VƏTƏN FƏDAİSİ

Görkəmli alim professor Abbas Zamanov Azərbaycan elmi və ictimai-siyasi mühitində vətən fədaisi, cəsarət tərcümanı, azman şəxsiyyət kimi yaddaşlarda yer tutur. Bu günlərdə professor Abbas Zamanovun fiziki yoxluğundan 30 il keçir. Zaman keçdikcə dəyərli alimimizin Azərbaycan xalqı üçün nə qədər parlaq bir şəxsiyyət olduğunu bir daha təsdiq etdi.
O, Azərbaycanın ən gərgin ictimai siyasi dönəmlərində 10 oktyabr 1911-ci ildə Şərur rayonunun Maxta kəndində dünyaya göz açıb. Əsl adı Mirabbas Mirfəttah oğlu Seyidzamanovdur. Babası Seyid Zaman Mir Hətəm oğlunu nəslin yaddaşındakı yaxın keçmişin məhək daşı hesab etmək olar. Tədqiqatçı Nazir Əhmədlinin “İrəvan əyalətinin kameral təsviri” II cilid. “Vedibasar və Şərur mahallarının kameral təsviri” adlı kitabında Maxta kəndinin sakinləri sırasında adıkeçən Seyid Məhəmməd Mir Kəlbəli (oğlu Mirbaba) oğlu da mərhum professorun ulu babalarındandır.
Abbas Zamanovun uşaqlıq gənclik illəri çox keşməkeşli olmuşdur. Professor özü bu barədə deyir: “7-8 yaşım ancaq olardı, Naxçıvan elatının o cümlədən Şərur rayonunun camaatı vahimə içində yaşayırdı. Erməni daşnaklarının hücumlarından yaxa qurtarmaq üçün çoxu Cənubi Azərbaycana qaçırdı. 1918-ci ildə bizim Maxta kəndinin sakinləri də İrana keçməli oldular. Anam rəhmətə getmişdi. Atam, qardaşım İsmayıl və mən Xoy şəhərində sığınacaq tapdıq. Atam bir ərbabın yanında muzdurluq edirdi. Həyat şəraiti çox çətin idi. Qardaşım bu məhrumiyyətlərə dözməyib öldü. Daşnak hökuməti devrildikdən sonra kəndimizə qayıtdıq” (Xalq qəzeti, 6 noyabr 1992-ci il, müsahibə Ə.Bayramov ).
SOYADINDAKI MİRLƏRİ ATMASININ TARİXÇƏSİ
Professor Abbas Zamanov(Mirabbas Mirfəttah oğlu Seyidzamanov) soyadının dəyişdirlməsinin tarixçəsi barədə danışarkən bildirir ki, onu uşaq evinə götürərkən müəssisənin müdiri dahi şair Hüseyn Cavidin bacısı Səkinə xanım Rasizadə arasında keçən dialoqdan sonra soyadını dəyişiblər.
-Adı nədir?
-Mirabbas..
Səkinə xanım üzünü məni qeydə alan işçiyə tutaraq.
-“Miri”ni at, Abbası saxla,
-Atanın adı nədir?
-Mir Fəttah.
--“Miri”ni at, Fəttahı saxla,
-Bəs familin?
-Seyidzamanov
-Seyidi at, Zamanovu saxla
Beləliklə mən oldum Abbas Fəttah oğlu Zamanov qohumlarımın əksəriyyəti isə Zamanı atıb Seyidov oldular.
Təbii ki, dahi Hüseyn Cavidin bacısı Səkinə xanım Rasizadə bu addımı atmaqda məqsədi Abbas Zamanovu gələcək təhlükələrdən qorumaq idi.
Abbas Zamanov elmi fəaliyyəti haqqında çox saylı yazıları nəzərə alaraq onun bədii yaradıcılığının elmi səciyyəsindən deyil ictimai-siyasi fəaliyyətinin pik nöqtəsi olan qədim Oğuz yurdu Naxçıvanın Ermənistana verilməsinin qarşısını alması ilə bağlı göstərdiyi yüksək vətəndaş mövqeyi və cəsarət nümunəsindən söz açacağıq. Təsadüfi deyil ki, o Naxçıvanın Ermənistana verilməsinin qarşısını alan şəxs kimi yaddaşlarda kristallaşıb.
29 mart 1960-cı il tarixində Azərbaycan Elmlər Akademiyasının böyük salonunda Səməd Vurğunun xatirəsinə həsr olunmuş gecədə söz alan Abbas Zamanov əvvəlcə Səməd Vurğunla 1937-ci ilin sonlarındakı görüşləri barədə bəzi məqamlara toxunur: “Abbas Mirzə Şərifzadənin həbsindən bir neçə gün sonra Səməd Vurğunla görüşəndə onu çox pəjmürdə və kədərli gördüm. O, məni gəzmək üçün bulvara dəvət etdi. Gəzinti zamanı Səməd dalğın və kədərli olmaqda davam edir və heç nə danışmırdı. Mən ondan niyə qəmgin olduğunun səbəbini soruşdum. Səməd Vurğun dedi ki, bütün kişi adamları, mərd adamları həbsxanalara doldurublar, kişi olmayanlar isə azadlıqda qalıb.”
Abbas Zamanov bu sözləri deyəndə zalı sürəkli alqışlar bürüyür bu davamlı alqışlar gecədə iştirak edən vəzifəli şəxsləri narahat edir. Bundan sonra artıq Abbas Zamanov mətləbə keçir. Professor mətbuatda gedən müsahibəsində bu hadisə barəsində belə deyir: “60-cı illərdə Naxçıvanın Ermənistana verilməsi təhlükəsi vardı. Mən S.M.Qənizadənin haqqında materiallar toplayırdım. Qori seminariyasının sənədlərinə baxmaq üçün Tiflisə, oradan da İrəvana getdim. İrəvanda bir azərbaycanlı müəllim mənə dedi ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ermənistana verilməsi haqqında sənəd hazırlayırlar. Bu məsələ ilə əlaqədar bir neçə dəfə mitinq də keçirilib. Hətta Meğri rayon partiya komitəsinin katibi Ali Sovetin sesiyasında çıxış edib deyib ki, Azərbaycan tərəfi tələblərimizə razı olmasa, Naxçıvana bir qatar da buraxmayacağıq. İrəvandan təzəcə qayıtmışdım. Elmlər Akademiyasının böyük salonunda Səməd Vurğunun xatirəsinə həsr olunmuş gecə keçirilirdi. Salon ağzına kimi dolu idi. Mənə söz verildi. S.Vurğundan xalaqlar dostluğundan danışdım. Sonra da dedim ki, bu dostluğu pozmaq istəyənlər var. Bu yaxınlarda İrəvana getmişdim. Orada Naxçıvanın Ermənistana ilhaq edilməsi ilə əlaqədar sənədlər hazırlanır, mintiqlər keçirilir. Əgər Səməd sağ olsaydı şübhəsiz deyərdi ki, Naxçıvanın bir qarışını da heç kimə verməyəcəyik...
Salonda elə bil bomba partladı. Bir gurultu qopdu ki, gəl görəsən. Milli hiss qüvvətlidir, həm də qorxulu. Əgər axşam desəydim ki, Reyasət Heyətində oturanların hamısnı beşinci mərtəbədən atın, o dəqiqə atardılar. Səhəri gün məni partiyadan və universitetdən işdən çıxardılar. Akademiyada 83 manatlıq işə göndərdilər.
Görkəmli alim, Dövlət mükafatı laureatı, uzun illər Abbas Zamanovla dostluq etmiş professor Yusif Seyidov “Müasirləri Abbas Zamanov haqqında” adlı kitabda bu məşhur hadisəni belə xatırlayır: “Yığıncaq Akademiyanın keçmiş Kommunist küçəsindəki qədim binasının böyük zalında keçirilirdi. Yığıncağa professor Məmməd Arif sədrlik edirdi. Məruzə və bir neçə çıxışdan sonra Abbas Zamanov söz aldı. O, da başqaları kimi Səməd Vurğun haqqında sözünü dedi, sonra da haşiyə çıxaraq belə bir əlavə etdi: Bu gün Naxçıvandan gələn bir nəfər mənə dedi ki, Naxçıvanın ermənilərə verilməsi həll edilməkdədir. Abbas müəllim bu haqda bir qədər danışdıqdan sonra belə bir yekunlaşdırıcı söz dedi: Səməd Vurğun qalsaydı, deyərdi ki, biz Naxçıvanı ermənilərə vermərik. Arası kəsilməyən gurultulu alqış səsləri zalı titrətdi. Gəncliyindən coşqun milli hisslərlə yaşayan şair Xəlil Rzanın alqışlarının səsi daha gur çıxırdı. O, mənim yanımda birinci sırada oturmuşdu. İclasın sədri görkəmli alim Arif müəllim həyəcan keçirdi, məsələni yumşaltmaq üçün Abbas müəllimin hissə qapılmasını bildirəndə, Abbas müəllim yenidən səhnəyə qalxdı və dediklərini bir də təsdiq etdi.
Yığıncaq sona çatdı. Bizim müəllimimiz Əlyar Qarabağlı və mən Abbas müəllimi evlərinə yola saldıq. Bu hadisə respublikada, hətta ittifaqda əks-səda verdi. Bu xalqın etiraz səsi kimi ölkəyə səs saldı. Mərkəzdə Naxçıvan söz söhbətinə son qoyuldu”.

KİMLƏR ABBAS ZAMANOVU MÜDAFİƏ ETDİ
Abbas Zamanovla bağlı Bakı Dövlət Universitetinin Partiya Təşkiltında keçirilən toplantıda iştirak edən professor Yusif Seyidov bu bardə bildirir: “Göstəriş verildi ki, Abbas Zamanovun məsələsinə partiyada baxılsın. Mən Universitetin filologiya fakultəsinin partiya bürosunun katibinin müavini idim. Büro başlamazdan əvvəl universitet partiya komitəsinin katibi və başqaları ayrı-ayrılıqda büro üzvləri ilə söhbət edirdilər ki, onlar Abbas müəllimin partiyadan çıxarılmasını tələb etsinlər və bu tələbə səs versinlər. Büro iclasına universitetin rəhbərliyindən bir neçə adam gəlmişdi. Rektor Ş.Mehdiyev partiya komitəsinin katibi Əjdər İbrahimov, professor Əşrəf Hüseynov, prorektor, professor Abdulla Ələkbərov və.başqaları. Öyrədilmiş və öyrədilməmiş büro üzvləri böhtanlarla dolu çıxışlarında təklif etdilər ki, Abbas Zamanov partiya sıralarından çıxarılsın.
Hiss etdim ki, professor Əşrəf Hüseynov, Abdulla Ələkbərov əzab çəkirlər, ancaq səslərini çıxara bilmirdilər. Buna rəsmi səlahiyyətləri də yox idi, çünki büro üzvü deyildilər. Mən Abbas müəllimin həyat yolundan, onun xidmətlərindən, uşaq evində böyüməsindən danışdım və partiya üzvlüyündən çıxarılmasına etiraz etdim. Təklif etdim ki, ya şiddətli töhmət verilsin, ya da müəyyən müddət üçün namizədliyə keçirilsin. Mənim dərs dediyim qrupdan olan Əkbər adlı tələbə də (jurnalistika fakultəsində oxuyurdu) məni müdafiə etdi. Nəticədə, səs çoxluğu ilə büro qərar çıxardı ki, Abbas müəllim partiyadan çıxarılsın.
Fakultənin partiya yığıncağına fakultənin partiya qeydiyyatında olmayan xeyli adam çağırılmışdı. Abbas müəllim əsəbilik keçirirdi. Mərkəzi Komitənin ideologiya üzrə katibi N.Hacıyev arxayın etmişdi ki, onu partiyadan çıxarmayacaqlar. Abbas müəllim ona inanmışdı. İndi vəziyyəti başqa cür görüb həyəcan keçirirdi. İclasın gedişi haqqında danışmaq istəmirəm, həm uzun çəkər, həm də o hadisələri xatırladıqca əsəblərim gərilir. Səs vermədə 6 nəfər Abbas müəllimin lehinə qalanlar isə əlehinə oldu. Nəticədə Abbas müəllimi həm partiyadan, həm də işdən çıxardılar”.
Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldikdən sonra Abbas Zamanova qarşı represiyalara son qoyuldu. Onun M.Ə.Sabir haqqında yazdığı namizədlik dissertasiyası elmi dairələr tərəfindən doktorluq dissertasiyası kimi qiymətləndirldi. Abbas Zamanova birbaşa elmlər doktoru dərəcəsi verildi.
ABBAS ZAMANOV VƏ CÜMHURİYYƏT İRSİ
Abbas Zamanovun fəaliyyətinin xüsusi bir mərhələsini təşkil edən Azərbaycanın ilk ədəbiyyat muzeyi olan Nizami Gəncəvi adına muzeydəki unikal fəaliyyəti xüsusi qeyd edilməlidir. Demək olar ki, o, kitab mübadiləsi adı altında Azərbaycanın mühacirətdə olan Cümhuriyyət irsinin Azərbaycana gətirilməsi ilə məşğul olmuşdur. Onun Türk dünyasının nəhəng alimlərindən olan Əhməd Cəfəroğlu ilə məktublaşmaları xüsusi ilə maraq doğurur. Hansı ki, Əhməd Cəfəroğlu həmin dövrlərdə Türkiyə mətbuatında SSRİ-ni ciddi tənqid edirdi. Azərbaycanda isə həmin dövrdə Firudin Köçərli kimi nüfuzlu elm və partiya xadimləri Əhməd Cəfəroğlunu mətbuatda böhtançı adlandıraraq topa tuturdu.
Abbas Zamanov heyrət ediləcək dərəcədə cəsarətlə hər dəfə Əhməd Cəfəroğludan M.Ə.Rəsulzadənin Nizami Gəncəvi haqqında əsərini Azərbaycana göndərməsini xahiş edir. Hətta Abbas Zamanov Əhməd Cəfəroğlunun Azərbaycandakı qohumlarını tapıb onlar haqqında böyük alimi məlumatlandırır. Əli bəy Hüseynzadənin oğlu Səlim Turanın rəsm əsərlərinin Azərbaycana gətirilməsini təmin edir. Onun Məhəmmədhüseyn Şəhriyarla yazışmalarını isə həyəcansız oxumaq mümükün deyil. Sovet rejiminin poçt yazışmalarına ciddi nəzarət etdiyi heç kimə sirr deyildi. Belə dövrdə Abbas Zamanov hər dəfə M.Şəhriyara məktub yazır, məktublar geri qayıdırmış. Professor İranlı dostu Əhməd Azəruluya bu barədə söyləyir. Ə.Azərulu Pprofessora üstüörtülü şəkildə “Görünür postaçılar şairi əziyyətə salmaq istəmirlər. Ona yazacağın məktubları mənim ünvanıma göndərin, mən sahibinə çatdıraram” söyləyərək ona çıxış yolu göstərir. Abbas Zamanov qeyd edir ki, beləliklə Azərulun vasitəsi ilə Şəhriyarla məktublaşmağa başladım. Professor qeyd edir ki, Azərulun vasitəsi ilə 15 oktyabr 1986-cı il tarixli məktubunda ustad öz şəkilini də mənə yollamışdı. Şəkilin arxasında şair öz dəsti-xətti ilə yazmışdı:
“Badi-kubə şəhərinin hörmətli ədiblərindən professor Abbas Zamanova yadigar”. Bu qiymətli hədiyyə məni son dərəcə sevindirdi. Şəkili bir neçə dəfə bağrıma basıb uşaq kimi öpdüm, elə həmin gün cavab yazdım. Yazdım ki, “Sizin mənə göndərdiyiniz bu yadigar elə böyük hədiyyədir ki, onun qiymətinin həddi-hüdudu yoxdur. Zəmanəmizin ulu şairindən belə bir hədiyyə almaq mənim üçün böyük şərəfdir. Mən fəxr edirəm ki, “Heydər babaya salam” müəllifi lütf edib öz müqəddəs şəkilini mənə yadigar göndərmişdir. Belə bir lütfkarlıq üçün mən Siz cənablarına min dəfə sağ ol desəm, min dəfə təşəkkür etsəm azdır. Bu müqəddəs yadigarı mən həyatım boyu qoruyub saxlayacaq, Sizi heç bir vaxt, heç bir vaxt unutmayacağam. Mərhəmətiniz üçün sağ olun, ustad....”
Əhməd Azərulu məktubu Şəhriyara oxumuş, cavabı da özü yazmışdır. Azərulu məktubu oxuyarkən Şəhriyar son dərəcə mütəəssir oldu, uşaq kimi ağladı və onun salamını, razılığını Sizə çatdırmağı xahiş elədi.
Abbas Zamanovun çoxşaxəli faəliyyətinə kiçik bir tövhə olan bu yazı onun ruhu qarşısında ehtiramın ifadəsidir. Ruhun şad olsun VƏTƏN FƏDAİSİ!

Səməd Vəkilov

O, kövrək qələmli, ciddi natiqdir

Vəliyəddin müəllimlə tanışlığımızın, əslində, doğmalaşmağımızın tarixi bunlarla, qeyd etdiklərimlə bitmir. Onu kəlbəcərlilərin xeyir-şər məclislərində həmişə görmək olar. Bu da onun bir elin ağsaqqal ziyalısı kimi üzərinə düşən mənəvi borcun layiqincə yerinə yetirməsinin göstəricisidir.
2005-ci ildə Milli Məclisə seçkilər keçiriləndə hər ikimiz (yalnız ikimiz yox, bir neçə nəfər) də Kəlbəcər 123 saylı seçki dairəsindən Milli Məclisin üzvlüyünə namizədliyi irəli sürülən, Dədə Şəmşirin ocağında dünyaya göz açan, Qənbər müəllimin ata və müəllim tərbiyəsi ilə Azərbaycan ictimiyyəti üçün böyüyən Cavid Qurbonovun vəkillərindən idik. Ona görə də seçicilərlə namizədin görüşlərində birlikdə iştirak edirdik. O zaman bir daha Vəliyəddin müəllimin nitq mədəniyyətinin də şahidinə çevrildik.
Mətbuatla bağlı dəfələrlə polemikamız, fikir bölüşmələrimiz olur. Hər dəfə Vəliyəddin müəllimlə görüşüm bir tarixə və sonralar həmin məqamlar bədii-publisistik yazıya çevrilir. Vəliyyədin Misiroğlunun dövri mətbuatda dərc olunmuş silsilə məqalələrini, portret oçerklərini burada adbaad sıralamağa ehtiyac duymuram. Oxuduqlarım və yaddaşıma yazılan məqalələri az deyil. Demək olar ki, fikrimi öyrənmək üçün (əslində, bu, hər bir yazarın istəyidir ki, oxucu onun yaradıcılığına münasibət bildirsin) məqalələri dərc edilmiş qəzetləri oxuyub-oxumamağımla maraqlanıb. Üstündən sükutla keçib ki, görsün məqaləsini oxumuşm, ya yox. Təbii ki, bir-birindən fərqli üsub və formada qələmə aldığı maraqlı və oxunaqlı yazılarından sitatlar çəkəndə telefonun o başından xəfif bir təbəssüm hiss etmişəm. Əslində, peşəkar qələmdən çıxmış yazıların dadı-duzu, özünəməxsusluğu oxucusunu oxumağa səsləyir. Dədə Şəmşirlə bağlı xatirələri, Qənbər Şəmşiroğlu ilə Ələmdar Cabbarlının yaradıcılığına ayna tutması göstərir ki, Vəliyəddin Misiroğlu sanki həvəskar deyil, əslində, peşəkar, ədəbi-bədii sahənin mütəxəssislərindəndir.
Səssiz yubileylər silsiləsi və bir telefon zəngi
Bir qədər arxaya baxmalı oldum. Kəlbəcərlilərin ad günləri və yubileyləri daim dağlarda, bulaqların başında keçərdi. Kəlbəcərin işğalından sonra bu təmtəraqlı günlər də əlimizdən çıxdı. Ağdabanlı Qurbanın 150, Dədə Şəmşirin 110, 120, Qənbər Şəmşiroğlunun 70, 80 illik yubileylərinin təmtəraqdan uzaq qeyd edildiyi kimi, digərləri də bu əlamətdar tarixi günlərin fərqinə varmadılar. Bir haşiyə çıxaraq qeyd edim ki, “Azərnəşr”in baş redaktoru Əlövsət Ağalarovun 60 illiyi də bax beləcə, səssiz-səmirsiz (sosial şəbəkədə gördüm ki, o, həmin gün ata-anasının məzarı üstündədır) keçdi və bir kimsə bilmədi.
Bu yaxınlarda mənə telefon açdı Vəliyəddin müəllim. Həmişə çıxış etdiyi qəzetlərin ikisinin adını çəkdi və soruşdu:
-“Bütöv Azərbaycan”la, “Kredo”nun hər sayını oxuyursanmı?
-Müntəzəm olmasa da, xəbərim olur,-dedim. Bir də soruşdu:
-Oxumamısız. Oxusaydınız, son saylarında dərc olunan məqalələrimdən xəbəriniz olardı.
Doğrudan da oxumamışdım. Səhvimi anlayıb elə həmin gün “Bütöv Azərbaycan”ın 29 yanvar 2014-cü il tarixli sayını alıb baxdım. Vəliyəddin Misiroğlunun qələmindən süzülən xatirələr yumağı məni kəlbəcərli günlərə qaytardı.
“Saz similə daranan tel” sərlövhəli məqalə - xalq şairi, sevimlimiz, Dədə Şəmşirin doğma balası kimi çox istədiyi, söz kəhkəşanının parlaq ulduzu Zəlimxan Yaqubla bağlı bir şirin xatirə həm də məni kövrəltdi... Şairin axşam ay işığına başını telli saza söykəyib Kəlbəcəri yuxuya verən dağlara layla çaldığını Vəliyəddin müəllim zərgər ustalığı ilə səsyazanın lentindən oxucu yaddaşına köçürmüşdü. Elə həmin məqalədə Vəliyəddin Misiroğlu yaradıcılıq nümunələrindən yeri gəldikcə istifadə edirdi. O, Zəlimxan müəllimin anası Güllü nənəni tele-ekrandan görüb, ona üz tutub yazdığı qoşmada deyir:
Nə gözəl nur yağır nur camalından,
Kəlmələr asmısan boyunbağından.
Oğlun Zəlimxanın qoşmalarından
Qurşaq vur belinə, ay Güllü ana.
Şair yaman coşub, göylərə qalxır,
Ulduzlu göylərdə ildırım çaxır.
Şimşək ayna tutub, Zəlimxan baxır,
Sığal ver telinə, ay Güllü ana.
Misiroğlu Borçalıdan hay çatıb,
Qaş qaralıb, toran düşüb, gün batıb.
Ana layla çalır, Zəlimxan yatıb,
El heyran dilinə, ay Güllü ana.
Dədə ocağının istisinə qızınan ürək
...Bu ocaqdan minlərlə kəlbəcərlinin nəinki könlünə-gözünə, ailəsinə pay düşdü. Bu pay əsasən mənəvi sərvətimiz olan məlhəm sözdür. Ağdabanlı Qurbanın söz bulağı qaynayıb-daşdıqca ondan “ovuc-ovuc” könlümüzə, gözümüzə səpdik. Vəliyəddin müəllim də bu ocaqda doğmalaradan biri kimi göründü gözə, dəyər verdi kəlməyə, sözə. Dədə Şəmşirin sağlığından başlayan bu ədəbi yolun yolçusuna çevrilən Vəliyəddin Misiroğlu bu gün də Qənbər Şəmşiroğlu ilə qoşa addımlayır, dərdləşir-sözləşir-şeirləşir.
Bir dəfə yarı-zarafat, yarı-ciddi dedim ki, siz vaxtilə peşə, sənət seçəndə səhvə yol vermisiz, yolunuz ədəbiyyata apardığı halda, səmtini dəyişib, istedadınızı azdırmağa çalışmısız. Amma ulu yaradan ömrünüzün hər səhifəsində bu “səhvinizi” düzəldib – sizi bizlərə əsl saz-söz adamı kimi tanıdır.
Güldü:
-Kəlbəcərdə doğulanların hansı bu qabiliyyətin yiyəsi deyil ki?! Bunu seçmirik, Tanrı verir, biz peşə-sənət sahibi ola bilərik, söz-saz, təb ilahinin qismətidir və hər bir kəlbəcərli bu qabiliyyətin yiyəsidir.
Doğru deyirdi. Səhv elədiyimi anladım. Qənbər Qurbanovla Vəliyəddin müəllim uzun illərin həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi iş yoldaşı (vəzifə başında), həm də ailə dostu, sirdaşı olublar. Bundan sonra da davam edər inşallah! Qənbər müəllim 2008-ci il yanvar ayının 28-də Moskvada, Kreml xəstəxanasında müalicə olunarkən dostlarını bir-bir qərib gecələrinin xəyali qonağı edir. Amma Vəliyəddin Misiroğluna, özü dediyi kimi, 50 illik dostuna xüsusi olaraq uzun bir məktub-xatirə yazır. Təbii ki, arada şeirə də müraciət edir.
Vəliyəddin Misiroğlu da dostuna-sirdaşına borclu qalmır. Dostların belə məktub-deyişmələri az olmayıb. Onlardan birini də Vəliyəddin müəllim Qənbər Şəmşiroğlunun 75 illiyinə yazdığıdır. “Hanı Qənbər?” rədifli qoşmasında müəllif ötənlərə-itənlərə qayıdır, dosta təsəlli olsun deyə səbr diləyir, əlbəttə, poetik sözdən və qələmindən yapışmaqla:
Niyə gileylənib deyirsən ömrün
Dayazmış dəryası, ümmanı, Qənbər?!
Varlığa yox deyib yaşıyanların
Qalarmı sabaha gümanı, Qənbər?!
Niyə kövrəldirsən dostu-tanışı,
Axı, sən mətinsən, deyilsən naşı.
Bəhanə gətirmə yetmiş beş yaşı,
İtirmə ömürə inamı, Qənbər.
Şəmşiroğlu, heç qınama fələyi,
Doğulanda bələyibdir bələyi.
Ömürə qurub min oyunu, kələyi,
Ha danla, ha qına, ha yanı, Qənbər.
Yeri varmı bu təhnizin, gileyin,
Arxaya bax, nəyin qalıb, gör nəyin?!
Vəfalı dilbərlə ömür sürməyin,
Sən demə, bəs imiş hər anı, Qənbər.
Misiroğlu, dostuna ver təskinlik,
Nəyə lazım ya bədbinlik, küsgünlük.
Əzəl gündən bu dünyadır “beş günlük”,
Atamız, anamız bəs hanı, Qənbər?!
Qara telefonun hay-harayı,yaxud “dosta zəng”
Doğrudan da bəzən (əsasən də təcili lazım olanda) dostun telefonuna zəng çatmayanda qalırsan əl-amanda. Qəlbinə qara-qura fikirlər dolur. Rahatlıq tapmırsan. Bir neçə dəfə bununla bağlı Vəliyəddin müəllimin tənbehedici gileylərini eşitmişəm.
Xeyli vaxt idi Qənbər müəllimlə, heç olmasa, telefon əlaqəsi saxlaya bilməyən Vəliyəddin Misiroğlu “dosta zəng” zarafatını yadına salır. Aprelin 2-də nə qədər zəng çalsa da, Qənbər müəllim telefona cavab vermir. (Axı, o gün kəlbəcərlilərin nə gözləri yer-göy görür, nə də qulaqları xoş söz eşidir. 28 il idi ki, kəlbəcərlilər bu qara təqvimin ağrısını yaşayırdı. O gün Qənbər müəllimin də telefonu susub yəqin-M.N.) Təkrar yığanda isə “bu nömrəyə zəng çatmır”, yaxud “telefon ya söndürülmüşdür, ya da əhatə dairəsindən kənardır”- eşidir. Qanı qaralan dostun gümanı sözə gəlir. Götürüb Qənbər müəllimə belə bir qoşma qoşur:
Bağlama, a qardaş, bağlama görək,
Tutulub-açılan qara telfonu.
Zəngim haray salır, səni çağırır,
Bağlayıb qoymusan hara telfonu?!
Kiminin qolundan tutub qaldırır,
Kimiyə “Kərəmi”, “Cəngi” çaldırır.
Kimini nəzərdən, gözdən saldırır,
Qoymursan yetişə kara telfonu.
Vəlyəddin demir ki, hər an eşitsin,
Ya da “söndürülüb”- yalan eşitsin.
Sən Allah, açıq qoy, qalan eşitsin,
Ürəyi bağlamış yara telfonu.
“Dərdi dizinin üstə böyüdən şair...”
Bu da Vəliyəddin Misiroğlunun gənc şair Ələmdar Cabbarlının bədii yaradıcılığına ayna tutduğu yazının sərlövhəsi. Bu yazının adi oxucu qələmindən çıxması inandırıcı deyil. İlk cümlələrdən qələm sahibinin publisist düşüncələri özünü göstərməkdədir: “Dərd həmişə ağır olub... istər batmanla gəlsin, istərsə də misqalla... Deməli, dərdin ölçüsü yoxdur, dərd dərddir. Amma dərdin tamı var... Şair Bəhmən Vətənoğlu bir beytində deyirdi:
“Əzizim, dərdə tamı,
Dərd verər dərdə tamı”.
Deməli, dərdə tamı dərd verir. Bəs dərdin çarəsizi, ölənə qədər tamı zəhər dadanı hansıdır? Bu çarəsiz dərd Vətən dərdi, torpaq həsrəti, yurd göynərtisiymiş... Sən demə, çarəsiz qalanda dərd özü də ağlayarmış”.
Müəllif burada artıq ədəbi tənqiddən xəbərdar tənqidçi kimi çıxış edərək, şairin poeziyasına münasibət bildirir: “Ələmdar Cabbarlı şeirlərinə sözün bülbülünü qonaq eləyir və misralarına qaranquş qanadı taxır:
- Yaranandan azad deyil,
Çəkiləsi əzab deyil.
Sürünməsən - az-zad deyil,
Yaşasan - çoxdu bu ömür.
Əslində, Vəliyəddin müəllimin bir ziyalı dost kimi haqqında nə isə demək istədiyim halda, deyəsən, onun ömür yolunu vərəqlədim. Ötəri baxdığımız hər səhifədə onun necə bir ictimaiyyətçi, alicənab, vətənpərvər olması ilə yanaşı, könlünü sözə bağladığını da hiss elədik. Qısası, Vəliyəddin Misiroğlunun düzüb-qoşduğu söz, bənd, misra, beyt, bütöv şeirlər ustad Məmməd Aslanın duyğularını incitmirsə, hətta ona poetik cavablar da verirsə, demək, onun barəsində yazmağa dəyər. Ona görə də Vəliyəddin Misiroğlunun bu poetik dünyasına boylanası, orada görüb oxuduqlarımdan nümunələr göstərməklə fikrimə ayna tutmaq istərdim. Məmməd Aslana yazır:
Sən şairsən qundağından çıxandan,
Günəş kimi dan yerindən baxandan.
Misiroğlu düz yapışıb yaxandan,
Ağlayan elimin bəsisən, Məmməd,
Dərdli Kəlbəcərin səsisən, Məmməd!
Bir ömür yaşadım min ömür qədər...
Min ömür nə verdi bir ömür qədər?!
Deyirlər ki, ömür yaman şirindi,
Şirinlik təkcəcə daddımı, oğul?!
Dünyanı duymadan ömür yaşayan
Ömürün tamınnan daddımı, oğul?!
Şair ömrün dəyərliliyini yaşanan günlərin, illərin çoxluğu ilə ölçmür. Görülən işlər, əməllər hər bir insanın həyatda qoyduğu iz, vətəninə, xalqına sadiqlik onun ömür ölçüsüdür. Ömrü sürünməklə yox, şərəflə yaşaya-yaşaya başa vurmaq lazımdır. Torpaqlarımızın azadlığı uğrunda cavan ömrünü fəda vermiş milli qəhrəmanlarımız, gənc alimlərimiz, mədəniyyət və incəsənət xadimlərimiz və şairin özü kimi gənc yazarlarımız ləyaqətli ömür yaşayanların nümunəsidir”.
Vəyiyəddin müəllimin Kəlbəcərdən uzaqlarda təmtəraqdan çox uzaq yubileyinə dağ çiçəklərinin ərtini verməsə də, qoşma sovqatını könlümün duyğuları ilə sulayıb cücərtdim ki, həmişə təzə-tər qalsın:
Ömrün zirvəsinə, ay Misiroğlu,
Kaş, o dağlarda çata biləydik.
Dərib dağçiçəyin biz qucaq-qucaq,
Çəməni çiçəyə qata biləydik,
Yubileyə dağlarda çata biləydik.
Quraydıq məclisi göy çəmən üstə,
Gələydi dost-tanış hey dəstə-dəstə.
“Yurd yeri” üstündə, həzin, ahəstə,
Bulaq nəğməsinə yata biləydik,
Yubileyə dağlarda çata biləydik.
Qol götürüb asta-asta süzəydik,
Hər çəməndən bircə çiçək üzəydik.
Ayaqyalın, başı açıq gəzəydik,
Çiçək dənizinə bata biləydik,
Yubileyə dağlarda çata biləydik.
Dilim yenə yaman yerdə kiridi,
Yurd həsrəti min dərdimdən biridi.
Çeşmə kimi gözüm nuru əridi,
Hardan gəldi bir bu xata biləydik,
Yubileyə dağlarda çata biləydik.
Çəkəmmədik Kəlbəcərin nazını,
Çalammadıq Dədə Şəmşir sazını.
Məhəmmədə yazdıranda yazını,
Kəlbəcər ruhunu tuta biləydik,
Yubileyə dağlarda çata biləydik.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU
Bakı, 10 fevral 2023-cü il

Kəlbəcərdə dillənən sazım, Ağdamda ötən muğamatım – Qarabağ!

Azərbaycanın mərkəzində zəngin bitki və torpaq örtüyünə, qiymətli qoruq və yasaqlıqlara, bol sulu çaylara – bir sözlə zəngin və füsünkar təbiətə, ecazkar fauna və floraya malik Qarabağ adlı cənnətməkan yerləşir.
Həm də bu yeri elmimizin, musiqimizin də mərkəzi saymaq olar. Özünün Qarabağ xalçaları, atları, mətbəxi, abidələri ilə zəngin olan bu diyarın adının ən dolğun etimologiyası "Böyük bağ", "Qalın bağ" mənasındadır.
Vaxtilə Qarabağda yaşamış Əliş adlı bir kişidən qalan xatirələrdə Qarabağın təbiəti belə təsvir olunurdu: "Qarabağda hədsiz dərəcədə çoxlu qalın meşələr olub, hətta o qədər sıx meşələr olub ki, orada uçan quşu belə əlini uzadaraq rahatlıqla ayaqlarından tuta bilərdin".
Dünya alimlərindən biri Azərbaycanı təbii muzey, Qarabağı isə muzeyin ən unikal hissəsi adlandırmışdır. Muzey demişkən, yeri gəldiyi üçün bir məqamı da qeyd edim ki, hazırda dünyanın ən məşhur: Vaşinqtonun Metropoliten, Parisin Luvr, Londonun Viktoriya və Albert, Romanın, Berlinin, İstanbulun, Qahirənin, hətta Tehranın muzeylərində Qarabağa məxsus zəngin kolleksiyalar, eksponatlar sərgilənir. Bir tərəfdən bu mənzərə xoş görünsə də digər tərəfdən xalqın mirasının həmin muzeylərdə sərgilənməsinin ağrılı tərəfi hər kəsə bəllidir.
Xalqın mirasını çiyinlərində daşıyan, talayan xain qüvvələr, ancaq bu millətin mənəvi gücü altında əzilmiş, onun qədim və tarixi kökünə, milli kimliyinə təsir göstərə bilməmişlər.
“Avropanın ən qədim sakinləri” xəritəsinə daxil edilən Qarabağ nəinki Azərbaycanın, həmçinin də dünyanın ən qədim tarixə malik olan ərazisidir. Bu ərazidə ilk dəfə olaraq 18-ci yüzilliyin ortalarında "Qarabağ xanlığı" adında müstəqil dövlətimiz yarandı. Acı təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, əsasını Pənah xanın qoyduğu Qarabağ xanlığı sonradan şimaldan rusların, cənubdan qacarların hücumları ilə öz əzəmətini itirmiş, "Kürəkçay", "Gülüstan" və "Türkmənçay" müqavilələri ilə xanlığın başını qara dumanlar almış, sonradan isə xanlıq ləğv olunmuşdur. Bundan sonra bu ərazilərə ermənilərin köçürülməsi başlamışdır. Bu isə Qarabağda ermənilər və Türk-Azərbaycan əhalisi arasında say nisbətində dəyişikliyə gətirib çıxarmışdır.
Ali Baş Komandan İlham Əliyev İtaliyanın məşhur “La Repubblica” qəzetinə müsahibə verərkən Qarabağda ermənilərin məskunlaşma məsələsinə: "200 il bundan əvvəl orada, ümumiyyətlə, erməni yox idi. Çünki mən Qarabağ xanının Rus imperiyası ilə imzaladığı müqavilələrə dəfələrlə istinad etmişəm. Həmin müqavilədə – 1805-ci il “Kürəkçay”, müqaviləsində etnik ermənilər barədə heç nə deyilmir. Etnik ermənilər bu regiona onun dini və etnik tərkibini dəyişdirmək məqsədilə Şərqi Anadoludan və İrandan çar Rusiyası tərəfindən gətirilmişdilər”, – deyərək dünya ictimaiyyətinə bir daha həqiqətləri çatdırmışdır.
Görünən də odur ki, planlı şəkildə Qarabağa gətirilən ermənilər dini və etnik tərkibi dəyişməklə bərabər, hətta islamaqədərki alban məbədlərinə, o dövrün tarixinə belə vandal münasibət göstərmişlər. Aquen məbədini, Qandzasar monastrını hərbi baza kimi istifadə edən ermənilərin bu vəhşiliyi isə bilavasitə bəşəri cinayətdir. Bununla belə 5 dünya, 393 ölkə əhəmiyyətli olmaqla 547 abidə, 22 muzey, 927 kitabxana, 808 klub müəssisəsi, 85 musiqi məktəbi, 12 monument, 4 şəkil qalereyası, 10 mədəniyyət və istirahət parkı, 4 dövlət teatrı və 2 konsert müəssisəsi dağıtmış, yandırmış və qarət edərək Ermənistana daşımışlar.
Qaraçılardan, daha dəqiq “qəddar ürəkli” adlandırılan köçəri tayfadan əmələ gələn (XIX əsrin erməni tədqiqatçılarının fikirləridir) ermənilər yaranmış demoqrafik vəziyyətdən öz xeyirləri naminə istifadə edərək, himayədarlarının dəstəyi ilə Azərbaycanda görülməmiş qəddarlıqlar, terror hadisələri törətdilər. Sonrakı illərdə isə Xankəndi şəhəri, Xocalı, Şuşa, Laçın, Xocavənd, Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan rayonları, həmçinin Tərtər rayonunun 13, Qazax rayonunun 7, Naxçıvanın Sədərək rayonunun isə 1 kəndi ermənilərin terror qruplaşmaları tərəfindən işğal edildi. Azərbaycan xalqı Moskvadan asılı qalan müti siyasətçilərin, qardaş qırğını törədən hərbi birləşmələrin və bir də əzəli düşməni olan ermənilərin müsibətləri odunda yanıb kül olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalan bir vaxtda xalq birləşib dönüş yarada bildi. Xalqın tələbi Heydər Əliyevi yenidən hakimiyyətə qaytardı. Qarşıda isə görüləsi işlər çox idi. Yalnız Azərbaycan xalqının özünə inamını qaytardıqdan sonra Qarabağı düşmən caynağından azad edib, geri qaytarmaq olardı. Bunun üçün ictimai-siyasi sabitliyin təmin edilməsi mütləq idi. Ən vacibi isə güclü ordunun təşkili və ölkənin inkişafını təmin edəcək strateji planların cızılması və həyata keçirilməsi oldu.
Heydər Əliyevin müəyyən etdiyi inkişaf yolunu Prezident İlham Əliyev böyük məharətlə, yüksək elmi, hərbi, siyasi bacarıqla davam etdirdi. Hələ 15 il öncə Ali Baş Komandan İlham Əliyevin söylədiyi: "İşğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarından söhbət gedəndə Ermənistan hökuməti bilməlidir ki, heç bir güzəştə yol verilməyəcək" - sözləri öz təsdiqini 27 sentyabrdan başlayan Vətən savaşımızın 44 günündə tapdı. Ali Baş Komandanın qətiyyəti, ordumuzun qüdrəti, xalqın birliyi ilə ərazi bütövlüyünü təmin edən Azərbaycan qara bəxtli Qarabağı da ağ günə çıxartdı.
Əsgər İsmayılov,
BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin tələbəsi

Qazinin “Şəhid”lik məqamı

(Gözləri çıxarılmış, burun-qulaqları kəsilmiş, üzləri tanınmaz hala salınmışdır)

Ötən əsrin sonlarında İndi Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycanda soydaşlarımızı cənginə alan qan-qada Bilman Məmmədovun evinə də od-alovla gəldi. Daşnaksütyun quldurları gecənin birində onun Vedibasar mahalının (indiki Ararat rayonunun) Kiçik Vedi kəndindəki evinə od vurdular.
1988-ci ilin qanlı qırğınlarında Bilman Abbas oğlu Məmmədov da 100 minlərlə həmyerlisi kimi evsiz-eşiksiz qalıb Azərbaycana üz tutdu. Doğma yurdundan, yuvasından didərgin düşən köç karvanında Bilman Məmmədovun kiçik oğlu 16 yaşlı Şaiq də vardı. Gözlərində, yanan evlərindən qalxan alovla yola çıxan yeniyetmə hələ həyatın bu acı üzünü görməmişdi. Bütün ümidləri puç oldu, ata ocağında qurduğu xəyallar da kitab-dəftərlərinə qarışıb yandı. Ailəsi Şəmkir rayonunda məskunlaşdı. Şaiq isə yeni həyatına rayonun Təzəkənd kəndində başladı.

O, 1989-cu ildə Şəmkir rayonunun Təzəkənd kənd orta məktəbinin X sinfini əla qiymətlərlə bitirərək 1991-ci ilin may ayında keçmiş Sovet Ordusu sıralarına hərbi xidmətə yola düşdü. Həmin dövrdə Sovetlər İttifaqı dağıldığına görə, 1992-ci ilin aprel ayından xidmətini Azərbaycan Ordusu sıralarında davam etdirməli oldu. Bu o vaxtlar idi ki, erməni daşnakları artıq Xocalı soyqırımını törətmişdilər. Dişi qana batan haylar havadarlarının köməyilə kəndlərimizi viran qoyur, ərazilərimizi bir-bir işğal edir, hər gün cəbhədən acı xəbərlər ard-arda gəlməkdə davam edirdi. Gələn şəhidlər, evlərdən çıxan ana, bacı fəryadları Şaiqin az qala ruhunu bədənindən ayırırdı. Bəli “ot öz kökü üstə bitər” deyib atalar. Şaiqin atası Bilman Məmmədov da 1942-ci ildə 18 yaşı tamam olan kimi faşizmə qarşı vuruşan minlərlə azərbaycanlıdan biri idi.

İntiqam hissi Şaiqi rahat buraxmır, hər an cəbhəyə getmək, mənfur düşməndən qisas almaq arzusunda idi. Nəhayət o gün gəlib çatdı. 1992-ci ilin aprel ayında Şaiqin xidmət etdiyi hərbi hissəyə döyüş tapşırığı verildi. Vətənin müdafiəsinə qalxan bir çox igidlər kimi Şaiq Məmmədov da cəbhəyə yollandı. İlk döyüş yolu Ağdərə rayonundan başladı. Düşmən rus şovinist havadarlarının dəstəyi ilə rayonun əlverişli mövqelərini, hakim yüksəklikləri ələ keçirmək üçün əlindən gələni edirdi.
Özünün söylədiklərindən:

“Biz gecə ilə Ağdərə rayonunun Artunaqomer kəndinə gəldik. Döyüş tapşırığımız Qozlu dərəsindən keçən bir neçə kəndi birləşdirən yolu nəzarətə götürmək, düşmənin keçməsinə imkan verməmək idi. Silah, sursat və şəxsi heyətlə dolu 9 kamaz kəndin ətrafında yerləşməli idik. Bələdçimiz olmadığından ərazidə yerləşməyimiz xeyli zaman aldı. Buna baxmayaraq nə olursa olsun sabah açılanadək postlarda yerimizi tutmalı idik. Ətrafımız düşmən qüvvələri ilə dolu idi. Bölük komandirləri baş-leytenant Vüqar Əhmədov, baş-leytenant Aqil Tağıyev, baş-leytenant Əmir Yunusov, baş-leytenant Əlirza (soyadını unutmuşam), baş-leytenant Calal Carçıyev qarşıdakı adsız yüksəkliyə qalxaraq oradan yolu nəzarətə götürməyi qərarlaşdırdılar.

Biz sursat dolu sinklərlə üzü dağa hərəkətə başladıq. Yükümüz həddindən ziyadə ağır idi. Havanın çiskin yağışlı olması hərəkətimizi biraz da çətinləşdirirdi. Ərazi sıx meşəlik olması və təhlükəsizlik baxımından hər hansı işıq vasitəsindən istifadə etməməyimiz səbəbindən istiqaməti düzgün təyin etmək çox çətin idi. Düşmənə aşkar olunmamaq üçün hamıya yüksək səslə danışmamaq, zərurət olarsa pıçıldamaq tapşırılmışdı. Biz dağ yuxarı 1 saata kimi qalxdıq. Dağın zirvəsinə çatmışdıq ki, birdən qarşıdan açılan qəfil güllə bölüyün öndə gedən baş çavuşu İlqar Həsənovun başından dəydi. Bu zaman güclü döyüş başladı. Düşmən hər tərəfdən bizə atəş açır, güllə sanki yağış kimi yağırdı. Açılan güllələrdən qüvvələrimizin qeyri bərabər olduğu bəlli idi. Düşmən bizdən sayca qat-qat artıq idi. Lakin heç kəs geri çəkilmir əzmlə müqavimət göstərirdik.

Yaralıların sayı artınca onları təxliyə etmək məcburiyyətində qaldıq. Geri çəkilməyimizə baxmayaraq döyüş səngimək bilmirdi. Düşmən demək olar ki, bütün növ atıcı silahlardan istifadə edirdi. Biz çətinliklə olsa da aşağı endik. Aşağıda cəmləşəndə yaralı və şəhid olanlar xaric 7 nəfərin ümumiyyətlə aramızda olmadığı müəyyən olundu. Onların arasında Mehdiyev Ramiz, Sadıqov Ruslan, Məmmədov Natiq, Astaralı İsbəndiyar və başqaları var idi. Hava tam işıqlaşmışdı. İtkin düşən 7 nəfərin axtarışı mümkün deyildi. Düşmən snayperi buna imkan vermirdi. Havanın qaralmasını gözləmək məcburiyyətindəydik.

Hava qaralanda itkin düşənlərin axtarışı üçün meşəyə qayıtdıq. Təxminən 4-5 saat axtarışdan sonra onlardan 6 nəfərin ağacdan asılmış meyitlərini tapdıq. Tapılan 6 nəfərin meyitlərində ağır işgəncə izləri var idi. Onların gözləri çıxarılmış, burun və qulaqları kəsilmiş, üzləri tanınmaz hala salınmışdır. Biz onların kimliyini yalnız geyimlərindən müəyyən edə bildik. Onların arasında 1 nəfər Astaralı İsbəndiyar orda yox idi. Sonralar mən İsbəndiyarın oradan möcüzə şəklində yaralı olaraq sağ çıxdığını, Füzuli rayonuna gələndən sonra düşmən snayperindən şəhid olduğunu eşitdim.

Ertəsi gün şəhidləri yola salıb qüvvəmizi cəmləşdirib yenidən tapşırığın icrasına getdik. Lakin bu dəfə tam fərqli mənzərə ilə qarşılaşdıq. Düşmən qorxaraq geri çəkilmişdi. Biz rahatlıqla həmin postlara yerləşdik. Gecə saat 3-4 radələri idi. Çisginli duman yavaş-yavaş meşəni örtürdü. Müharibə zamanı bu vaxtlar ən təhlükəli vaxt hesab olunur.
Ara sıra atılan atəş səslərini çıxsaq bir sükut hökm sürürdü. Döyüşçülərin bəziləri silahlarını təmizləyir, bəziləri isə mürgüləyirdilər. Hava soyuq olduğundan yun papağımın qulaqlarını aşağı salmışdım. Birdən qulağıma erməni dilində səslər gəldi. Diqqətimi səs gələn istiqamətə yönəltdim. Döyüş yoldaşım Orxan Orucova dedim qarşı tərəfi gecə görüş cihazı ilə müşahidə etsin. Orxan turbinlə qarşı tərəfə baxaraq səksəkə içində “qardaş ermənilər gəlir” dedi. Bəli yanılmamışdım, qarşıdan çoxlu düşmən zəncirvari şəkildə dağ yuxarı dırmanırdı. Mən Orxana dedim ki, tez komandirləri xəbərdar et. Özüm isə döyüş yoldaşlarımı xəbərdar etməyə başladım. Düşmənin gəlmə xəbərini alan kimi postlarda hərə öz yerlərini tutdu. Biz düşməni tam yaxına buraxdıq və qəfil atəşlə qarşıladıq.

Meydan yenidən qan gölünə döndü. Təxminən 2-3 saat döyüş getdi. Sonra düşmənin atəşi azalmağa başladı və tamamilə kəsildi. Hava işıqlaşanadək hər kəs gözünü belə qırpmadan irəliyə baxırdı. Hava işıqlananda postların qarşısındakı mənzərə hamını şoka salmışdı. Səngərin qarşısı 60 nəfərdən çox qarışıq erməni, rus və bir neçə qaradərili meyitlərlə dolu idi. Döyüşdən canlarını qurtaran dığalar yerdə qalan meyitlərini belə götürməmişdilər”.
Yağı düşmən bütün cəbhə boyu hücuma keçir, qarşısına çıxan şəhər və kəndlərimizi yandırıb viran qoyurdu. O vaxtlar Füzuli rayonu da od alov içində yanırdı. 1992-ci ilin sentyabrında Şaiq Məmmədovun xidmət etdiyi batalyon Ağdərə rayonundan Füzuli rayonuna ezam olunur. Batalyonun döyüş tapşırığı Yuxarı Dilağarda kəndinin Qacar kəndi istiqamətində yerləşən Peykanlı təpəliyini müdafiə etmək idi. Peykanlı təpəliyi çox yüksək olmasada, hakim mövqe olduğundan ora erməni qüvvələri tərəfindən bir neçə dəfə alınmış, lakin sonradan ordumuz tərəfindən geri qaytarılmışdır. Şaiq Məmmədovun olduğu bölük Peykanlı təpəliyində mövqe tutur. Düşmən bir neçə dəfə Peykanlını almağa cəhd etsədə cəhdi boşa çıxır. Nəhayət 1992-ci il oktyabrın 13-ü saat 16-17:00 radələrində Peykanlı ilə üzbəüz ara məsafəsi təxminən 500 metr məsafədə yerləşən “tək ağac” adlanan düşmən postunun arxa tərəfinə düşmənin ağır zirehli texnikası cəmləşməyə başlayır. Düşmən öz postuna 12 ədəddən çox müxtəlif zirehli texnika cəmləşdirir. Bunu görən baş-leytenant Aqil Tağıyev düşmənin hücuma keçmək niyyətini başa düşərək rabitə vasitəsi ilə artilleriya qüvvələrimizə düşmənin texnikasını məhv etmək üçün koordinat verir. Atılan sərrast atəşlər düşmənin bir neçə zirehli texnikasını sıradan çıxarır. Düşmən qalan ağır texnikası və 3-4 qat artıq canlı qüvvə ilə Peykanlıya hücuma keçir. Yenə ölüm dirim savaşı başlayır. Şaiq Məmmədov və yanında olan silah yoldaşları Əmir Yunusov, Qabil Quliyev, Rəşad Əliyev, Orxan Orucov, İdris Allahverdiyev, Zaur Paşayev, Süleyman Abdullayev, Rasət Tağıyev, Aşıq ləqəbli Akif İmanov, Qax rayonundan olan Mamed, Laçın, Tərlan, Oğuzlu Sücayət, İntiqam, Arif və bir çox başqa döyüşçülər düşmənin hücumunu layiqli atəş zərbəsi ilə qarşılayır. Qeyri bərabər olan qüvvələrin döyüşü başlayır. Birdən ermənilərin yağdırdığı minomyot zərbəsinin biri Şaiq Məmmədovun yerləşdiyi səngərin yanına düşür. Əynində qoruyucu jileti, başında kaskası olmasına baxmayaraq, o çoxsaylı qəlpə yarası alır.

Bölük komandiri Aqil Tağıyev və Orxan Orucovun köməkliyi ilə onu səngərdən çıxarıb ölümcül yaralıların arasında, al qan içində Qaraxanbəylidəki səhra hospitalına çatdırırlar. İlkin tibbi yardım göstərildikdən sonra həkimlər ertəsi gün vəziyyəti çox ağır olanları vertolyotla Bakıya göndərmək qərarına gəlir. İçərisi ağzınadək yaralı ilə dolu olan 3 vertolyot Bakıya doğru istiqamət alır. Bu zaman Bakıda yerləşən hospital və xəstəxanalarda yaralı əlindən yer olmadığı üçün pilotlara yaralıların həyatını xilas etmək məqsədilə, istənilən bir rayona eniş etmələri barədə göstəriş verilir. Vertolyot Əlibayramlı (indiki Şirvan) şəhərində futbol meydançasına eniş edir. Rayona yaralı əsgərlərin gətirildiyini eşidən yerli camaat stadiona axışaraq təcili yardım maşınlarını gözləmədən yaralıları xərəklərdə, çiyinlərində qaçıraraq xəstəxanaya çatdırırlar. Şaiq ayılanda özünü tanımadığı bir yerdə, sarğı içində itib batan yaralıların arasında görür.
Özünün xatırladıqlarından:

“Mərmi yanıma düşəndə dəhşətli partlayışın həm qəlpəsi, həmdə dalğası məni bir neçə metr kənara atdı. Arxası üstə yerə düşəndə zərbənin təsirindən nəfəsim kəsildi. Mənə elə gəldi ki şəhid olmuşam. Qulaqlarım heç nə eşitmir, dünya başıma fırlanırdı. Nə qədər çalışsamda ayağa qalxmağım mümkün olmadı. Başımdan axan qan gözlərimə dolur, görməyimə çətinlik yaradırdı. Kaskanı çətinliklə başımdan çıxartdım. Bədənimin müxtəlif hissələrindən axan qan yavaş-yavaş paltarımı isladırdı. Başım sanki bədənimdə deyildi. Özümdən asılı olmayaraq irəliyə doğru sürünməyə başladım. Hansı istiqamətə süründüyümü və nə edəcəyimi bilmirdim. Bədənim soyuduqca yaraların yeri dəhşətli ağrımağa başlamışdı. Huşumu itirmək üzrə idim ki, birdən kimsə məni qucaqlayaraq sürüməyə başladı. Başımı qaldıranda döyüş yoldaşım Abdullayev Süleymanı başımın üstündə gördüm. Süleyman məni bir qədər daşıyandan sonra qəfil dayandı və qolları boşaldı. Məni saxlamağa taqəti qalmadığı üçün yerə düşdüm və o yanımda dizləri üstə çökdü. Əynindəki kitelin qarın nahiyəsi islanmağa başladı. Mən artıq onun da vurulduğunu bildim. Süleyman yerdə hərəkətsiz qaldığı üçün mən onun artıq şəhid olduğunu düşündüm. Huşumu nə vaxt itirdiyimdən xəbərim olmayıb. Onda Aqil Tağıyevlə Orxan Orucov köməyimizə çatıb. İkimizi də döyüş zonasından çıxararaq hospitala göndəriblər.
Huşum özümə gələndə gördüm tanımadığım yerdə və bütün bədənim sarğı içərisindədir. Sağım-solum, bədənlərinin müxtəlif hissələri qanlı sarğılarla bürünmüş yaralılarla doludur. Bədənim ağrıkəsici iynələrin təsirindən elə keyləşmişdi ki, heç nə hiss etmirdim. Mənə bir anlıq elə gəldi ki, ayaqlarım yerində yoxdur. Sək-səkə içində düşünürdüm ki, düşmən bizi əsir götürüb. Ağdərədə əsir götürülərək işgəncə verilən döyüş yoldaşlarım gəldi gözümün önünə. Başımın üstündə duran tibb bacısı ayıldığımı görüb mənə nə isə dedi. Qulaqlarım elə batmışdı ki, nə dediyini başa düşmədim. Çətinliklə də olsa qulağımı göstərib eşitmədiyimi işarə etdim. Bu zaman tibb bacısı əlində olan kağıza nə isə yazanda yenə məni şübhə bürüdü. Düşündüm ki, əsirlikdəyəm, yəqin kimliyimi müəyyənləşdirirlər. Tibb bacısı kağıza nə isə yazır lakin göz yaşlarına hakim ola bilmirdi. Onun axıtdığı göz yaşlarından mən artıq əsirlikdə olmadığıma tam əmin oldum. O kağızı mənə göstərəndə sevincdən mənim də gözlərim doldu. Kağızda bu sözlər yazılmışdı “Şaiq bacı qurban mənəm Həcər. İsrafil kirvənin qızı”.
Sən demə bu mənim kirvəmin qızı Həcər imiş. Uşaq vaxtı eşitmişdim ki, Həcər Əlibayramlıya gəlin köçüb. Təsadüfən bu xəstəxanada işləyirmiş. Axşam yaralıların xəstəlik tarixinə baxanda Məmmədov Şaiq Bilman oğlunun adı diqqətini çəkir. Amma ağlına gətirmir ki, bu bizim kirvə Şaiq olar. Soraqlayıb palatamı tapır...
...Yadıma gəlir ki, Həcər gəlin köçəndə mən uşaq idim. Aradan uzun illər keçmişdi. Bu zaman ərzində mən həm böyüyüb dəyişmişdim, həm də hazırda yaralı və sarğıda idim. Məni necə tanıdı bilmirəm. Amma onun mənə görə necə göz yaşı axıtdığı hələ də xatirimdədir....
Xəstəxanada bizə çox diqqət göstərdilər. Münasibət səmimi, doğma idi. Həkimlərin, tibb bacılarının biri gedir, digəri gəlirdi. Heç kimə fərq qoymadan sarğımızı tez-tez dəyişirdilər. Yaralıları, əli tutmayanları tək-tək yedirtməyə çalışırdılar. Ordakı qayğı, həkimlərin fədakarlığı, tibb bacılarının şəfqəti sayəsində mən də həyatda qaldım. Sağ olsunlar yaşatdılar məni. Həm beynim silkələnmişdi, həm də bədənimə xeyli qəlpə girmişdi”...
Şaiq hospitaldan müalicə olunub çıxdıqdan sonra 1993-cü ilin avqustunda ordu sıralarından tərxis olunur. Elə həmin il Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin “İbtidai hərbi və fiziki hazırlıq” fakültəsinə daxil olur. 1997-ci ildə həmin təhsil müəssisəsini bitirir. Müdafiə nazirinin əmri ilə ona leytenant hərbi rütbəsi verilir. Şaiq Məmmədov ali məktəbi bitirdikdən sonra orduda zabit kimi xidmətə başlayır. Onun təyinatı yenidən cəbhə bölgəsinə “N” nömrəli hərbi hissəyə verilir. Bir müddətdən sonra özünü müsbət tərəfdən göstərən Şaiq Məmmədovun yuxarı komandanlığın qərarı ilə Gəncə şəhərinə “N” nömrəli hərbi hissəyə köçürülməsinə qərar verilir.

Şaiq Məmmədovun savadı, fiziki hazırlığı və düşmənin dilini mükəmməl bilməsi komandanlığın gözündən yayınmır. Onu kəşfiyyat bölüyünə tağım komandiri, sonra isə bölük komandiri vəzifəsinə təyin edirlər. O, kəşfiyyat bölüyündə xidmət etdiyi zaman düşmən arxasında döyüş tapşırığı yerinə yetirdiyinə və nümunəvi xidmətinə görə dəfələrlə komandanlıq tərəfindən təltif olunaraq kapitan rütbəsinə kimi yüksəlir. Şaiq Məmmədovun xidmət zamanı əldə etdiyi nailiyyətlər yuxarı komandanlıq tərəfindən rəğbətləndirilərək, onun daha məsuliyyətli hərbi hissədə (Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrdə) xidmət etməsinə qərar verilir. Beləliklə Şaiq Məmmədov Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrdə müxtəlif vəzifələrdə xidmətini davam etdirir. Qısa zaman ərzində komandanlığın və şəxsi heyətin rəğbətini qazanan Şaiq növbəti mayor hərbi rütbəsini alır. Şaiq Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrdə xidməti zamanı şəxsi heyətə düşmən dilini tədris edir. Ekstremal hallarda düşmənlə qarşılaşma zamanı vəziyyətdən çıxış yollarını öyrədir.

Şaiq Məmmədovun sayəsində Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin şəxsi heyətinin böyük hissəsi düşmən dilində danışma, yazma və oxuma imkanı əldə edir. 44 günlük Vətən müharibəsində əldə olunan zəfərdə Şaiq Məmmədovun payı çoxdur. Belə ki, Vətən müharibəsində Şaiq Məmmədovun yetirmələrindən biri olan Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin baş giziri “Vətən müharibəsinin qəhrəmanı” şəhid Camal İsmayılov döyüş zamanı düşmənin şəxsi heyətlə dolu avtomobil karvanını rabitə ilə erməni dilində danışaraq Xüsusi Təyinatlı qrupun qurduğu pusqu istiqamətinə yönəldir və qrup düşməni pusquya salaraq 30 nəfərdən çox şəxsi heyətini, və silah- sursatla dolu 10 avtomobilini tamamilə məhv edir.
2010-cu ilin avqustundan Şaiq Məmmədovun, döyüşdə aldığı xəsarətlərlə əlaqədar olaraq, xidmət istiqaməti dəyişir. O, müdafiə nazirinin əmri ilə Ağcabədi rayon hərbi komissarı vəzifəsinə təyin olunur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 Fevral 2012-ci il tarixli Fərmanına əsasən Müdafiə Nazirliyinin tabeliyində olan Hərbi komissarlıqlar ləğv edilərək, onların bazasında Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti yaradılır. Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidməti yarandıqdan sonra Şaiq Məmmədov Xidmətin Füzuli, Şəmkir rayonlarının şöbə rəisi vəzifəsində xidmət edir.
Özünün söylədiklərindən:

“1992-ci ildən çox keçməsinə baxmayaraq hər döyüşdən söz düşəndə yanımda şəhid olanları və sağ qalan döyüş yoldaşlarımı xatırlayıram. Lakin məni xilas edərkən vurulan Süleymandan dəqiq xəbərim yox idi. Ağcabədi rayon hərbi komissarı işlədiyim dövrdə Bakı şəhərinə rayon komissarlarının iclasına toplaşmışdıq. İclasdan sonra Qax rayon hərbi komissarı Səftər müəllimdən Qaxın Qum kəndindən olan döyüş yoldaşım Süleyman Abdullayev barəsində mənə məlumat əldə etməsini xahiş etdim. İki gündən sonra Səftər müəllim zəng edərək Abdullayev Süleyman adlı bir nəfəri tapdığını bildirdi. Sonra Süleymanın telefon nömrəsini mənə verdi. Yay vaxtı idi. Axşamüstü rayon muğam mərkəzində o vaxtlar Ağcabədi rayonunun polis rəisi olan Şamil müəllim Seyidli ilə çay içirdik. Mən Şamil müəllimə bu hadisə barədə danışdıqdan sonra o eşitdiklərindən heyrətlənərək təkidlə elə indi Süleymanı yığ dedi. Mən sabah işdən yığaram deyə Şamil müəllimi oyalamaq istədim. Lakin o eşitdiklərindən o qədər təsirlənmişdi ki, inadından əl çəkməyərək, yox Süleymanı yığ deyə israr etdi. Zəng etdim. Telefon bir neçə dəfə çağırdıqdan sonra dəstəyi bir nəfər açdı. “Salam Süleyman” dedim. Dəstəyi qaldıran adam şirin bir ləhcə ilə “aleykum salam” dedi. Süleymanla danışığımızı Şamil müəllimin də dinləməsi üçün telefonu səs ucaldan rejimə qoymuşdum. Mən “Süleyman səni narahat edən Məmmədov Şaiqdir”,- deyə dilləndim. O tərəddüdlə “Məmmədov Şaiq kimdir?”,- deyə soruşdu.

- “Sənin döyüş yoldaşın. 1992-ci ildə səninlə birgə döyüşdə olan Şaiq Məmmədov” deyə əlavə etdim. Mən artıq Süleymanı səsindən tanımışdım. Amma gözlərimin qarşısında al qan içində səssiz uzanan insanın indi mənimlə danışdığına inana bilmirdim. Bəli, bu Süleyman idi. Telefonun o başından gələn səs hər ikimizi, Şamil müəllimi də, məni də qəhərləndirdi.
-“Qardaş mən bilmirəm sən kimsən, amma ölülərin ruhu ilə oynamazlar. Şaiq mənim qucağımda, gözlərimin önündə şəhid oldu”,- deyə Süleyman dilləndi. Mən təkidlə, “Süleyman mən sağam. Şəhid olmamışam, Allah mənə o xoşbəxtliyi nəsib etmədi. Mən də səni şəhid olan bilirdim” dedim. Süleyman mənə “Əgər sən həqiqətən Şaiqsənsə o vaxtlar bizimlə orda kimlər olub onları say” dedi. Döyüş yoldaşlarımızdan bir neçəsinin adını çəkməyimə baxmayaraq, yenə də onu inandıra bilmədim. Süleyman “Mən səni öz gözlərimlə görməsəm inanmaram”, dedi. Beləliklə mən vədələşərək ertəsi gün Qax rayonuna getdim.
20 il xəyallarda yaşayan iki canlı “şəhid”in görüşü çox təsirli mənzərə idi. Ətrafdakılar göz yaşlarına hakim ola bilmirdi”....
Şaiq Məmmədovun vətənpərvərliyi, nizam-intizamı və xidmətə münasibəti xidmət etdiyi qurumun rəhbərliyinin diqqətindən yayınmadı. Xidmət rəisi general-polkovnik Arzu Rəhimovun təqdimatı ilə 2015-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev tərəfindən “Hərbi Xidmətlərə görə” medalı ilə, təltif olundu. Xidmətin rəhbərliyi bilik və bacarığını artırmaq üçün Şaiq Məmmədovu 2018-ci ildə Müdafiə Nazirliyinin Hərbi Akademiyasının nəzdində “Strateji Araşdırmalar və Dövlətin Müdafiəsinin İdarə edilməsi Akademik Kursu”na göndərdi. O, kursu “kurs birincisi” olaraq başa vurdu.

Nə qədər uğur qazansa belə, polkovnik Şaiq Məmmədovun gözlərində yalnız o qanlı-qadalı illərin döyüş səhnələri, qulaqlarında od-ocağından didərgin salınanların ah-naləsi, yaddaşında isə qolları arasında can verən şəhid qardaşlarının sızlayan yaraları canlanırdı. Fikri-zikri torpaqlarımızın işğaldan azad edilməsi, düşməndən intiqamımızın alınması idi. Elə bizimlə müsahibəsindəki çıxışında da həmin fikirləri ifadə elədi:
“Ali Baş Komandanımızın bir əmri ilə hamımız səfərbər olmağa hazırıq. Azərbaycanın müstəqilliyi, suverenliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda döyüşən igidlərimizin hamısı qəlbimizdədir. Mən bir zabit olaraq bildirirəm ki, çox güclü ordumuz var. Bu, Ali Baş komandan İlham Əliyevin Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə verdiyi önəmin, göstərdiyi diqqət və qayğının nəticəsidir. 2016-cı ilin Aprel döyüşlərində rayonlarımızın birində hərbi komissar idim. Komissarlığın qarşısında elə bir izdiham yaranmışdı ki, o əzəməti sözlə ifadə etmək çox çətindir. Heç bir çağırış, dəvət olmadan o qədər insanın səfərbər olması adamda qürur hissi doğururdu. Onların içində hər yaşda vətəndaşımız var idi. Mən onda bir daha əmin oldum ki, Azərbaycan vətəndaşında vətənpərvərlik ruhu ölməyib, əksinə daha da yüksəlib, inkişaf edib, qələbə əzmi artıb. İnanıram ki, Ali Baş Komandanımızın əmri ilə torpaqlarımızın qalan hissəsi də tezliklə işğaldan azad ediləcək, qələbəmizi sizlərlə birlikdə yenidən qeyd edəcəyik.”
Bəli, polkovnikin arzusu çin oldu. 27 sentyabr 2020-ci il səhər saat 06:00-da təmas xətti boyunca döyüşlər başladı. Azərbaycan Ordusu düşmən təxribatının qarşısını almaq məqsədilə əks hücuma keçdi. Bunun ardınca Ermənistanda hərbi vəziyyət və ümumi səfərbərlik, Azərbaycanda isə hərbi vəziyyət, komendant saatı və qismən səfərbərlik elan edildi. Beləcə polkovnik Məmmədov üçün də 44 günlük müharibənin həyəcanları, yuxusuz gecələri başladı. 44 gün gecə-gündüz demədən öz vəzifəsini var gücü ilə yerinə yetirməyə çalışdı. Müdafiə Nazirliyindən şəxsi heyət və texnika ilə bağlı daxil olan sifarişlərin vaxtında və mütəşəkkil qaydada təmin olunması, gündəlik 10-larla gələn şəhidlərin dəfninin təşkili, qeydiyyatının aparılması, hər rayonun bir zənginə cavab verməyin zaman ölçüsü, stresləri və s:

“Cəbhənin hansı hissəsinə ehtiyat qüvvə lazım olurdusa gecə ilə yığıb göndərirdik. Şükür Allaha, öhdəsindən gəldik. Qələbə qazandıq. Çətin sınaqdan üzü ağ çıxdıq”.
Vətən müharibəsinin zəfərlə başa çatmasında polkovnik Şaiq Məmmədovun danılmaz zəhmətini görən Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev onu 15 dekabr 2020-ci il tarixdə 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni ilə təltif etdi.
Xidməti fəaliyyətini daim təkmilləşdirmək, bilik və bacarıqlarını artırmaq üzərində daim çalışan Şaiq Məmmədov 2021-ci il tarixdə Azərbaycan Respublikasının Təhlükəsizlik Şurası katibinin xidməti və Azərbaycan Respublikası Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin təşkilatçılığı ilə keçirilmiş “Milli təhlükəsizlik” kursunu uğurla bitirib.
P.S. Şaiq Məmmədov hazırda polkovnik rütbəsində Səfərbərlik və Hərbi Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin Aparatında Səfərbərlik hazırlığı və Səfəfərbərlik baş idarəsi rəisinin müavini- Səfərbərlik idarəsinin rəisi vəzifəsində xidmətini davam etdirir.

Bax beləcə, 50 illik yubileyinə təbrik yazdığım Şaiq Məmmədov silahdaşlarının yaddaşında həm də bir Şəhid taleyi yaşayıb. Şəhidliyin şərbətini dadıb. Elə ona görə də Şaiq Məmmədov Şəhid ailələrinə, qazilərə çox həssaslıqla yanaşır. Düyünə salınmış həlli mümkün problemləri öz şəxsi əlaqələrindən, Dövlət rəsmiləri ilə münasibətlərindən istifadə edərək qısa zamanda həll edir.
Biz də ona xeyirxah işlərində, vətənə xidmətində uğurlar arzulayırıq.


Tamxil Ziyəddinoğlu
Hərbi Jurnalistlər Birliyinin sədri

Azərbaycançılıq...Milli-mənəvi dəyərlər!

Ümummilli lider Heydər Əliyev:
Biz öz milli dəyərlərimizlə fəxr etməliyik. Bizim milli dəyərlərimiz əsrlər boyu xalqımızın həyatında, yaşayışında formalaşıb. Milli dəyərləri olmayan millət həqiqi millət, həqiqi xalq ola bilməz... Biz heç vaxt öz milli dəyərlərimizi unutmamalıyıq. Onu yaşatmaq, ondan bəhrələnmək, ruhlanmaq həyatımızın əsas istiqaməti, gələcək işlərimizin zəmanətidir.

Azərbaycançılıq dilindən, millətindən, irqindən, sosial mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün ölkə vətəndaşlarını ümumi vətən naminə həmrəyliyə dəvət edir. Milli-dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər bir vətəndaşın bu torpaq üçün milli yiyəlik hissini yaşaması isə torelantlığın bariz təzahürüdür. Əslində, dini və etnik tolerantlıq Azərbaycan xalqının qanında, canında, kökündə var. Milli ənənələrimizdə, mentalitetimizdə, habelə sosial, mənəvi və dini düşüncə laylalarımızı özündə yaşadan folklorumuzda başqa dinlərə, millətlərə dözümlü münasibət özünü yaşadır.
Qədim dövlətçilik tarixinə malik olan Azərbaycan xalqı hər zaman milli-mənəvi dəyərlərinə sadiq qalaraq bu dəyərləri əsrlərlə yaşatmış və inkişaf etdirmişdir. Milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Çünki milli-mənəvi dəyərlərimizin Azərbaycan xalqının formalaşmasına təsiri böyük olduğu kimi, milli dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsində də xüsusi rolu vardır.
Milli-mənəvi dəyərlərimizə, adət-ənənələrimizə biganə münasibət gələcəyimiz üçün yaxşı heç nə vəd etmir. Tarixdən məlumdur ki, öz soykökünə, tarixinə, milli dəyərlərinə, inanclarına dönük çıxan millətlər və dövlətlər müəyyən zaman kəsiyində “əriyib” yox olmuş və tarix səhnəsindən birdəfəlik silinmişlər. Hər hansı bir xalqı, dövləti məhv etmək üçün onu milli dəyərlərindən ayırmaq kifayətdir. Bəs milli-mənəvi dəyərlər deyəndə nə başa düşülməlidir? Milli ideologiya, milli tarix, milli dil, milli mədəniyyət və incəsənət, milli ədəbiyyat, milli özünüdərk, ailə, dahi şəxsiyyətlərimiz, milli musiqimiz, muğamlarımız, folklorumuz: hansı ki bura bizim yaddaşımız – fərd yaddaşı, etnos yaddaşı, millət, xalq yaddaşı daxildir. Bir sözlə, milli olan bütün nailiyyət və keyfiyyətlərimiz milli dəyərlər sisteminə aiddir.
Milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və təbliği vətənpərvərlik hisslərinin möhkəmlənməsi ilə birbaşa əlaqəlidir. Belə ki, bəşər övladı tarix boyu yaşadığı coğrafi ərazini qorumağı, orada kök salmağı və oradan hərtərəfli faydalanmağı özünə vəzifə bilmişdir. Öz mövcudluğunu təmin edə bilmək, fəaliyyət göstərmək üçün müəyyən yerə bağlı qalmaqla yanaşı, həm də vətən adını verdiyi həmin yeri qorumaq onun üçün qaçılmaz olmuşdur. Yaşadığı torpaqları vətənləşdirən bəşər övladı müəyyən dəyərlərə yiyələnmiş və zaman keçdikcə bu dəyərlərlə yoğrulub millətə çevrilmişdir. Milli-mənəvi dəyərlər adını verdiyimiz həmin dəyərlər millətin özünəməxsusluğunu, başqa sözlə desək, onun milli kimliyini ortaya qoyur. Məhz vətənpərvərlik hissi sayəsində fərd bu dəyərlərə sahib çıxır, həm onları, həm də aid olduğu vətəni, təmsil etdiyi milləti qorumaq üçün canından belə keçməyə hazır olur.
Azərbaycan xalqı özünün milli-mənəvi irsinə-onu bütövləşdirən və zənginləşdirən komponentlərə-dil, din, adət-ənənə, eyni zamanda birgəyaşayış mühiti və tolerantlıq kimi xüsusiyyətlərə söykənərək bəşəriyyətin mürəkkəb və ziddiyyətli ictimai-siyasi sınaqlarından məharətlə çıxa bilmiş, dünya xalqları arasında öz varlığını, dövlətçilik ənənələrini qoruyub saxlamağı bacarmışdır. Tarixi hadisələrin gedişatı göstərdi ki, minilliklər ərzində formalaşmış milli-mənəvi sərvətimiz milli mənlik şüurumuzu oyadaraq müstəqil dövlətçiliyimizin bərpasına səbəb olan əsas amildir.
Milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunması və inkişafı ulu öndərimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Milli dəyərlərimizə, soykökümüzə qayıdışın, milli hisslərimizin oyanışının xalqımız üçün gərəkliliyini nəzərə alan, hər zaman bu sahəni diqqət mərkəzində saxlayan ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyinin birinci dövründə xalqımızın milli oyanışının əsası qoyulmuşdur.
Milli-mənəvi dəyərlərimizə dərindən bələd olan Ümummilli lider xarici ölkələrə səfərləri zamanı soydaşlarımızla görüşlərində onlara harada yaşamalarından asılı olmayaraq Azərbaycançılıq ideologiyasına sadiqliyi, xalqımıza xas olan adətənənələrimizi yaşatmağı, təbliğ etməyi tövsiyə edirdi: “Bizim hamımızın bir Vətəni var – bu, Azərbaycandır. Azərbaycanlı hər yerdə yaşaya bilər, ancaq azərbaycanlılığını, öz dilini, milli ənənələrini unutmamalıdır. Onun qəlbi daim doğma Azərbaycanla bir vurmalıdır”.
Milli-mənəvi dəyərlərimizin kökü əməli-salehlik və əxlaqi saflıqdır; mənəvi təmizlik və büllurluqdur; halallıq və gözütoxluqdur; xeyirxahlıq və mərdanəlikdir. Bunların hamısının zirvəsində isə adi vicdan dayanır. Vətənə, dövlətə və onun mövcudluq rəmzi, ali atributu olan bayrağa səmimi sevgi nümunəsini xatırlayanda düşünürük: ta qədim dövrlərdən saf çeşmə tək süzülüb gələn, milli kimlik meyarına çevrilən ali mənəvi keyfiyyətləri, bəşər sivilizasiyasını zənginləşdirən dəyərli mədəni irsi, özünəməxsusluğu şərtləndirən bu xalqın təmsilçisi olmağa həqiqətən də dəyər. Nədən ki, mövcudluq tarixi şərəfli mübarizə yolu ilə zəngin olan müdrik xalqımızın tarixində ona utanc gətirəcək hansısa hadisə olmayıb. Taleyin sərt üzündən əsrlər boyu müxtəlif sarsıntılara, ərazi təcavüzünə, mənəvi terrora, repressiyalara məruz qalan Azərbaycan xalqı ən çətin məqamlarda belə, milli kimliyini, şərəf və heysiyyətini qoruyub. Qloballaşan dünyanın yeni nizamı həqiqi mahiyyətindən çox-çox uzaqlaşmış “qərbləşmə”, “avropalaşma” kimi kütləvi kulturoloyi baxışları, kosmopolit dəyərləri zorən kiçik millətlərə sırımağa çalışsa da, Azərbaycan xalqı bu qarşısıalınmaz prosesə oturuşmuş mənəvi-əxlaqi dəyərlər sistemi ilə layiqli müqavimət gücündə olduğunu təsdiqləyib.
Xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərini həm müdafiə etməyi, həm də qoruyub saxlamağı, bacaran, dövlətlə vətəndaşların mənafeyini üzvi şəkildə birləşdirən azərbaycançılıq ideologiyası ölkədə vətəndaş birliyi və vahid sosium üçün uğurlu təməldir. Bu mənada, azərbaycançılıq millətindən asılı olmayaraq özünü azərbaycanlı sayan vətəndaşların həmrəyliyi üçün möhkəm istinad mənbəyi, ideoloyi bünövrədir. Bu ideologiyanın pozitiv xarakteri həm də bütün dünyaya səpələnmiş 50 milyondan artıq azərbaycanlını vahid ideallar naminə səfərbər etmək qüdrəti ilə müəyyən olunur.
Azərbaycan müasirləşən, Avropa və dünya birliyinə sürətlə inteqrasiya edən ölkədir. Təbii ki, müasir dünyada sürətlə davam edən qloballaşma prosesləri bizim də ölkədən yan keçməyib. Buna baxmayaraq, qloballaşma adı altında öz milli dəyərlərimizi unutmamalı və bu dəyərlərə sadiq olmalıyıq. Hər bir ölkə və xalq üçün onun milli dəyərləri hər şeydən üstün tutulmalı və digər xalqların dəyərləri ilə ziddiyət təşkil etməməlidir. Bu baxımdan biz qloballaşma deyəndə Azərbaycanda beynəlxalq əməkdaşlığı, xoş münasibətləri, səmimi dostluğu nəzərdə tuturuq. Biz hər zaman qloballaşma adı altında digər xalqların adət-ənənələrinə zidd olan, milli mentalitetə xas olmayan dəyərlərə qarşı mübarizə aparmalıyıq. Təbii ki, bu mübarizədə milli mənliyimizi qorumaq ən vacib şərtlərdəndir.
Sonda sözlərimi Möhtərəm cənab prezidentin fikirləri ilə tamamlamaq istəyirəm;
“Bizim üstünlüyümüz ondan ibarətdir ki, gənc və güclü dövlətimiz möhkəm təməl üzərində qurulub. Çoxəsirlik tarix, mədəniyyət üzərində qurulub. Milli-mənəvi dəyərlər bizim üçün ən vacib məsələdir. Biz təbii ki, ümumbəşəri dəyərləri bölüşürük. Ancaq bizim üçün başlıca dəyərlər öz milli Azərbaycan dəyərlərimizdir”.

Rövşən Məmmədli
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında
Məcburi Köçkünlərin Sosial İnkişaf Fondunun əməkdaşı

Elməddin Behbud yazır: Biz də qayıdırıq, onlar da...
(Erməniçiliyə vurulan böyük zərbə)

Bəli, hətta anti-Azərbaycan mövqedə olanlar da etiraf edir ki, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə qəhrəman Azərbaycan Ordusunun 44 günlük Vətən savaşı ermənilərin "miatsum" ideyası da daxil olmaqla 30 ildən artıq müddətdə saxta "Böyük Ermənistan" quruculuğu ilə bağlı gördükləri bütün işləri tarixin zibilliyinə atdı. Bu, son iki əsrdə erməniçiliyə vurulan iki böyük zərbədən biridir.
Bu mətnin sonundakı isə sadəcə ermənilərin Laçın şəhərini tərk etdiyini göstərən şəkil deyil. 2020-ci ilin 27 sentyabrından etibarən rus imperiyasının 200 il öncə Cənubi Qafqaza - Azərbaycan, türk-müsəlman torpaqlarına köçürdüyü ermənilərin geriyə dönüşünün davam etdiyini göstərən tarixi fotolardan biridir.
İki ilə yaxındır ki, Murov dağlarından Arazboyu düzənliklərə qədər ermənilər vəhşiliklə zəbt etdikləri və həyasızcasına məskunlaşdıqları torpaqlardan çəkilib gedirlər. Özü də xoşluqla yox, məğlub şəkildə, məcbur olaraq. Vaxtilə dinc mülki əhalini qətlə yetirməklə qazandıqları "qələbənin" nə qədər saxta və süni olduğunu dərk edə-edə...
Azərbaycan vətəndaşlığını almaq üçün son günlər etdikləri müraciətlər də düşdükləri ağır vəziyyətin nəticəsidir...Azərbaycanlılar isə geri dönür. Ağalı misalındakı kimi, bu gün Azərbaycan xalqının siyasi coğrafiyası daxilindəki ərazilərə qayıdırıq. Qayıdış prosesi yalnız müstəqil Azərbaycan Respublikasının hazırkı sərhədləri ilə məhdudlaşmayacaq. Etnik coğrafiyamızın sərhədləri isə siyasi coğrafiyamızdan qat-qat böyükdür...
Erməni ekspertlər də anlayırlar ki, onlar üçün əsas təhlükə yalnız Qarabağ iddiasından rəsmi olaraq əl çəkmək deyil. Sülh müqaviləsi imzalanandan sonra azərbaycanlılar hazırda "Ermənistan" adlanan tarixi torpaqlarına - quzeydəki Şörəyel mahalından, güneydəki Zəngəzur mahalınadək olan bütün ata-baba yurdlarına, Loru-Pəmbəyə, Ağbabaya, Zəngibasara, Göyçəyə, Qaraqoyunluya, Dərələyəzə, Vedibasara, o cümlədən İrəvana dönəcəklər. İlk olaraq məzarlarını ziyarət edən qonaq, turist kimi. Sonra əmlak sahibləri kimi. Daha sonra isə yaşamaq icazəsi olan şəxslər kimi. Kim bilir, irəlidə vətəndaşlıq məsələsi də həll oluna bilər.
Ermənistanın mövcud sosioloji göstəriciləri də dediklərimi təsdiq edir. Əhali artımı olmayan, insanların ilk fürsətdəcə ölkəni tərk edib qaçdığı Ermənistanın 85 milyonluq Türk və 10 milyonluq Azərbaycan xalqının qarşısında duruş gətirməsi mümkün deyil. Güneydəki milli proseslərin inkişafı, milli kimlik şüurunun yüksəlişi yaxın 10 ildən etibarən erməniləri güney sərhədlərindəki kiçik pəncərə vasitəsi ilə qidalanmaqdan da məhrum edəcək.
Biz də qayıdırıq, onlar da...
Sadəcə biz Cənubi Qafqazdakı tarixi haqlarımızı bərpa edərək doğma torpaqlarımıza qayıdırıq. Ermənilər isə onlara ərməğan edilən və işğal etdikləri torpaqları tərk edərək dünyanın müxtəlif guşələrinə üz tuturlar.
Böyük və çox şərəfli tarixi hadisələrin şahidi və iştirakçısıyıq. Elə hadisələr ki, insan dərindən düşündükcə heyrətə gəlir...
Bütün maneələrə, ziddiyyətlərə rəğmən, Azərbaycan müasir geosiyasi konfiqurasiyada güclü və qüdrətli şəkildə təmsil olunur.
Qarşıda isə bütöv Azərbaycan var!!!

Almaniyada yaşayan həmyerlimiz Nərminə xanım İbrahimovanın redaksiyamıza müraciəti:
Hörmətli, “Bütöv Azərbaycan”.
Almaniyada Brolcherstr 106 Alsdorf 52-447 ünvanında yaşayan Fəxrəddin Bayramov 24 iyulda Youtube kanalında çıxış edərək Azərbaycanda yaşayışın çətinliyindən və məmur özbaşınalığından şikayət edib. Onun nəzərinə çatdırırıq ki, Azərbaycan xalqı adından danışmağa səlahiyyəti yoxdur və buna görə məsuliyyət daşıyır. Onun Azərbaycanda bütün şəraiti var, amma bunlara baxmayaraq o, iki ildir öz şəxsi arzuları, istəyi ilə Almaniyda yaşayır.
Fəxrəddin Bayramov bildirir ki, o, Azərbaycan vətəndaşlığından imtina edib, Ermənistan vətəndaşlığını qəbul edəcək, bu barədə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyana da müraciət edib. Hətta Youtubedə o böyük bir məsuliyyətsizliyə yol verərək öz şəxsiyyət vəsiqəsini doğrayıb, bir neçə yerə böldü. Onun söylədikləri fikirlərlə ailəsi razı deyil, o isə həm ailəsini, həm də övladını qorxu altında saxlayır. Bu məsələ ilə bağlı biz Almaniya polisinə müraciət etdik və onun qapısına getdik. Almaniya polisi onun ailəsi və övladını nəzarətdə saxlayır. Onun Youtube kanalında söylədikləri mənasız cəfəngiyatdan başqa bir şey deyil.
Biz Almaniyada yaşayn azərbaycanlılar, qazilərimiz dəfələrlə etirazımızı bildirmişik. Onun Azərbaycan dövlətçiliyinin əleyhinə danışmasına biz etiraz edirik və bu haqda tədbir görmək üçün Azərbaycan dövlətinin rəsmi qurumlarına müraciət edirik. Biz harada yaşamağımızdan asılı olmayaraq öz dövlətimizi, onun rəhbəri 44 günlük müharibədə zəfərin əldə edilməsində öz dəmir yumruğu ilə qalib gələn və 30 ilə qədər erməni faşistlərinin caynağı altında qalan torpaqlarımızı azad edən Ali Baş Komandanımız İlham Əliyevə öz minnətdarlığımızı bildiririk və daim dəstəyimizlə onun arxasındayıq.
Fəxrəddin Bayramov kimilərin qanında azərbaycanlı qanı olsaydı belə çıxışlar etməzdi. Biz ona öz etirazımızı bildiririk və dünyada yaşayan hər bir azərbaycanlı da ona öz etirazını bildirir.
Sizə böyük hörmətlə:
Almaniyada yaşayan həmyerliniz Nərminə İbrahimova.

Azərbaycanın cəngavər oğlu – Şah İsmayıl
Şah İsmayıl Xətai (Səfəvi) xalqımızın dövlət və dövlətçilik tarixində müstəsna rol oynamış, 14 yaşında hakimiyyətə gələrək Səfəvilər kimi qüdrətli Azərbaycan dövlətini yaratmış, fövqəltəbii gücə və zəkaya malik tarixi şəxsiyyətdir.
Tariximizin bu şanlı şəxsiyyəti haqqında bir-birinə zidd, mübahisəli məqamlar da az deyil. Ona görə də Şah İsmayıl haqqında danışarkən, onun Azərbaycan tarixindəki rolunu və xidmətlərini daha aydın şəkildə təsəvvür etmək üçün bir neçə məqama aydınlıq gətirməyi önəmli hesab edirik.
Hər şeydən əvvəl, Şah İsmayıl Xətainin Azərbaycan tarixinin digər bir ləyaqətli, lakin mübahisəli şəxsiyyəti olan Babəklə (Baybək) soy, şəcərə və ideoloji bağlılığı məsələsinə toxunmaq istəyirik. Babəki İslama qarşı döyüşən üsyan rəhbəri kimi təqdim edənlər bir məqamı unudurlar ki, o, Hürrəm (Hürrəm-azadam) hərəkatına qırmızı bayraq altında başçılıq etmişdir. Qırmızı bayraq isə bir çox mütərəqqi fikirli tədqiqatçıların fikirlərinə əsasən, islam tarixində “günahsız olaraq qətlə yetirilən, qatili cəzalandırılmamış insan” anlamını ifadə etmişdir. İlk dəfə qırmızı bayraq məhz İmam Hüseynin dəfni zamanı, onun məzarı başında qaldırılmışdır. Deməli, Babəkin “Hürrəm” hərəkatına qırmızı bayraqla başlaması təsadüfi sayıla bilməzdi. Peyğəmbər Əleyhüssəlamın dövründə İslam dini müxtəlif ölkələr və xalqlar arasında yayılarkən ərazi işğalı məsələsi yox idi. Məqsəd İslamın daha geniş yayılmasından ibarət idi. Peyğəmbərin vəfatından sonra isə xilafət nümayəndələri islamın qəbul olunduğu ərazilərin işğalına başladılar. Din adı altında daha çox ərazi və qənimət ələ keçirmək uğrunda mübarizə meydana gəldi. Azərbaycanın xalq qəhrəmanı Babək də məhz xilafətə - onun işğalçı əməllərinə qarşı mübarizəyə qalxmış, qəhrəman kimi döyüşlərə atılmışdı. Əslində qaldırdığı bayrağın rəngi də sübut edirdi ki, Babək Əhli-Beyt tərəfdarıdır, İslam dininə deyil, öz işğalçı əməlləri ilə bu dinin adına ləkə gətirən ərəb xilafətçilərinə qarşı vuruşur. Məlumdur ki, Şah İsmayıl Xətai və tərəfdarları da başlarına Əhli-Beyt aşiqi olaraq on iki İmamın şərəfinə on iki zolaqlı qırmızı çalma bağlayırdılar. Bu deyilənlər sübut eləyir ki, ideoloji baxımdan Babək və Xətai eyni amala xidmət etmişlər. Araşdırmaçılar nəsil şəcərəsi baxımdan da bu iki azadlıq mücahidinin eyni soydan olduğu fikrini, genetik kodlarının bağlılığını qəbul edirlər.
İkinci bir məsələ Şah İsmayılın ana dilimizi dövlət dili səviyyəsinə qaldırması məsələsi idi. Onun hakimiyyətə gəlişi Əfşar, Qacar, Şamlu, Ustac kimi çoxsaylı türk tayfalarının və xalqın hərbi dəstəyinə əsaslanırdı. Şah İsmayıl on dörd ildə on dörd türk elini birləşdirmişdi. Türk soylu olması dilimizə münasibətində də açıq-aydın özünü göstərirdi. Onun danılmaz xidmətləri arasında ana dilimizi türk dili adı ilə rəsmi dövlət dili elan etməsini, saray yazışmalarının və hərbi sənədlərin türkcə yazılmasını, öz sarayına ana dilində yazıb-yaradan sənətkarları toplayaraq elm, mədəniyyət və incəsənətin inkişafına xüsusi qayğı göstərən və xalq tərəfindən böyük ehtiram və sevgiyə layiq dövlət başçısı kimi fəaliyyət göstərməsini, ədəbiyyatımıza və dini düşüncəmizə xüsusi töhfələr verməsini ayrıca vurğulamaq lazımdır.
İ.Petruşevski göstərirdi ki, “Azərbaycan dili (türk dili) İsmayılın ana dili idi, onun və ailəsinin əsas dayağı Azərbaycan türkləri idi, onun sarayında da bu dildə danışırdılar. Həmin dövrdə ərəb və fars dillərinin əsas dil olaraq işləndiyi, hətta özlərini türk varisi olaraq elan edən Osmanlı sarayında dövlət dilinin fars dili olduğu bir şəraitdə Şah İsmayıl türk dilini dövlət dili səviyyəsinə qaldırmaqla bu qədim və zəngin dilin nüfuzunu özünə qaytardı. Təkcə bununla kifayətlənmədi. Dilimizin nüfuz dairəsinin genişlənməsinə kömək etdi, dövlət idarələrində, sarayda, hərbi hissələrdə işlənən rəsmi dillər arasında dilimizi dövlət dili kimi işlək vəziyyətə gətirdi. Nəticədə Azərbaycan dilinin hərbi-siyasi leksikasında türk sözlərinin sayı çoxaldı, ana dilində rəsmi üslubumuz meydana gəldi. Azərbaycan dilində fars sözlərindən istifadə olunduğu kimi, fars dilinə də türk sözlərinin axını başladı. Divan ədəbiyyatında türk dilində heca vəznli əsərlər yazan və klassik ədəbiyyatda heca vəzninin mövqeyini sabitləşdirən sənətkar kimi fars dilinin şeir-sənət dili olaraq ikinci plana keçməsinə zəmin yaratdı. Doğru göstərirlər ki, məhz Şah İsmayıl Səfəvinin başlatdığı ənənə nəticəsində ədəbiyyatımızın Məhəmməd Füzuli kimi dahisi yetişdi.
Bütün bunlar Şah İsmayıl Xətainin türklüyə xidmətləri olmaqla yanaşı, sözsüz ki, onun öz soy-kökünə bağlılığının da ifadəsi idi.
Tədqiqatçılardan O. Əfəndiyev “Azərbaycan Səfəvilər dövləti” adlı əsərində yazır ki, “Qızılbaşlar özlərini türk mənşələrinə, əsil-nəcabət və ad-sanlarına görə yüksək tuturdular”. Venessiya hökmdarı K.Laskarini Şah İsmayıl haqqında yazırdı: “Doğrudanmı o, möcüzələr yaradan nadir şəxsiyyətdir? O, həqiqətənmi, fövqəltəbii zəka sahibidir? Mənə bildirdilər ki, o və onun nəslindən olanların hamısı müqəddəs bir nəslin övladlarıdır və həmişə müqəddəs hesab olunmuşlar”.
Şah İsmayıl əsl cəngavər - ağlasığılmaz cəsarətə malik bir bahadır idi. Tarixçi Həsən Rumlu yazırdı ki, “Şah İsmayıl müharibə meydanında şir kimi vuruşar, ziyafət məclislərində isə ağzından dürr yağdırardı”. O dövrdə hökmdarların əksəriyyəti döyüşlərə özü başçılıq etmir, igid sərkərdələrini göndərirdilər. Ona görə orduda komandan hökmdarın özü olmurdu. Ş.İsmayıl isə özü döyüşlərə şəxsən başçılıq edir, bügünkü dövlət quruluşumuzda olduğu kimi, Ali Baş Komandan vəzifəsini özü şəxsən yerinə yetirirdi. O, hərb sənətinə dərindən bələd idi, olduqca mükəmməl hərbi təlim keçmişdi. Təkbətək döyüşlərdə heç kim ona qalib gələ bilməmişdi. Dövlət başçıları çadırlarından döyüşləri izlədiyi halda, hələ 14 yaşı tamam olmamış İsmayıl qoşunun önündə hücuma keçirdi. Çaldıran döyüşündən əvvəl o, Sultan Səlimi döyüşə dəvət etdiyini, lakin Sultan Səlim qorxaraq öz yerinə Osmanlının yenilməz pəhləvanı sayılan Malkoçoğlunu göndərdiyini, ilk zərbədən onu qılıncla ikiyə böldüyünü çoxlarımız bilirik. Bu gün bəziləri əfsanə, şişirtmə hesab etsələr də, Şah İsmayılın qılıncı ilə topun lüləsini kəsməsi də tarixi həqiqətdir. Bədəni qılınc yaraları ilə dolu olardı.
Şah İsmayılın 7 minlik qoşunla Ağqoyunlu Əlvəndin 30 minlik, 12 minlik qoşunla Ağqoyunlu Muradın 70 minlik qoşununa qalib gəlməsi də tarixin yaddaşından silinməyib. Şah İsmayıl Sultan Səlimin 200 minlik qoşununa, 300 topuna qarşı döyüşə 20 minlik süvari ordu ilə çıxmışdı. 3 gün davam edən döyüşdə Qızılbaşlar misilsiz qəhrəmanlıqlar göstərmişdilər. Sözsüz ki, Sultan Səlim Yavuz hiylə işlətməsəydi, Şah İsmayıl yenə qalib gələcəkdi, amma Osmanlı hökmdarı hiylə ilə qalib gəlsə də, tarixin yaddaşında bu hadisə qınaq yeri kimi qaldı. Çünki Şah İsmayıl Çaldıran döyüşünün olmasını istəmirdi. O, Sultan Səlimi bu döyüşdən yayındırmaq üçün dəfələrlə Osmanlı hökmdarına məktublar yazmış, iki qardaş dövlət arasında qan axıdılmamasına çalışmışdı.
İlk dəfə güləşi döşək üzərinə gətirən pəhləvan da məhz Şah İsmayıl idi. Onun zamanında güləş məşq zalları açılmış və Azərbaycana məxsus bu idman növü geniş yayılmışdır.
Şah İsmayıl güclü strateq kimi öz qoşünlarını 12 İmamın şərəfinə 12 yerə ayıraraq aypara şəklində düzərdi. Bu düzülüşdə zəif mərkəz və güclü cinahlar müəyyən olunurdu. Düşmən qoşunları zəif mərkəzlə döyüşdüyü zaman güclü cinahlar düşməni əhatə edir, onları mühasirəyə alaraq darmadağın edirdi. Böyük hökmdar sərkərdənin bu strategiyasından Həzi Aslanov da tanklar vasitəsi ilə istifadə etmiş, ruslar bu strategiyanı “Aslanov nalı” adlandırmışdılar.
Şah İsmayılın dövlət ideologiyasında bugünkü türkçülük, müasirlik və İslam ideyası dayanırdı. Dilimizi dövlət dili elan edib türk tayfalarını birləşdirməklə türklüyə, dövlətdə yeni mütərəqqi qaydalar yaratmaqla müasirliyə, Əhli-Beyt aşiqi kimi isə İslama xidmət edirdi.
Sosializmin ideoloqlarından olan K.Marks Şah İsmayılı qəsbçi hesab edərək, 14 ildə 14 ölkəni qəsb etdiyini bildirsə də, Şah İsmayıl əsl fateh idi. O, heç vaxt qonşu dövlətlərə yürüş edib onların ərazisini zəbt və qəsb etməmiş, 14 ildə 14 eli birləşdirmişdi. Onun hər bir yürüşü ya kiminsə onun dövlətinə meydan oxuması nəticəsində, ya da məzlumların yalvarışına kömək məqsədilə baş vermişdir. Onun yaratdığı dövlətin ərazisi Azərbaycanın tarixi torpaqları olan Şimali Ağqoyunlu və Şirvanşahlar dövlətini (Albaniya), Cənubi Ağqoyunlu (Atropatena) və Qaraqoyunlu (Anadolu) dövlətlərini birləşdirərək bir ucu Bakıdan Şirvandan başlamış indiki İran, İraq, Suriya, Bağdada, diğər ucu Əfqanıstan, Pakistan, Hindistana, Orta Asiyayaya qədər iki milyon səkkiz yüz min kvadrat kilometrdən artıq ərazini əhatə edirdi. Sonralar Səvəfilər dövlətinin ərazisi üç milyon beş yüz min kvadrat kilometrdən artıq olmuşdu. Bu gün 44 günlük Qarabağ zəfərinin qazanılmasında da, ondan əvvəlki və sonrakı dövrdə də hər zaman bizimlə olan Pakistanda hazırda Xətai dövründə həmin ərazilərə köçürülmüş qızılbaşların milyonlarla davamçıları yaşamaqdadır.
Şah İsmayılın əsas dayağı xalq idi. Alman səyyahı E.Kempfer yazırdı ki, “Şah İsmayıl dövlətinin ideologiyası xalqın və millətin saf və güclü təbəqəsinin ideologiyası idi”. O həm də dövrünün dini lideri idi. Şərqi Anadoluda xalq kütlələri meydanlara axışaraq “Açın qapıları, Şaha gidelim”,- deyə haray salmış, Bağdada daxil olarkən yerli əhali könüllü surətdə şəhərin qapılarını üzünə açıb onu alqışlarla qarşılamışdı. Araşdırmaçılar doğru qeyd edirlər ki, ancaq Şah İsmayılın qurduğu dövlətdə əsrlərcə öz inanclarına görə təqib olunan Əhli-Beyt ardıcılları rahat nəfəs ala bilmiş, ilk dəfə olaraq Əhli-Beyt məktəbi dövlət dini kimi qəbul olunmuşdur. Şahın əmri ilə fiqh elmi risaləsi şəriət qanunu kimi təsdiq olunmuş, həmin dövrdə çoxsaylı Əhli-Beyt alimləri yetişərək ölkədən kənarda da İslam dinini yaymağa başlamışdılar.
Şah İsmayıl təkcə qəhrəman sərkərdə və ağıllı dövlət başçısı deyildi. O həm də ədalətli insan idi. Osmanlılarla münasibətləri yaxşı olmasa da, Alman və Macarıstan elçiləri ondan Osmanlılara hücum etmək üçün kömək istəyəndə "Siz öz aranızda söz sahibi ola bilmirsiz, o boyda Osmanlılara nə edə bilərsiniz?”- deyə ittifaq təkliflərini rədd etmişdi. Sultan Səlim dünyasını dəyişəndə isə ona məğlub olsa da, oğlu Sultan Süleymana başsağlı məktubu göndərmiş, "Cənnətin ən ali pilləsində məkan qurmuş ali cənab xaqanın dünyadan köçməsi qəm-qüssəyə batanların düşüncələrində iz buraxdı. Qiyamət gününə qədər əbədi dualar sizinlə olsun",- deyərək öz böyüklüyünü nümayiş etdirmişdir.
Səfəvilər sarayında Qurban bayramı xüsusi keçirilirdi. Şah dövlət xəzinəsindən vəsait ödəməklə imkansız və kasıb ailələr üçün sarayın qarşısında 3 gün qurbanlar kəsdirirdi. Şah öz sarayının eyvanında oturar, Qurban kəsənlərə nəzarət edərdi ki, ət bölgüsü hamı üçün eyni olsun.
Sarayda kəsilən qurbanlardan cəza evlərinin məhkumlarına da pay göndərilir, qurban ətindən üç gün ardıcıl olaraq məhkumlara yemək bişirilməsi əmr olunurdu.
Şahın əmrinə əsasən sarayda xidmət edən hər kəs qurban ətindən pay alır, dilənçilər saraya gəlib qurban ətlərindən bişirilən yeməklərdən yeyirdilər. Bayram namazından sonra sarayda xüsusi bayram süfrələri açılır, vəzifəsindən asılı olmayaraq, hamı eyni süfrədə əyləşib təamlardan dadırdı.
Bütün bu deyilənlər Şah İsmayıl haqqında demək istədiklərimizin hamısı olmasa da, fikrimizcə, onun necə ədalətli, cəngavər və yenilikçi bir şəxs olması haqqında müəyyən bir təsəvvür yaratmağa kifayər edər. Unutmayaq ki, Şah İsmayıl və onun yaratdığı Səfəvilər dövləti tariximizin ən şanlı səhifələrini əhatə edir. Bu gün onun yolu ilə gedən igidlərimiz Qarabağda misilsiz qəhrəmanlıqlar göstərərək bu böyük şəxsiyyətin genetik kodunun daşıyıcıları olduqlarını sübut etmişlər. Çünki Şah Babamız bizlərə müdrik əcdadlarımızdan miras qalmış 3 şeyi vəsiyyət etmişdir:
“Ana dilimizi, vicdanımızı, Vətənimizi!”

Yeganə Qəhrəmanova
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, ADPU-nun dosenti

Şah İsmayılın bir beytinin izi ilə...
Şah İsmayıl Xətainin nə qədər böyük düha, şəxsiyyət olduğunu anlamaq üçün onunla bağlı əksər hallarda təhrif olunmuş, rəqiblərinin, düşmənlərinin səlnaməçiləri tərəfindən yazılmış söz yığınlarına nəzər salmaq lazım deyil. Xətainin milli kimliyi, düşüncəsi, daxili aləmi, şəxsiyyətinin portret cizgiləri onun poeziyasındadır! Təəssüf edirəm ki, bu istiqamətdə araşdırmalarımız çox azdır…
Xətai haqqında illər öncə ayaq açan iddialara 2016-2017-ci illərdə bir neçə yazı ilə cavab vermişəm. Mövzuya yenidən qayıtmaq istəmirəm. Amma Azərbaycan cəmiyyətində Şah İsmayıla məzhəbçilik çərçivəsindən baxış formalaşdırmaq istəyənlərə, onun sadəcə bir beytinin yozumu ilə cavab vermək istəyirəm. Oxuyun və görəcəksiniz ki, Xətainin bu kiçik təhlildə nümunə gətirdiyim beyti ona çamur atanların cəmindən dəfələrlə böyükdür.
Beləliklə, Şah İsmayıl Xətai yazır:
Lövhi-məhfuzin Xətayi əbcədin qıldı bəyan,
Div degülsən, xatəmin xətmində Fəzlüllahi gör.
“Lövhi-məhfuz” sözü ərəb dilindən tərcümədə “qorunan lövhə” anlamına gəlir. Qurani-Kərimdə bu ad bir neçə ayədə işlədilib. Məsələn: “O, şanlı-şərəfli Qurandır. O, lövhi-məhfuzdadır” (Büruc, 21-22). Xətainin bu beytində isə “lövhi məhfuz” alın yazısı, qismət mənasını verir.
Əbcəd -Türk, ərəb və fars ədəbiyyatlarında bir hadisəni, bir işin tarixini bildirmək üçün işlənən və rəqəmləri hərflərdən ibarət olan hesabdır.
Əbcəd hesabında ərəb əlifbasının hər hərfi konkret say bildirir. Məsələn, Əlifın qiyməti 1-dir. Beytin daşıdığı məna yükünü nəzərə alsaq, burada söhbətin insana verilən vaxtdan, zamandan getdiyini ehtimal edə bilərik. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, əbcəd hesabı eyni zamanda Fəzlullah Nəimi fəlsəfəsinin, hürufizmin açarlarından biri sayılır. Hürufilər əbcəd hеsabı ilə müхtəlif hesablamalar aparmaq yolu ilə Quran ayələrini insan üzü ilə еyniləşdirirdilər. Beytdə Fəzlüllaha istinad olunduğu üçün burada işlədilən “əbcəd” sözünü insanın zahirini və batinini ifadə edən, onun mahiyyətini əks etdirən məzmun kimi də başa düşmək olar.
Beytin son misrası isə Şah İsmayıl Xətai poeziyasının işərisindən keçən azsaylı və bəlkə də təkrarı olmayan nümunələrdən biridir:
“Div degülsən, xatəmin xətmində Fəzlüllahi gör”.
Burada “div degülsən (deyilsən)” istisnasız olaraq, “əgər insansan”, “adəm övladısan” anlamını verir. Xatəmin xətmi isə o deməkdir ki, artıq dünyaya islamdan başqa din və Məhəmməd (s) peyğəmbərdən başqa peyğəmbər gəlməyəcək. Amma burada Xətai başqa bir xəttə, istiqamətə, məhz türk ruhundan, törəsindən qaynaqlanan yola işarə edir. “Peyğəmbərliyin başa çatdığı yerdən sonra Fəzlullahı gör”, onun fəsəfəsini anla, zahirdən batinə en, batindən zahirə qalx deyir...
Şah İsmayıl Xətainin təkcə bu beyti kifayətdir ki, onu zorla bir məzhəb çərçivəsinə salmaq istəyənlərin bütün iddiaları alt-üst olsun. Xətainin bu beytində Azərbaycanın, türklüyün islama baxış fəlsəfəsindən, Nəsimi ruhundan yol alan yanaşma, mənəvi, poetik və fəlsəfi vərəsəlik açıq-aşkar hiss olunur.

Elçin Mirzəbəyli
4 avqust 2019-cu il

Gecikmiş bir yazı…
VƏTƏN XƏRİTƏSİ
Xatirələr özü də tarixdir və yaddaşlarda yaşayan xatirələrə “canlı tarix” də deyirlər. Lakin həmin xatirələri yaddaşlarında gəzdirən canlı fərdlər əllərinə qələm alıb onları kağız üzərinə köçürdükdə bu xatirələr tarixə çevrilir, əksinə olduqda isə yalnız ən yaxşı halda, yaxın dostların, qohumların, əzizlərin yaddaşlarına ötürülən və bu zaman daha maraqlı olan hissələr müəyyən müddətə yaşayır, sonra isə itib əbədiyyətə qovuşur. Nə yaxşı ki, bu xatirələr onu gəzdirənin özü və ya dostları, yaxınları tərəfindən kağıza köçürülür və böyük bir nəslin, xalqın yaddaşına çevrilir. “Vətən xəritəsi” başlığı altında oxuculara təqdim edilən bu xatirələr tarixşünaslığımızda prof. Şövkət Tağıyevanın banisi olduğu “Cənubi Azərbaycan” məktəbi nümayəndələrinin 80-ci illərin əvvəllərində Moskva şəhərində elmi tədqiqatla məşğul olduqları illərdəki həyatla bağlıdır. Həmin nümayəndələr sırasında Nəsib Nəsiblinin və Vidadi Mustafayevin adlarını xüsusi olaraq çəkmək istəyirəm. Belə ki, həmin xatirə və yaddaşları tarixə ilk çevirənlər onlardır.

N.Nəsiblinin və V.Mustafayevin Güney Azərbaycanın ərazisi, əhalisi, onun milli şüuru, İran çərçivəsində öz milli-demokratik hüquqları uğrunda mübarizələrinə həsr edilmiş bir sıra elmi əsərləri artıq çoxdan işıq üzü görmüşdür. Həmin həyatı adlarını çəkdiyimiz nümayəndələrlə birlikdə yaşamış ziyalılarımızdan biri də həmin illərdə akademik Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun “Türkiyə tarixi və iqtisadiyyatı” şöbəsinin elmi işçisi olmuş Möhübbi Əhmədov idi (o hazırda Türkiyə Cümhuriyyətində yaşayır və çalışır - S.B.).


Qürbət həmişə qəlbən və mənən oxşar həmvətənləri, “həmşərilər”i bir-birinə yaxınlaşdırır və bu zaman ümummilli problemlər həmişə müzakirə obyekti olur. Həmin dövrlə bağlı xatirələrini M.Əhmədov mənə 1989-cu ildə təqdim edib və mən onu haqqında danışdığım tarixin maraqlı və cəlbedici epizodlarından biri kimi oxuculara təqdim etmək istəyirəm. M.Əhmədovun qələm yazısına əl gəzdirmədən təqdim edirəm:
“Yeddi il əvvəlin söhbətidir. Qarlı-şaxtalı qışın elə bil sonu yoxdu və bizi bir qəriblik duyğusu bürümüşdü. Moskvada Elmlər Akademiyasının onaltı mərtəbəli aspirantlar evində biz, azərbaycanlılar, bir-birimizə daha mehriban olmuşduq. Pəncərərdəki işıqları səhərəcən sönməyən bu binada neçə-neçə arzu çiçəklənmişdi, nə qədər elmi və yarıelmi mübahisələrimiz olmuşdu. Şərqşünaslar, fiziklər, biokimyaçılar, dilçilər, kibernetiklər-hamımızı birləşdirən, düşündürən, ruhlandıran və bəzən də ruhdan salan öz xalqımızın problemləri idi. Heç ağlımıza da gəlmirdi ki, indi durğunluqdur, düşüncəyə və idraka buxov vurulmuşdur. Oxuduğumuz hər kitab, hər məqalə yeni üfüq açırdı, yeni ideya gətirirdi. Müdriklərimizi köməyə çağırırdıq. Sabirə, Mirzə Cəlilə üz tuturduq. Şübhəsiz, bizi düşündürən başlıca məsələlər Azərbaycanla, onun dünəni və sabahıyla bağlıydı. Dəqiq elmlərlə məşğul olan uşaqlar bizimlə bu barədə tez-tez fikir mübadiləsi edirdilər, çünki biz tarixçiydik, problemlər bizə daha yaxın idi. İndi hamılıqla etiraf etdiyimiz kimi, o vaxt deyirdik, danışırdıq, öz aramızda tənqid edirdik, vəssalam. Xeyri isə olmurdu. Əlbəttə, gəncliyə xas olan ehtiras və coşqunluqla ətaləti, sxolastikanı, ehkamçılığı aradan qaldırmaq üçün hər işə hazır idik.
Aydındır ki, acı gerçəklərlə barışa bilmirdiksə də, durğunluq öz işini görürdü. Nəyisə dəyişdirmək, əngəlləri dəf etməkdənsə, alışmaq daha asan idi. Nəhəng bir ölkə beləcə nələrə alışmadı...
Moskvada krossvord dəbdir və bir dəfə qərara aldıq ki, “Haradır Azərbaycan?” başlığı altında bir krossvord tərtib edək. Bu fikri ilk dəfə ortaya atan hazırda bizim akademiyanın Şərqşünaslıq İnstitutunun Cənubi Azərbaycan bölməsinin (həqiqətdə, o zaman bölmə yox, şöbə fəaliyyət göstərirdi və qeyri-müəyyən səbəblərə görə 80-ci illərin sonunda rəhbərlik tərəfindən onun fəaliyyəti dayandırıldı və hazırda adı çəkilən İnstitutda “İran tarixi” şöbəsi nəzdində Güney Azərbaycan tarixi problemləri ilə məşğul olan bir qrup fəaliyyət göstərir – S.B.) əməkdaşı, tarix elmləri namizədi Nəsib Nəsibli (o hazırda “Xəzər” universitetinin professorudur və həmin universitetdə politologiya kafedrasına rəhbərlik edir – S.B.) idi. Mən onunla bir otaqda yaşayırdım. Onun dissertasiya işi Cənubi Azərbaycanla əlaqədar idi və onunla Cənubi Azərbaycan mövzusunda saatlarla mübahisə edirdik. Azərbaycanın əhalisi, tarixi, coğrafiyası, etnik mənşəyi, istiqbalı bizim söhbətə qoşulan digər həmyerlilərimiz üçün də maraqlı idi. Əlbəttə, bu məsələlərin kompleks həlli elmi yanaşma, metod tələb edirdi, vaxt və hazırlıq tələb edirdi. Elə bu söhbətlər nəticəsində “Haradır Azərbaycan?” sualı məni şeir yazmağa sövq etdi. Şeirin ilk variantı mübahisə doğurdusa da, uşaqlar məni həvəsləndirdilər. N.Nəsibli də məni ruhlandırdı ki, ideya həqiqətən uğurludur və şeiri mükəmməl şəklə salmaq, cilalamaq hamımızın borcudur. Yer adları, coğrafi koordinatları seçərkən mən onun, eləcə də Vidadi Mustafayevin (şeiri kağız üzərinə köçürüb saxlayan da o olub və mən təqdim edilən şeirin əlyazmasını V.Mustafayevdən alıb saxlamışam və üzərində kiçik düzəlişlər edib oxuculara təqdim etmək qərarına gəlmişəm – S.B.) mülahizələrinə əsaslanmışam.
Zənnimcə, bu şeir durğunluq dövrüylə barışmaq istəməyən gənclərimizin təəssübkeşliyinin yadigarı sayıla bilər. Şeirlə bağlı xatirəni qələmə almağı akademiyamızın Şərqşünaslıq İnstitutunun Cənubi Azərbaycan şöbəsinin elmi işçisi, tarix elmləri namizədi Səməd Bayramzadə təkid etdi və məlum oldu ki, şeirin əsl nüsxəsini o qoruyub saxlamışdır.
M.Əhmədov, Bakı, may – 1989”.
HARADIR AZƏRBAYCAN?
Dünya gəzmiş, dünya görmüş
bir səyyahdan
soruşsan-
Haradır Azərbaycan?
Dəmirqapı Dərbəndin
qala divarlarından,
Təbrizəcən uzanan
dağlı, dənizli
gözəl diyardan
danışar.

Əsrlərin əsiri
bir tarixçidən
soruşsan-
Haradır Azərbaycan?
Qobustanın daşlarından,
albanlardan, oğuzlardan,
qisas alan qılınclardan,
Kaşğarinin divanından
danışar.

Qabarlı əllərini Kürdə yuyan
bir muğanlı pambıqçıdan
soruşsan-
Haradır Azərbaycan?
Alın təriylə hər payız
ağaran
şoran torpaqdan,
üzümdən, pambıqdan
danışar.

Sahildə gəzən
qaragöz qızdan
soruşsan -
Haradır Azərbaycan?
Yanaqları allanar
Qız qalasından,
arzu kimi pak sevdadan,
əsgər getmiş bir oğlandan
danışar.

Üzündən salnamə oxunan bir ağsaqqaldan
soruşsan -
Haradır Azərbayca?
Yüzyaşlı çinarlardan,
qardaşlıq məzarında
yatan oğlundan,
üfüqlərə gedən
yollardan
danışar.
Xeyri ucaldan,
Şəri alçaldan
bir dastan
danışar.

Borçalıdan gələn qatardan
düşən yorğun yolçudan
soruşsan -
Haradır Azərbaycan?
Bir az duruxaraq
bərəkətli mahalından,
sazdan, aşıqlardan,
el-obaya yananlardan danışar.
Dekabr, 1982
MOSKVA

Fikrimizcə, təqdim edilən şeir şair kimi tanınmayan, lakin poetik istedada malik olan vətənpərvər bir gəncin Azərbaycan haqqında bir nəslin müəyyən bir zaman kəsiyində düşüncələrinin özünəməxsus şəkildə bədii ifadəsidir.
“Haradır Azərbaycan?” başlığı altında M.Əhmədovun təqdim edilmiş şeiri böyük Cəlil Məmmədquluzadənin eyni adlı əsərinin poetik formada davamı hesab edilə bilər. Həmin mövzu Səməd Vurğun və Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar tərəfindən daha məhdud coğrafiya və zaman çərçivəsində qələmə alınmışdır.
Deyilənlər mövzunun, həmişə olduğu kimi, bu gün də nəinki aktual, həm də son dərəcə aktual olduğunu göstərir. Həmin mövzuda iri və kiçik həcmli bədii əsərlər, o cümlədən poetik nümunələr yaradılmasına böyük ehtiyac olduğunu demək, yəqin ki, artıqdır.
Bu yolda şair və yazıçılarımıza uğurlar diləyirik.
Səməd Bayramzadə
Bakı, 2010-cu il