürəyi Azərbaycanın xoşbəxtliyi, rifahı üçün döyünən o ürək Vətənin ən böyük dərdinə - Qarabağ hadisələrinə tab gətirmədi. Qarabağdan nigaran getdi.
“Ruhunuz şad olsun Vətənin dəyərli vətəndaşı”