Türkün kodu
(Oljas Süleymenovun yaradıcılığına “Sözün Kodu” ilə
Türkün kodu kontekstində baxış)

Bədii-poetik, etnoloji-paleoqrafik və özünün bütün komponentləri ilə qazax olub, elmi-fəlsəfi əsərlərini rus dilində yazıb-yaradan Oljas Ömər oğlu Süleymenov qazax xalqının yenilməz sənətkarı olduğunu yaradıcılığa başladığı ilk qələm təcrübələrindən sübut etmişdir. Erkən yaradıcılıq dövründən qazaxların mübariz oğlu orijinal şair-akın Məhəmbət Ütəmisovun poetik stixiyası onun bədii təfəkkürünə nəzərəçarpacaq təsir etmişdir. İlk şeirlər və poemalar təcrübəsi “Arqamaklar” (1961) tezliklə onun adını milli çərçivələrdən çıxarıb dünya çapına yaymışdır. O.Süleymenovun taleyi elə gətirmişdir ki, o, heç də milli mədəniyyət tarixinə şair kimi yox, həm də yazıçı, tədqiqatçı-alim və ictimai-siyasi xadim olaraq özünə möhtəşəm mövqe qazanmış planetar əhatəli şəxsiyyətlərdən olmuşdur.
O, 1954-1959-cu illərdə Qazax Universitetinin Geoloji Kəşfiyyat fakültəsində təhsil almışdır. Tezliklə 1961-ci ildən M.Qorki adına Moskvadakı Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda Poetik tərcümə şöbəsində ünlü sənətkarlardan ustad dərsləri almışdır. Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda təhsil aldığı zaman tələbələr arasında baş vermiş dava-dalaşa görə heç bir təqsiri olmadan oradan xaric edilmişdir. O.Süleymenov 1961-ci ildə Yuri Qaqarinin “Vostok-1” gəmisində kosmosa uçması ilə bağlı “Yer, insana əyil!” şeirini yazmaqla nəinki Qazaxıstanda, həm də Sovetlər İttifaqında, az keçməmiş isə bütün dünyada hamı ondan danışmağa başlamışdır. Bundan sonra Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun rəhbərliyi ona fərdi qaydada müraciət edib, İnstitutda təhsilini yenidən davam etdirməyi xahiş etmişdir.
Qazaxıstanda Oljasın vəzifə pillələri ilə irəliləyişi də çox sürətlə davam etmişdir. “Kazaxskaya pravda” qəzetində müxbir, sonra şöbə müdiri, “Kazaxfilm” kinostudiyasında ssenari şöbəsinin baş redaktoru, “Prostor” jurnalında Jurnalistika şöbəsinin müdiri, Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqının İdarə Heyətində katib, Qazaxıstan SSR Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinin sədri, Asiya və Afrika ölkələri yazıçılarının Qazaxıstan Komitəsində sədr, daha sonralar Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin Birinci katibi və s. kimi vəzifələrdə çalışmışdır.
Oljas Süleymenov 1937-ci ildə repressiyaya məruz qalmış Ömər kişinin oğlu idi. Bu elə bir faciəvi və misli görünməmiş repressiya dövrü idi ki, o nəinki qazax xalqının ən ləyaqətli nümayəndələrinin, həm də bütün türklərin genofondunun məhvinə istiqamətlənmişdi. Uzun sürən belə çətin, üzücü bir dövrdə Süleymenov özünü böyük təfəkkür sahibi kimi təsdiqləyə bildikdən sonra nəinki qzzaxların, həm də bütün türklərin müdafiəsinə qalxa bilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, tezliklə onun adı 60-70-ci illər sovet dövrü şair və yazıçılarının ən istedadlıları Y.Yevtuşenko, R.Rojdestvenski, A.Voznesenski, R.Rza, B.Vahabzadə, Anar, A.Alimcanov, T.Zülfüqarov, Ç.Aytmatov, F.İskəndər, Q.Quliyev, D.Kuqultinov, T.Kaipbergenov, İ.Yusupov və digərlərinin adı ilə bir sırada çəkilirdi. Oljasın əsərləri hansı mövzu və problemi özündə çevrələməsindən asılı olmayaraq oxucuların əksəriyyəti tərəfindən bəyənilir, qəbul edilirdi.
O.Süleymenovun 60-cı illərdə qələmə aldığı “Az i Ya” əsəri məzmun baxımından o qədər orijinal və fərdi möhürlü bir əsər olmuşdu ki, onun mahiyyət konsepsiyasına fərqli elmi, nəzəri, etnoloji, etnoqrafik ümumhumanitar, ədəbiyyatşünaslıq və dilşünaslıq baxımından yanaşmalar ortaya çıxırdı. Kitaba pozitiv münasibət rəsmi elm nümayəndələrindən başqa, həm də digər yüksək humanitar sferalar tərəfindən sərgilənirdi. Təkcə ukraynalı tənqidçi D.Pavlıçko “Mənim Oljasa sözüm” məqaləsində onun poeziyasını dərin, fəlsəfi və lirik adlandırmaqla, həm də onu etiraz kimi dəyərləndirərək yazırdı:
“Oljas Süleymenov nəinki... sovet, həm də dünya poeziyasına Şərq Ruhunu gətirdi...”
Oljas Süleymenov nəinki qıpçaq, həm də oğuz türklərinin və türk etnosunun qədim köklərini dərindən araşdırmağa və onu olduğu kimi dəyərləndirməyə gərəyincə səy göstərən təfəkkür daşıyıcılarındandır. Onun fikrincə, hətta sayca lap azlıq təşkil edən xalq və millət öz tarixini digər xalqların tarixindən izolə və təcrid olunmuş şəkildə yox, digərləri ilə qarşılıqlı əlaqədə öyrənməlidir. Bəs belə yanaşma baxımdan necə həyata keçirilməlidir? O.Süleymenov yazırdı ki, mən 50-ci illərdə Alma-Atada məktəbdə oxuduğum dövrlərdə biz Yunanıstan, Roma, Qərbi Avropa, Amerika və, əlbəttə, Rusiyanın tarixini öyrənirdik. Lakin qazax tarixindən bir ad, yaxud hər hansı bir hadisə orada öz əksini tapmırdı... Bununla nəinki məktəbliləri, həm də tarixçiləri öz əcdadlarının tarixini öyrənməkdən kənarlaşdırmışdılar... Mən “Az i Ya” kitabı üzərində işləyərkən çoxsaylı arxiv materiallarını, sənəd və mənbələrini Alma-Ata kitabxanasında oxudum, tozlu kitab saxlancları rəflərindən ilkin mənbələri taparkən onların xeyli səhifələrini cib darağının köməyi ilə kəsib, ortaya çıxardım. Elə bununla da O.Süleymenov bu tipli son dərəcə qiymətli kitabları ilk dəfə açdığını dilə gətirirdi. “Ravnovesie” (“Müvazinət”) şeirində məsələyə bu rakursdan diqqət yetirən şair yazırdı:
Daraqla vərəqləri kəs
gələcək əsrin romanların
onlar qaranlığı sevmir,
işığa da dözmürlər.
O səhifələrdən qorxma,
bomboş, ağappaq tarla kimi.
Vərəqlə, diqqətlə bax:
Bax həmin səhifələrdə
biz görüşək yenidən.
Ruhən, qəlbən, etnik kökən etibarı ilə qazax olan O.Süleymenov sanki həm dünyanın vətəndaşı və həm də sözün həqiqi mənasında beynələmiləlçisi idi. Buna görə də özünün “Az i Ya” kitabında o, türk-slavyan mədəni-tarixi birliyini bütün mətn boyu əsaslandıraraq inkişaf etdirirdi. Odur ki, Oljasın türk yazısı və qazax xalqının tarixi keçmişi ilə bağlı qələmə aldıqları son dərəcə yüksək elmi dəyər daşımaqdadır. Oljas Süleymenov Anar, Robert Rojdestvenski, Yevgeni Yevtuşenko, Timur Zülfiqarov, Bulat Okucava və b. bu kimi bədii fikir sahibləri ilə yanaşı, 60-cılar nəslinə mənsub olub, qazax ədəbiyyatında tarixi roman janrını İlyas Yesenberlin, Əbdicəmil Nurpeisov, Anuar Əlimcanov, Moris Simaşko və digərləri ilə birlikdə daha yüksək mövqelərə qaldıra bilmişdir. Türklərin özünəməxsus sivilizasiyasından bəhs etməklə o, qeyd edirdi ki, Türk xaqanlığı heç nə yaratmayıb, təkcə Orxon-Yenisey abidələrini ortaya qoymaları ilə dünya mədəniyyətində öz ləyaqətli yerini qorumaqdadırlar. O.Süleymenovun dünya maştablı bədii-poetik, elmi-nəzəri təfəkkürü onun əsil Avrasiyaçı olduğunu sübut etdirməkdədir. Bax, buna görə də təsdiq edirik ki, Oljas Süleymenov milli ilə dünya mədəniyyəti arasında birləşdirici, qovuşdurucu körpüdür. Məhz buna görə də onun Avrasiya məkanında xalqlar arasındakı rolu danılmazdır. Onda spontan olaraq dünyanı özünəməxsus hiss etmə və onu qavrama modeli formalaşmışdır.
Xeyli müddət sonralar nəşr etdirdiyi “Sözün Kodu” adlı yeni kitabında O.Süleymenov sözün genomeninin raşşifrovkasına, söz-işarələrinə, söz-simvollara xüsusi diqqət yetirərək insanları bəşər övladının ilk sözlərinin mənşəyinə diqqət yönəltmək istəmişdir.
Belə yanaşma zamanı o, fonetik müvafiqlik metodunun məhdudluğuna nəzər salmaqla söz tarixinin yalnız üst laylarının öyrənilməsinin mümkünlüyünü qeyd etmişdir. Odur ki, Süleymenovun “Sözün Kodu” kitabında onun tərəfindən gələcək elmi araşdırmaların perspektivləri “Şümerdə Türklər”, “Qədim Misirdə Türklər”, “Etruriyada Türklər”, “Qədim Hindistanda Türklər”, “Qədim Çində Türklər” və s. mövzuların aktuallığı ortaya qoyulmuşdur. Süleymenov əminliklə bildirir ki, Sözü son dərəcə diqqətlə oxuyub, ona xüsusi məna verməyi bacarmaq lazımdır ki, o tarixə qədərki keçmişin şahidi olduğunu gərəyincə nümayiş etdirə bilsin.
Heç şübhəsiz ki, Oljas Süleymenovun poeziyası özündə avanqard poetikasını, çöl, səhra motivlərini və texnogen eranın kosmizmini, mədəniyyətlərin dialoqunu və dialektikasını əks etdirən qeyri-adi fenomen olmaqla şairin ədəbi və yaradıcılıq bioqrafiyasını uğurla birləşdirən qeyri-ordinar mədəni-poetik və fəlsəfi-estetik hadisədir. Şairin çeşidli yaradıcılığı şeir və poemaları Azərbaycan dili ilə yanaşı, ingilis, fransız, alman, ispan, çex, polyak, slovak, bolqar, macar, rus, monqol, qırğız, özbək, ukrayna, belarus, türk, çin, koreya və digər çoxsaylı dünya xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuşdur. Bədii əsərləri ilə yanaşı, Oljas Süleymenovun elmi əsərləri də dünyada son dərəcədə populyardır. Onun bu müstəvidə qələmə aldığı əsərlərində qədim insanın dilinin universal qrammatikasının tarixi-linqvistik təhlili yer alır ki, o da bu və ya digər şəkildə müasir dillərdə öz funksionallığını qoruyub saxlamaqdadır. Süleymenov onların genezisini ilk heroqlrif qrafik yazının köməyi ilə raşşifrovkasını “Az i Ya” (1975), “Yazının dili” (1998), “Tarixəqədərki türklər” (2001), “Sözü Kodu” (2014), “Etimologiyaya giriş” (2019) və başqa bu kimi tədqiqatlarında bəşər övladının təkamülünün öyrənilməsindəki “ağ ləkələri” etimologiya, kulturologiya və paleolinvistikanın köməyi ilə görüb ortaya çıxarmağa müvəffəq olmuşdur.
Oljas Süleymenov poeziyası insanlara xalqının tarixi təşəkkülünü dərk etməyi öyrənib, bizləri əsrlərin dərinliyini və görməyə istiqamətləndirməklə qazaxların haradan gəlib, hara getdiyini, onlara dünyada öz yerini dərk etməyə və bilməyə sövq etməyə çalışmışdır. Buna görə də Oljasın şeirlərini bir qayda olaraq fikir dərinliyi, fəlsəfi interpretasiya, estetik duyum tərzi və birmənalı qəbul edilməyən polemik kontekst fərqləndirir.
Böyük mütəfəkkirin “Gil kitab” əsəri isə tarixi hadisələri yaddaşlarda canlandıran, əsrlərin dərinliklərində ilişib qalanları, olub-keçmişləri dövrümüzdə yenidən göz önunə gətirməyi hədəfləyən bir nümunə kimi maraqlıdır. Bu əsərdə şəkillərdən bəhs olunmaqla Assuriya çarı Assarxadonun salnaməsundə onlarla bağlı məlumatlar yer almışdır. E.ə. VII əsrdə işquzlar İşpakay adlı başçıları ilə birlikdə Xəzərin qərb sahillərindən Cənub səhralarından Assuriya və Babilistana hücüm edir və bu əraziləri bir neçə il ərzində idarə edir. Bununla O.Süleymenov “Vəhşi Səhra”da elmi axtarışlar aparılması üçün son dərəcə vacib və qiymətli nəticələrə imza atır ki, onları aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək mümkündür:
a) Oğuz yazısının ən qədim abidələri bizim eradan Orxon-Yenisey abidələridir. Lakin O.Süleymenovun əsəri oğuzların tarixini e.ə. XI əsrə aid etməklə daha da qədimlərə aparır;
b) Skifşünasların çoxillik mübahisələrinə burada nöqtə qoyulur: skiflər Assuriyaya hücüm edən türklərdir, yoxsa iranlılar;
c) Skif adının özü bizim dövrə “iş-quz” kimi gəlib çatmaqla, həm də “iç- oğuz” (yaxud “iç-quz”) kimi səslənməkdə və tarixdə yer almaqdadır.
Bütün bu tipli yanaşmalar O.Süleymenovun tarixi-nəzəri baxışlarının məhsuludur. Azərbaycan dilində nəşr olunmuş “Tanrının təbəssümü” məcmuəsində isə əslində O.Süleymenovun elmi-tədqiqat xarakterli əsərləri “Az i Ya”, “Gil kitab”, “Sözün Kodu”, “Tarixəqədərki türklər” kitablarından nümunələr və “Tanrının təbəssümü” adı altında olar şeirlərdən seçmələr, o cümlədən Süleymenovun həyat və yaradıcılığından bəhs edən “Oljas fenomeni” adlı kitablardan nümunələr yer almışdır. Əslində Azərbaycan, türk və ingilis dillərinə çevrilib “TEAS Press Nəşriyyat evi” tərəfindən çap olunmuş bu əsərlər Oljas Süleymenovın 80-illiyi münasibəti ilə işıq üzü görməklə dahi mütəfəkkirin orijinal yaradıcılığının əksər aspektlərini əhatə etməkdədir.
Oljas Süleymenov əhatəli etnoloji, etnoqrafik, paleoqrafik, paleolinqvistik, tarixi, fəlsəfi, elmi, poetik, publisistik və s. tipli əsərləri ilə qazaxların və türk xalqlarının adını tarixin yaddaşına bir dəfəlik həkk etmiş böyük TÜRKDÜR!

NƏNƏM
Xatirə-esse

Uşaqlığım Kokandda keçib. Kəndimizi “Şöxay” adlandırırdılar. Mən doğulanda valideynlərim tələbə olduqları üçün məni nənəmə veriblərmiş. Nənəm danışardı ki, o zaman valideynlərim nənəmə “bu qızı həmişəlik sənə veririk, bir daha geri almayacağıq”, – deyiblər. Yeddi aylıq doğulduğuma görə çox zəif olmuşam. Nənəm həmişə: “Qaloşumun içinə yerləşəcək qədər balaca idin”, – deyirdi. Mən isə gah nənəmin üzünə, gah da onların qapqara qaloşlarına baxıb dediklərinə inanırdım.
Məktəbə getdiyim vaxtlarda Həmid Alimcanın nağıllarını oxuduqca nənəmin və mənim haqqımda yazıldığını düşünürdüm. Ötkir Haşımovun “Dünyanın işləri” əsərini oxuduqda isə nənəm ilə yaşadığım günlər və sonralar onun tək qalması gözümün önündə canlanırdı. Bu kitabı oxuyanda nənəm üçün necə çox darıxdığımı hiss edirdim. Kitabın cırılmış səhifələrini neçə dəfə göz yaşlarım ilə islatmışam. Nənəm dünyadakı yeganə sirdaşım və qayğıkeşim idi. Onlarsız uşaqlığım necə keçərdi, təsəvvür belə edə bilmirəm. Mənə bütün həyatım üçün dərs verən, dünyada ən xoşbəxt uşaqlıq bəxş edən nənəmdən bir ömür boyu minnətdaram.
Həyətimiz başdan-başa üzüm tənəkləri ilə əhatə olunmuşdu. Hüseyni, çərəz, kişmiş üzümləri başımızın üstündə nabat kimi parıldayırdı. Nənəm hər dəfə çörək bişirəndə, “gözəl olasan” –deyə təndir başında mənə isti çörəklə üzüm yedizdirirdi. Həyətimizin bir küncündə böyük tut ağacı vardı. Biz o tuta marvartak deyirdik. Marvartak erkən yazda yetişirdi, meyvəsi iri-iri, ağ-sarı rəngdə olub həyətə səpələnirdi. Mən tut yeməyi çox da xoşlamazdım. Nənəm isə, “Gələn il tutun yetişənə qədər qüvvətli olarsan” deyərək məni yeməyə həvəsləndirirdi. Marvartakın güclü budaqları çox əzəmətli görünürdü. Onun budaqlarından yelləncək asmışdılar.
Kuklamı yanıma alıb dayanmadan yellənirdim. O qədər çox yellənirdim ki, nənəm, “Başın fırlanmır ki?” –deyə narahatlıq edirdi. Mən isə daha da çox sevinirdim. (Qışda yelləncəyi yığışdırıb budaqların arasına qoyurdular).
Tut ağacının altında kiçik bir taxt vardı. Yay axşamları ulduzlara baxaraq, gecə yarısına qədər nənəm başından keçən hadisələri danışardı. Elə bil, Marvartak da nənəmin sözlərini dinləmək üçün budaqlarını aşağı əyirdi. Mən, nənəm və Marvartak bir-birimizi çox yaxşı anlayırdıq. Nənəm ulduzlara baxaraq sabahkı havanı və payızın necə keçəcəyini deyərdi. Onun dedikləri həmişə doğru çıxardı.
Mən düşünürdüm ki, nənəm ulduzların dilini başa düşür. Bəzən onların yerinə baxaraq təhlükə və ya sevindirici xəbərlər barədə də proqnoz verərdi. Nənəmin hər şeylə, elə bil, insanla danışırmış kimi danışmaq adəti vardı. Tövlənin qarşısına gedəndə qoyunlar, toyuqlar, arxda axan su, hətta bağ çəpərində yamyaşıl böyüyən böyük qoz ağacı ilə də danışardı.
Bəzən günorta vaxtları taxtın üstünə günəş düşəndə, həyətin hansısa üzüm tənəyinin sıx kölgəsi olan yerinə həsir sərib çay içərdik. Mən həsir üstündə oturmaq istəmirdim. Nə qədər etiraz etsəm də, nənəm onun faydalı olduğunu, hətta ayaq ağrılarına yaxşı gəldiyini deyərək məni oturmağa sövq edirdi. Marvartakın gövdəsində böyük bir oyuq vardı. Ora evdəki xırda-para əşyaları qoyurduq. Bəzən qəsdən oyuğun içinə girib gizlənirdim. Nənəm məni hər tərəfdə axtaranda çox xoşuma gəlirdi. Həm sevələyəndə, həm də hirslənəndə tez-tez “Qaran öçsün” deyərdi. Məni Məhəbbət çağırardı. Əvvəlcə, “Məhəbbət, haradasan, anam?” deyə bir az səslənir, sonra narahatlıq artanda, “Ha, qaran öçsün, hardasan, çıx buraya!” deyib məni tapmağa çalışardı. Bir dəfə oyuğun içində yatıb qalmışdım. O gündən sonra məni daha tez tapmağa başladı. Amma yenə də oyuq gizlənməyə yeganə yerim idi.
Nənəm çoxlu nağıl bilirdi. Marvartakın oyuğu mənə onun danışdığı “Yarılt daş” nağılını xatırladırdı.
Şirin qarğıdalı dənəciklərini çox xoşlayırdım. Ona görə nənəm xüsusilə Kokand bazarına gedib alıb gətirərdi. Bir gün çox yediyimdən halım pisləşdi və xəstələndim. Nənəm buna çox hirslənib qarğıdalıları qonşu uşaqlara payladı.
– Bu qaran öçsün uşağımı xəstə elədi, – deyərək bütün gün həyətin o başından bu başına əsəbi halda gedib-gəlirdi. İki hörüyünün ucuna bağlanmış gümüş pulcuqlar bir-birinə dəyib cıngıldayırdı. Mən bu səsləri çox sevirdim. Bəzən həmin hörükləri əlimdə saxlayıb bir-birinə vuraraq oynayırdım.
...Günortaya yaxın halım yaxşılaşdı. Axşam isə taxtın üstündə uzanıb, göyə baxaraq nənəm ilə uzun-uzadı söhbət etdik. Bəzən nənəm alçaq səslə zümzümə edirdi. Onun mahnıları çox kədərli və təsirli idi.
– Alın yazısı ilə məni tək qoyan iki övladım hərəsi bir tərəfə uçub getdi. Qız uşağı ola-ola, anan da mərhəmətsiz çıxdı. Qardaşı hərbidədir, ardınca bu birisi də oxumağa getdi, ard-arda getdilər. Bu tərəfdə isə mən varam, deyən olmadı. Anası gözlərinə görünmədi. Ah, bədbəxt ömrüm, bədbəxt ömrüm! Hə, sevgi yox olsun, sevgi yox olsun! “Şöxay”da oğul nəslinin qırğını olmamışdı. Saçının teli kimi oğul idi...
Nənəm bu sözləri deyəndə anamın uzun, tərtəmiz qara saçları gözümün önünə gəlir. Yuxarı siniflərdə oxuyanda anam bizə fransız dilindən dərs deyirdi. Stolun arxasında yazı yazanda iki hörük saçı yerə qədər sallanırdı. Bəzən xırda hörüklərini sayırdım – 120-130 hörük çıxırdı. Qızlar ona həsədlə baxıb arxasınca gedirdilər. Mən isə nədənsə anamı onlardan qısqanırdım.
Nənəm zümzümə edərək ağlayar, aydınlıqda göz yaşları uzun-uzun qırışlarından yanaqlarına süzülüb tökülərdi.
Fərqanədə od yandırsam, Xivədə tüstüsü,
Bu dünyada varmı ki, ürək-bağrı bütövü?
Bu dünyada varsa da, ürək-bağrı bütövü,
Kağızdan ocaq çataq, güldən odun edim.
Bir ağı başqa ağı bağlayıb davam edərdi:
Xivə, yolun daşdır,
Övladımın bağrı daşdır.
Həsrət qaldım, nə edim,
Gözlərim sel kimi yaşlı.

Nənəmin uzun müddət zəif çiyinləri titrəyər, mən də hönkürüb başımı onun paltarının arasına sıxardım. Əlimdən heç nə gəlməməsi, nənəmə kömək edə bilməməyim məni çox üzərdi. Əzilməyin nə demək olduğunu, yəqin ki, o vaxtlar başa düşməyə başlamışdım.
Həyətimizin üstündən təyyarə keçəndə, anamı gətirməsini istəyə-istəyə bütün gücümlə qışqırır, arxasınca qaçırdım. Bəzən təyyarənin səsi eşidilən kimi pilləkənlə divara çıxar, oradan da damın üstünə dırmaşardım. Belə etsəm, təyyarə səsimi daha yaxşı eşidər, deyə düşünürdüm. Nənəm isə həmişə, "Ananı dəmirqanadlı quş apardı", – deyərdi. Özüm-özümə bir mahnı da düzəltmişdim. Amma nə qədər yalvarırdımsa da, dəmirqanadlı quş dəfələrlə damımızın üstündən uçub keçdi, amma anamı qaytarmadı...
Nənəmlə ikimiz xırda ticarətlə məşğul idik. Dükanın qarşısındakı söyüdün kölgəsində skamya qurub onun üzərinə əşyalarımızı səpirdik. Qış-yay bazarın yaxınlığında, dükanın önündəki tut ağacının kölgəsində piştaxta qoyar, üstündə nəyimiz varsa sərgiləyərdik. Mallarımız arasında qurut, tənbəki, püstə və nənəmin "rus saqqızı" adlandırdığı şirin çeynənən saqqız olardı. Yayda, önümüzdəki arxdan su şırıldayaraq axardı, mən də dükancının ətrafını təmizləyib su səpərdim. Gəlib-keçənlər, gənc və yaşlılar kölgədə oturub dincələr, nənəmin hazırladığı tənbəkini və püstəni tərifləyərdilər. Onları özümüz hazırlayırdıq. Böyük qazanlarda qovrulan günəbaxan tumları günboyu yorğanlara bükülü saxlanırdı. "Belə olanda ləpəsi dadlı və xırt-xırt olur," – deyirdi nənəm. Tənbəki də, qurud da çox satılırdı. Bəzən siqaret də gətirirdik. Ağ və qırmızı kağız qutularda, üzərinə dəmirqanadlı quş təsviri çəkilmiş siqaretlərimiz olurdu. "Bu, kəndin zənginləri üçündür," – deyib, ağ rəngli qutuları xüsusi ilə qoruyurdu.
Tənbəki tez tükəndiyi üçün nənəm tənbəki satıcılarına əsəbi halda deyərdi:
Gör sizin bəxtinizə bax, gətirdiyiniz tənbəki bir həftə çatmır. Mən də buna görə iki dəfə Kokandboya düşməli oluram. Əlinizdə az qala yoxmuş kimi, puluma görə versəniz nə olar?
Mən gün boyu çayın qırağındakı qəbiristanlıqda uşaqlarla qoyun otarardım. İndi qəbiristanlıqda qorxmadan necə gəzdiyimi düşünəndə, özümə heyrət edirəm. Baharın ilk müjdəçiləri orada üzə çıxardı. Xırda çiçəklər dəstə-dəstə açar, onları dərib nənəmə gətirərdim. Nənəm otları üzünə sürtüb mənə, "Daha dərmə," – deyərdi.
Demək olar ki, gecənin yarısına qədər ticarət edərdik. Yorulub yuxuya getdiyim vaxtlar nənəm məni kiməsə çiynində aparmağı tapşırardı. Hər dəfə birinin məni apardığını yarıaçıq başa düşsəm də, gözlərimi açmaq istəməzdim.
Qış gələn kimi bağdakı şirin ərikdən qurudulmuş meyvələr, heyva, qoz, kişmişlə bir qutunu doldurub anam üçün göndərərdik. O vaxtlar belə şeylərin Xivədə olmadığını düşünürdüm.
Qış gələndə pəncərənin yanına sandal qoyulardı. Sandalın isti olması cana çox rahatlıq gətirərdi. Çöldən üşüyüb gələndə tez yorğanın altına girərdim. Gecələr ayaqlarımın közə düşəcəyindən qorxub yorğanı tez-tez qaldırıb baxar, nənəmin hirslənməsinə səbəb olardım. Bəzən nənəm yorğun olub tez yuxuya gedərdi, mən isə sandaldakı yorğanın altına başımı soxub qıpqırmızı közə baxaraq daxilimdə müxtəlif şeylər uydurardım.
Nənəm loğmanlıqla da məşğul olardı. Hər dəfə dağa çıxıb torba-torba ot yığıb gətirərdik. Otlardan hər birini yığıb, hansı xəstəliyə yaxşı gəldiyini deyərdi. Otları damda qurudub, kiçik mis dibəkdə üyüdər, sonra hər birini ayrıca bükərdik. Qış aylarında nənəm həmin mis dibəkdə mənə düyü unu üyüdərdi. Dibəkdə üyüdülmüş düyü unu mənim çox xoşuma gələrdi. Düyünü incə üyüdüb köz kimi qızarmış tavada qırmızı rəngə çatana qədər qovurardıq, sonra qurudulmuş çörək qırıntıları və qoz ləpəsi ilə birlikdə düvəyə (həvəngdəstə) töküb un halına gətirərdik. Bir az şəkər əlavə edib qarışdırardıq, sonra çayla yeyərdik. İsti çayın qoxusu və qovrulmuş düyü sıyığının ətri bütün otağa yayılardı. Nənəmin qovrulmuş düyü sıyığı həm doyumlu, həm də çox dadlı idi.
Evimizə xəstə uşaqları gətirər, qadınlar nənəmə “kinna” (şəfa duası) etdirərdilər. Mən də nənəmə baxıb, oyuncaqlarıma, həmişə qoz ağacının altında uzanıb qalan, uzun tükləri və böyük, sallanan qulaqları olan “Aləvay” adlı oyuncağıma təndirdən kül gətirib “dua” oxuyardım.
Gözlərini yumub uzun-uzadı dua edən nənəm nağıllardakı sehrli qarıları xatırladırdı.
(İxtisarla)

Xarəzmli qızı Məhəbbət SƏFA 1969-cu ildə anadan olub. Urgənç Dövlət Universitetində Ali təhsil alıb. Mətbuatda çalışır. Onun “Sirli baxışlar”, “Adsız saplar”, “Məhəbbət” şeir topluları, “Ömür çiçəyi” publisistik məqalələri çap olunub. Məhəbbət xanımın maraqlı hekayələri var. Adama elə gəlir ki, bu hekayələrin hamısı müəllifin tərcümeyi-halıdır – indi siz oxuculara ixtisarla təqdim etdiyimiz “Nənəm” xatirə-essesi kimi. Ən böyük arzularından biri də Azərbaycana gəlmək, Bakıda kitabını nəşr etdirməkdir.
Almaz Ülvi

Türkiyə və Azərbaycan arasında siyasi kommunikasiyanın tarixi və bu günü

Türkiyə və Azərbaycan arasında siyasi kommunikasiya strateji müttəfiqlik və “Bir millət, iki dövlət” prinsipinə əsaslanır. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu prinsipin tarixi kökləri dildən dinə qədər hər şeyi əhatə edir. Bu əlaqələr tarixi, mədəni və dil birliyi fonunda formalaşaraq, diplomatik, hərbi, iqtisadi və mədəni sahələrdə güclü əməkdaşlığa çevrilib. İstər regionda, istərsə də beynəlxalq sferada bu münasibətlər təqdirəlayiq səviyyədə inkişaf edir. İlk diplomatik münasibətlərin qurulması 1991-ci ildə baş verib.
Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Türkiyə onu tanıyan ilk dövlət oldu. 1992-ci ildə iki ölkə arasında rəsmi diplomatik münasibətlər quruldu və səfirliklər açıldı. Strateji müttəfiqlik isə 2010-cu ildə baş tutdu. “Strateji Tərəfdaşlıq və Qarşılıqlı Yardım Sazişi” imzalanan ilk müqavilə oldu. 2021-ci ildə imzalanan “Şuşa Bəyannaməsi” iki ölkə arasında müttəfiqlik münasibətlərini daha da möhkəmləndirdi. Bütün bunlar siyasi kommunikasiyanın uğurlarıdır. 2020-ci ildəki 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı Türkiyə Azərbaycanın siyasi və informasiya dəstəyini təmin etdi.
Türkiyə və Azərbaycan arasında siyasi kommunikasiya mütəmadi görüşlər, strateji müqavilələr və regional əməkdaşlıq formatları vasitəsilə güclənməkdədir. Bu münasibətlər hər iki ölkənin milli maraqlarına və regional sabitliyə töhfə verir. Azərbaycan televiziyasında yayımlanan “Ertoğrul”, “Diriliş Osman” kimi tarixi motivli filmlər siyasi kommunikasiyanı daha da təkmilləşdirir. Belə filmlər daim maraq obyekti olmaqla bərabər, həm də qardaş xalqın tarixi zənginliklə dolu keçmişini öyrənməyə imkan yaradır. Film və televiziya sektorunun inkişafı qardaşlıq münasibətlərinə də müsbət mənada güclü təsir edir.

Fərid Hüseynov,
“Azərbaycan” Universitetinin 2-ci kurs tələbəsi

Millət vəkili Əli bəy Hüseynzadədən yazdı

Böyük Azərbaycan ədibi, filosof və ədəbiyyat tənqidçisi, XX əsr Azərbaycan-türk ictimai fikrinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri alim, həkim, rəssam, şair, tənqidçi, tərcüməçi, müəllim, jurnalist Əli bəy Hüseynzadənin doğum günüdür. (24.02. 1864-17.03.1940)
Təsadüfi deyil ki, Əli bəyi müasirləri böyük Azərbaycan mütəfəkkiri, milli ideologiya səviyyəsində türkçülüyün “Ana Yasası” kimi dəyərləndirilən “türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq (müasirləşmək)” triadasının yaradıcısı və ilk carçısı, milli bayrağımızdakı rənglər simvolikasının müəllifi, türk dünyasında milli özünüdərkin və milli istiqlal düşüncəsinin mücahidi, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında “Füyuzat” ədəbi məktəbinin banisi, ensiklopedik şəxsiyyət, böyük maarifçi-pedaqoq adlandırırdılar.
Əli bəy Hüseynzadə redaktoru olduğu “Həyat” qəzetində, çalışdığı “Füyuzat” jurnalında, oçerklər şəklində dərc etdirdiyi “Siyasəti-Fürusət” ədəbi-fəlsəfi traktatında və digər əsərlərində türkçülüyü və turançılığı geniş təbliğ edib. Dövrün ziddiyyətli, mədəniyyət, dil və türkçülüyün problemli olduğu bir tarixi şəraitdə, “türk” kəlməsinin dilə gətirilmədiyi tarixi bir məqamda Əli bəy Hüseynzadə “Həyat” qəzetinin səhifələrində çap etdirdiyi “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?” adlı əsəri ilə türk xalqlarına, o cümlədən Azərbaycan türklərinə üz tutaraq “Biz ki, türk oğlu türkük, biz ki, millətlərin ən qədimi və ulusuyuq,” deyə hayqırır, bəzi mətbuat orqanlarında Çingiz xanın və Əmir Teymurun monqol kimi göstərilməsini tənqid edir, onların türk olduqlarını və nəsillərindən olan şəxsiyyətlərin də adlarını çəkərək onların hər zaman türkcə danışdıqlarını və türkcə yazdıqlarını bildirirdi. Məşhur Amerika tarixçisi Tadeus Svyatoxovski Azərbaycan tarixi ilə bağlı araşdırmalarında xüsusi olaraq qeyd edir ki, “XX əsrin əvvəllərində türk xalqlarına kimliyini bildirən bir nəfər var idi, o da Əli Bəy Hüseynzadə idi.
Onun qəlbində bir türk sevgisi yaşayırdı. Əli bəy Hüseynzadə qardaş Türkiyəyə olan rəğbətini Abdulla Cövdət bəyə belə izhar edib: “Mən türkəm, müsəlmanam. Türkiyə bir türk və müsəlman hökumətidir. Bu hissiyyatla hər digər vətəndən daha ziyadə vətənimdir. Bu vətəndaşları, bu vətəni tanımalıyam”.
Görkəmli mütəfəkkirin aşağıdakı kəlamında onun varlığındakı böyük türk sevgisi daha aydın ifadə olunub: “Türklər ya ölər, ya hicrət edərlər, fəqət, qul olmazlar”.
Məlumdur ki, hazırda türk xalqları arasında qarşılıqlı inteqrasiya prosesi mövcuddur. Eyni kökün, oxşar mədəniyyətlərin daşıyıcısı olan türk dövlətlərinin ortaq parlamenti, digər siyasi, iqtisadi, mədəni təşkilatları yaradılır, telekörpülər təşkil olunur. Artıq Türk Dövlətləri Təşkilatı fəaliyyətdədir. Bütün bunlar Əli bəy Hüseynzadənin hələ bir əsr bundan əvvəl irəli sürdüyü ortaq türk coğrafiyası-ortaq türk birliyi ideyasının bu gün də aktual məna daşıdığını göstərir. Onun yazılarının birində qeyd olunur: “Köhnə dəyərləri nəzərdən keçirib dəyişdirməyə başlamağın tarixi anı Rusiya müsəlmanları üçün də gəlib çatmışdır… Biz gərək işləyək, öz qayğımıza özümüz qalaq, öz ehtiyaclarımız barədə danışaq… ləngimədən yeni həyatda sayımıza və biliyimizə uyğun yer tutaq”.
Tanrı izni ilə artıq bu proses sürətlə inkişaf edir.
Əli bəy Hüseynzadə fenomenal fikir adamı, tarixdə böyük izlər qoymuş nurlu şəxsiyyət, böyük ziyalı idi. Lakin təəssüf ki, Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni fikir tarixinin, bütövlükdə türk dünyasının bu böyük şəxsiyyəti sağlığında müasirləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilsə də, Azərbaycanda 28 Aprel 1920-ci il çevrilişi nəticəsində meydana çıxan sovet rejimində kommunist ideologiyası digər milli-mənəvi dəyərlər kimi, Əli bəy Hüseynzadə fenomenini də unutdurmaq, onun böyük əməllərini xalqın yaddaşından silmək, tarixi xidmətlərini saxtalaşdırmaq yolunu tutdu. Amma Türk xalqı qədirbilən xalqdır, ona xidmət edənləri heç vaxt unutmur və unutmayacaqdır! Düzdür Azər Turan, Rəfiq Zəka, Şamil Vəliyev , Orxan Vəliyev və başqaları Əli bəy Hüseynzadənin ictimai-siyasi, ədəbi fəaliyyətinə dair xeyli araşdırmalar aparılmış, haqqında dəyərli monoqrafiyalar nəşr edilmişlər, lakin etiraf etməliyik ki, müasir vəziyyətdə bu dahi söz və fikir adamının çoxcəhətli fəaliyyətinin daha çox araşdırılmasına ehtiyac var.
Üçrəngli bayrağımızda əbədiləşən milli ideyaların müəllifi Əli bəy Hüseynzadəni dərin ehtiramla yad edirik.
Sadiq QURBANOV,
Milli Məclisin Təbii ehtiyatlar,
energetika və ekologiya komitəsinin sədri

Böyük itkimiz - Mustafa Vəkiloğlu yazır

Nə edəsən, neçə illərdir fələk bizim bayramımızla matəmimizi də ələmlərə qərq eləyib. Bugün milli bayram günümüzdür, 28 May Azərbaycanın hürriyyət və istiqlalına qovuşmasının ildönümüdür. Fəqət mən bu bayram günündə də yenə ağrımızdan, yəni matəmimizdən bəhs edəcəyəm.
Çox dəyərli milli mücahidimiz Əmin bəyi itirdik. Əmin bəyin ölümü ilə milli mücadilə cəbhəmizdə böyük bir boşluq hasil oldu. Bu lənətə gəlmiş qırmızı istila heç cür bitməz, tükənməz oldu və 35 ildir bütün dəhşət və vəhşətiylə davam edir. Sıralarımız, hürriyyət və istiqlal səflərimiz il ötdükcə seyrəkləşir. Bir tərəfdən qırmızı cəlladlar, digər tərəfdən də amansız əzrayıl bizə göz verib, işıq vermir. Ən qiymətli, ən idealist və imanlı dostlarımızı bir-bir aramızdan alıb aparır.
Əmin bəylə ilk tanışlığım I Dünya müharibəsində türk ordusunun Qafqaz cəbhəsində kritik anlarının olduğu zamana təsadüf edir. Və sonradan onunla bərabər keçən acı-şirin günlər indi bir-bir film lenti kimi gözümün önündən keçir. Türk ordusu Ərdəhan və Qars ərazilərindən geri çəkilir və onu təqib edən ermənilərin də daxil olduğu rus birləşmələri o ərazilərdəki türk-müsəlman xalqı qılıncdan keçirərək bütün kəndləri, qəsəbələri xarabazara çevirirdilər. Canlarını və namuslarını qurtarmaq üçün anaların yollara atdıqları körpələrini bəzi mərhəmətli rus zabitləri və əsgərlərinin topladıqlarını o vaxt Ərdəhanda gözlərimlə gördüm. Bunları toplayaraq Bakıya yetimxanalara göndərirdik. Bu milli fəlakət Azərbaycanda ümumi bir qaynama yaratdı. Bakı və Gəncə bu qaynamanın başında idi. Bu münasibətlə Bakıda məşhur xeyriyyəçilərimizdən milyonçu Hacı Zeynalabidin Tağızadənin bildiyimiz o möhtəşəm evində seçilmiş nümayəndələrin iştirakı ilə tərtib edilən toplantıda milliyyət pərvərlərimizdən Əliəkbər bəy Rəfibəylinin söylədiyi “Biz milli şərəf və heysiyyətimiz ayaq altına atıldıqdan sonra sağ qalmaq istəmərik” sözləri Azərbaycanın hər tərəfini çalxalandırdı. Bakı Xeyriyyə Cəmiyyəti hərəkətə keçdi və bütün Rusiya türkləri arasında ianə toplamaq üçün hökumətdən icazə aldı. Yəni çar hökumətindən, yəni Qafqaz cəbhəsində ruslarla türklər arasında qanlı savaşların davam etdiyi o anlarda cəbhənin düz yanında rus ordusu tərəfindən “cəzalandırılmış” olan türk xalqına yardım üçün.
Ah, zavallı Azərbaycan, nələr etmədin, nələr düşünmədin. Bu, ümumi milli həyəcan o zaman Moskva Universitetində təhsil alan bizləri də sardı. Əziz dostum Hüseyn Camal Yanarla universitet dərslərimizi buraxaraq Bakıya hərəkət etdik və Xeyriyyə Cəmiyyətinin Qars və Ərdəhan ərazisinə göndərdiyi “Qardaş köməyi” qrupuna könüllü olaraq qatıldıq. Bakıya gəldikdə “Açıq söz” qəzetinin idarəxanasına baş çəkdim. Milli mübarizəmizi iman və səbatla müdafiə edən bu qəzetin sahibi və baş mühərriri Rəsulzadə Əmin bəylə tanış olmaq istədim. Çox sadə otaqda, bitişik mətbəədən gələn taqqıltı səsi arasında adi bir masa başında Əmin bəylə tanış olduq və köhnə iki yoldaş kimi gündəlik məsələlərlə bağlı danışmağa, dərdləşməyə başladıq. Xatırlayıram, aramızdakı yaş fərqinə rəğmən Əmin bəylə hadisələr barədə hisslərimizin alovu eyni idi.

1917-ci ilin mayında Əlimərdan bəy Topçubaşının rəyasətində Moskvada toplanacaq Rusiya Müsəlmanları Konqresinə Bakıdan gedən 5 nəfərlik heyətdə Əmin bəylə bərabər idik. Heybətli bir toplantı idi bu konqres. Moskvanın “Tatarskiy Pereulok” adlanan səmtindəki Bakı milyonçularından Şəmsi Əsədullahın “Moskva Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”nə bağışladığı böyük binanın geniş salonunda baş tutan o konqres toplantıları hələ də gözümün önündə canlanmaqdadır. Şahinlər kimi Rusiyanın hər tərəfindən buraya yığışan 800 nümayəndənin həyəcanı o böyük salona sığmırdı. Çar idarəçiliyi çökmüş, inqilab, böyük bir inqilab dalğaları içində idik. Günün siyasi mövzusu Rusiyada qurulacaq respublikanın mərkəziyyətçi, yoxsa federativ olması idi. Bu mövzu bizim konqresdə də bir xeyli münaqişələrə səbəb oldu. Azərbaycan, Krım və Türküstan heyətləri Rusiyada yeni qurulacaq idarəçilik formasının federativ respublika olması tərəfdarı idilər. Əmin bəy bu konqresdə bu tezisin qüvvətli və hərarətli müdafiəçilərindən idi.
Bəxtsiz Cümhuriyyətimizin sevinc və həyəcanla dolu istiqlalı dövründə də Əmin bəylə eyni səflərdə, Müsavat Partiyasının məbusları olaraq bərabər çalışırdıq. Milli hərəkatımızda böyük rolu olan Müsavat Partiyası rəisi ünvanıyla da Əmin bəyin xidməti çox qiymətli və əhəmiyyətlidir.
Mühacirətin qara günləri başlayır. Yenə Əmin bəylə bərabərik, bir arada çalışmaqla yanaşı didişməkdəyik. Maliyyə vəziyyətimiz pərişandır. Köhnə mühacirlərimizdən İsmayıl Fəyyaz bəyin Çəmbərlitaşdakı kiçik evində Əmin bəy, Abbas bəy (Abbasqulu Kazımzadə) və mən bərabər qalırıq. Həmşərimiz İsmayıl bəyə çox minnətdarıq, çünki bizdən ev kirayəsi almır, pulsuz qalırıq. Yeməyimizin əksəriyyəti zeytun yağında qızarmış kartofdu. Dostumuz mərhum Abbas bəyin bəzi günlər bazardan alıb gətirdiyi qızarmış qoyun başı süfrəmizdə bayram havası yaradırdı, bunun üstünə Abbas bəy xarab qarmonunu alaraq “Ay uca dağlar” mahnısını oxuyardı. Vəziyyət belə ikən mübarizəmizi müdafiə məqsədilə nəşriyyat həyata keçirməyi düşünürdük. Amma nəylə? Pul yox, əlhəmdulillah, ətrafdan salam verib üzümüzə baxan da heç yoxdur...

Belə halda? Allah hər ikisinə də qəni-qəni rəhmət eləsin, dostumuz Əbdüləli bəy Əmircanla Böyük bəy Ağasıbəylinin günlərlə qapı-qapı dolaşaraq həmşərilərimizdən topladıqları pullarla mühacirətdə ilk nəşr orqanımız olan “Yeni Qafqasya” məcmuəsini çıxarmağa başladıq. Hər nüsxə çıxdıqca İstanbul Universiteti tələbələrimizdən Əhməd bəy (Professor Əhməd Cəfəroğlu) Abbas bəylə birlikdə “Yeni Qafqasya” paketlərini qoltuqlarına alaraq Çəmbərlitaş Eminönü poçtxanasına aparardılar. Bu işin zəhmətinə sonra illərlə Məhəmmədsadıq Aran qatlaşmışdır. Müştərək təsanüdlü çalışma ilə çox şeylər edildi o zamanlar.
İndi isə 10-15 ildir ki, mərhum Əmin bəylə aramızda bəzi görüş və fikir ayrılıqları oldu və biz ayrı-ayrı qruplara bölündük. İxtilaf işlərimizin sövq və idarəsinə aid zehniyyət və görüş fərqindən irəli gəlirdi. 1935-ci ildən bəri partiya cəbhəsində bir qrup dostlarla (mən də daxil olmaqla) Əmin bəyin qrupu arasında ixtilaf baş verdi və Müsavat Partiyası da iki qrupa ayrıldı. Fəqət bunlara rəğmən rəhmətlik Əmin bəylə aramızda olan qarşılıqlı hörmət və təqdir sarsılmadı. Seyrək də olsa, ara-sıra görüşür və ümumi işlərimiz bəhsində dərdləşirdik. Mühitimizdəki bu ayrılıqların, qruplaşmaların mübarizəmizə nə qədər zərərli olduğunu hər ikimiz də başa düşürdük. Və bəzi dostlarımızın vasitəçiliyi ilə də ölümündən əvvəlki həftələrdə Əmin bəylə birlikdə aradakı ixtilafları ortadan götürmək və bir milli vəhdət qurmaq üçün yol və çarələr axtarmağa başlamışdıq. Bu yoldakı müzakirə və görüşlərimiz xeyli irəliləmişdi. Fəqət nə yazıq ki, əcəldən macal olmadı və bu iş hələlik yarımçıq qaldı.
Əmin bəy ta gənc yaşlarından ölümünə qədər milli mübarizə və məsələlərimiz uğrunda çalışıb-vuruşmuş qiymətli bir cəbhə yoldaşımızdır, onun bu yolda əmək və xidməti çoxdur, xüsusilə də yazı və mətbuat sahəsində. Və şübhəsiz ki, Əmin bəyin şəxsində milli mübarizəmiz qüvvətli bir rüknünü itirdi.
Hər hansı bir mərsiyə söyləmək adətim deyil. Bu, obyektiv düşüncə və hisslərimin səmimi bir ifadəsidir. Neçə illik köhnə dostum Əmin bəyin xatirəsi önündə hörmət və minnətlə əyilərək ona cənabi-Haqdan rəhmət diləyirəm...
Bu mühüm tarixi anlarda aramızdakı ixtilaflara bir an əvvəl nəhayət verməyimiz zəruridir. Rəhmətlik Əmin bəylə başlamış olduğumuz bu iş uğrunda mübarizəmizə candan bağlı bütün dostlarla birlik quraraq davam etməliyik. Bu, bizim üçün tarixi və milli bir borcdur. Bağrıyanıq bütün azərbaycanlıların də ümumi arzu və əməlləri budur. Fəqət hər siyasi mühitdə olduğu kimi, aramızda da bəzi fürsətcil, heç bir xidməti olmayan siyasi tüfeylilər də var. Onların da sevdası bambaşqadır! Kiçicik mühacirət gölməçələrindən partizanlıq zehniyyətilə dərya kapitanı olmaq istəyərlər və bu zavallı xülyaları arxasından qaçaraq suyun durulmasını deyil, əksinə, bulanmasını istəyərlər. Bu daxili keşməkeşlərimizdə ətrafdan bir qardaş kömək əli uzansa barı. Bu da yoxdur.
Bizlər buralarda qəribik, yoxsa yox? Həm qəribik, həm yox. Fərd olaraq hər birimiz ayrı-ayrı heç də qərib deyilik, öz Ana Vətənimizdə ayrı-seçkilik görmədən ziraətdə, ticarətdə, məmurluqda qardaş mühiti içində sərbəst çalışırıq. Hətta çox vaxtlar da tərcihli və imtiyazlı rəftar görürük. Fəqət siyasi baxımdan, milli mübarizəmiz və onun vacibləri nöqteyi-nəzərdən hələ də qəribik. Bunu açıq və səmimi söyləməyimizə icazə verilsin. Bir də qərib quşun yuvasını Allah tikərmiş deyirlər.
Mustafa Vəkiloğlu
“Türk yolu” jurnalı, 1955-ci il, 8-ci sayı

Bir daha “Sarı gəlin” haqqında

Sarı sözünün dilimizdə rəngdən savayı başqa işlənmə məqamlarına da nəzər salaq; sazın sarı simi, qəlbimin sarı teli, sarısını udmaq, gözümün sarısı, ürəyimin sarı siminə toxundun, lap sarı simə vurdun və sair söz birləşmələrinin tərkibində sarı – təyindir, incə, zərif mənalarını ifadə edir.
Sarı rəng Günəşin, işığın rəmzidir, insanda enerji, ilıq duyğu, xoş ruh, nəşəli sevinc, emosional hiss yaradır, qəlbə nüfuz edir, könül titrədir, yaddaşda silinməz izi qalır. Bir çox ölkənin gerbində, bayrağında, inancında sarı rəng simvollaşıb.
Sarı gəlin, Sarı bülbül, Sarı köynək, Sarıtel, Baş Sarıtel və sair xalq mahnı, aşıq havalarımızda incə, zərif, nazik ruh, sarı anlam yaşayır.
"Kitabi - Dədə Qorqud"dun ən yadda qalan obrazlarından biri “Ağca sazlar içində Sarı gönlər görübən taylar basan, Qara polad uz qılıcdan qayıtmayan, Qara-qara dağlardan, Qanlu-qanlu sulardan basıb keçən Qanlı qoca oğlı Qanturalının sevgilisi “gözəllər sərvəri”, “kimə baqsa, eşqiylə oda yaqar” Sarı donlu Selcan xatundur (incə ruhlu, nazik donlu, zərif geyimli). Ana kitabımızda Sarı ayamalı daha 3 qəhrəmanımız var. Ulu Türkün müqəddəs kitabında Sarı kimi, digər rəngli sözlərimiz də rəngbərəng çoxmənalılıq ifadə edib; qara, ağ, ala - böyük, geniş, torpaq, uca, duman-çən, igid, pis, uzun, hündür, uca mənalarında gen-bol işlənib, məsələn: “Qara yerin üstünə ağ ban evin tikdirmişdi. Ala sayvan göy yüzünə dirənmişdi» və sair.
Göz açıb ilk gördüyüm, könül verib ilk sevdiyim Qubadlımın 30 yer-yurd adında sarı, qara, ağ, ala –nın Dədə Qorqud yaşıdlı mənaları daşlaşıb qalıb və Sarıtəpə ətəyindəki 30 evli Saray kəndimizdə yaşı 80-i keçmiş 2 Sarı nənə yaşayırdı (Mənbə: Hacı Nərimanoğlu “Oğuz yurdum Qubadlım”, «Azərbaycan» jurnalı, 1999 -cu il № 7).
Və acı təəssüflər olsun bu kimi sadə həqiqətləri cəmiyyətimizə, doğma türk qardaşlarımıza, əcnəbilərə çatdıra bilmirik, ona görə ermənibaşçısı Türkiyə prezidentinə “Sarı gəlin”i “Dağlı gəlin” kimi anladır, rus-sovet xəritələrində ən saf sulu “Böyük dəniz” dönüb olur “Çernoye more”...
Bu yazı sayğıdəyər alimimiz dosent Zaur Əliyevin “Sərkisyan Abdullah Gülə “Sarı gəlin” haqda nə demişdi? – Mahnının yaranma tarixçəsi” Həsən Padşah və onun EŞQ mahnısı “Sarı Gəlin” başlıqlı məqaləsinin təsiri ilə yazıldı: https://globalinfo.az/serkisyan-abdullah-gule-sari-gelin-haqda-ne-demisdi-mahninin-yaranma-tarixcesi/ 2025.01.24 20:42 Mədəniyyət.
Hacı Nərimanoğlu
Xəzər Universitetinin müəllimi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Başın sag olsun, Türkiyəm!

Sarsıtdı bu xəbər yaman,
Sanki ruhum öldü bu an.
Sevinməsin yad, yağılar,
İslama düşmən olanlar.
Başın sag olsun, Türkiyəm!

*****
Söz tapmıram mən deməyə,
Gələ biləydim köməyə,
Təsəlli verə biləydim,
Göz yaşlarını siləydim.
Başın sag olsun, Türkiyəm!

*****
İçinizdə yaşayan ermənilər,
İnsanlıqdan xəbəri olmayanlar,
Bəlkə elə onlardır törədənlər,
Mənfur, rəzil, alçaq, namərdlər.
Başın sag olsun, Türkiyəm!

Zeynəb Bəhmənli:
Türkiyənin Bolu bölgəsində,oteldə yanğın zamanı ölənlərin ruhuna fatihə oxudum,Allah hamısına rəhmət eləsin. Gözlənilməz faciədi,yaxınlarına Allah səbr versin!

ASAP xaricdə 20 Yanvar faciəsi ilə əlaqədar tədbirlər keçirib

Azərbaycan Respublikası Gənclər Fondunun dəstəyi ilə Azərbaycanlı Tələbələr və Məzunlar Platforması (ASAP) tərəfindən xarici ölkələrdə - Türkiyə, Gürcüstan, Fransa, Böyük Britaniya və Avstriyada 20 Yanvar faciəsinin 35-ci ildönümünə həsr olunmuş silsilə tədbirlər keçirilib.

Türkiyənin İstanbul şəhərində 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı dəyirmi masa görüşü baş tutub. Üsküdar Universitetində keçirilən tədbir zamanı Türkiyədə yaşayan azərbaycanlı gənclərlə 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Bakıda baş verən hadisələr, xalqın milli azadlıq və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsi barədə müzakirələr aparılıb. Gənclər Ümummilli Lider Heydər Əliyevin faciənin ertəsi günü Moskvada Azərbaycanın daimi nümayəndəliyinə gələrək qanlı hadisəni törədənləri pisləyən kəskin bəyanatla çıxış etməsi və Ulu Öndərin təşəbbüsü ilə faciəyə siyasi-hüquqi qiymət verilməsi haqqında danışıblar. Diqqətə çatdırılıb ki, 35 il keçsə də törədilən bu vəhşilik öz tarixi mahiyyətini itirmir və bunun nəticəsidir ki, 2020-ci ilin sentyabrında başlayan 44 günlük Vətən müharibəsi Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Ordusunun əzəli torpaqlarımızın Ermənistan tərəfindən otuz ilə yaxın davam edən hərbi işğalına son qoyması ilə başa çatıb. Bu Zəfər ilə həm 20 Yanvar, həm də Qarabağ müharibəsi şəhidlərinin qisası alınıb.

Gürcüstanın Tbilisi şəhərində ASAP və Mirzə Fətəli Axundzadə adına Azərbaycan Mədəniyyəti Muzeyinin birgə təşkilatçılığı ilə 20 Yanvar faicəsi ilə əlaqədar foto-sərgi və anım tədbiri keçirilib. Qonaqlar əvvəlcə Qanlı Yanvar hadisələrinə həsr olunmuş foto-sərgi ilə tanış olublar. Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlı gənclərin iştirakı ilə baş tutan tədbirdə 20 Yanvar faciəsi şəhidlərinin əziz xatirəsini yad edilərək, xalqımızın hüzn və şərəf gününün tarixi faktları haqqında danışılıb. Muzeyinin direktoru Leyla Əliyeva çıxış edərək qeyd edib ki, xalqımızın qəhrəmanlığı və Ulu Öndər Heydər Əliyevin qətiyyəti sayəsində SSRİ rəhbərliyi məkrli planlarını həyata keçirə bilməyib. Azərbaycanın müstəqillik yolunda dönüş nöqtəsi olmuş və xalqımızın azadlıq əzmini bütün dünyaya nümayiş etdirmiş bu faciədə azadlıq istəyi ilə əliyalın düşmən tanklarından qorxmayan bir xalq xarakter nümayiş etdirərək, dünyanı heyran etdi və təsdiqlədi ki, müqəddəs amalı uğrunda canını qurban verməyə hazırdır.
Fransanın paytaxtı Paris şəhərində Azərbaycanın Fransadakı Səfirliyinin təşkilatçılığı ilə 20 Yanvar faciəsinə həsr olunmuş tədbir keçirilib. ASAP Fransa nümayəndəliyinin üzvləri və Fransada yaşayan azərbaycanlı tələbə və məzunların iştirakı ilə baş tutan tədbir zamanı 1990-cı il yanvar ayının 19-dan 20-nə keçən gecə keçmiş SSRİ rəhbərliyinin göstərişi ilə sovet hərbi birləşmələrinin Azərbaycanda xalqımızın iradəsini sındırmaq məqsədilə törətdiyi qanlı terrordan bəhs edilib. Qeyd olunub ki, Yanvar faciəsi Azərbaycanın tarixinə təkcə bir faciə günü kimi deyil, həm də xalqımızın istiqlaliyyət əzminin, sarsılmaz iradəsinin sübutu, dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsinə doğru aparan yol, milli qürur doğuran bir gün kimi həkk olunub. Tədbirdə həmçinin 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı videoçarx nümayiş etdirilib.

Azərbaycanın Böyük Britaniyadakı səfirliyində 20 Yanvar faciəsinin 35-ci ildönümünə həsr olunmuş anım tədbiri keçirilib. Azərbaycanın Böyük Britaniyadakı səfiri Elin Süleymanov çıxış edərək 20 Yanvar hadisələri barədə danışıb. Həmin dövrdə Moskvada təhsil aldığını və hadisələrdən sonra Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Azərbaycan nümayəndəliyindəki çıxışının canlı şahidi olduğunu deyən diplomat bildirib ki, həmin vaxt Azərbaycan hələ öz müstəqilliyini bərpa etməsə də, məhz həmin çıxış zamanı Ümummilli Liderin yeni doğulmaqda olan müstəqil Azərbaycanın lideri olduğu artıq görünürdü. Səfir müasir, güclü və multikultural Azərbaycanın şəhidlərin əziz xatirəsinə ən dəyərli hörmət olduğunu vurğulayıb, hər bir azərbaycanlının bundan sonra da ölkəmizin azadlığı və suverenliyinin keşiyində durmalı olmasının önəminə toxunub. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi, Ordumuzun rəşadəti və xalqımızın birliyi nəticəsində bu gün Azərbaycanın inamla irəlilədiyini deyən səfir xüsusən üzünü tədbirdə iştirak edən Böyük Britaniyada təhsil alan azərbaycanlı gənclərə tutaraq Azərbaycanın gələcəyinin onlara əmanət olduğunu deyib. Tədbirdə iştirak edən Milli Məclisin deputatı, Britaniya-Azərbaycan parlamentlərarası dostluq qrupunun sədri Fariz İsmayılzadə 20 Yanvarın müasir Azərbaycanın tarixində həqiqətən də dönüş nöqtəsi olduğunu qeyd edib. Daha sonra Londonda fəaliyyət göstərən musiqiçi həmyerlilərimiz şəhidlərimizin xatirəsinə piano və kamançada həzin musiqi nömrələri səsləndirib.

Əlavə olaraq, Avstriyanın paytaxtı Vyana şəhərində yaşayan azərbaycanlı tələbə və məzunların iştirakı ilə 20 Yanvar faciəsinə həsr edilmiş fləşmob baş tutub. Yanvarın 20-də Bakıda törədilmiş dəhşətli qırğının dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırılması məqsədilə hazırlanan videoçarxda gənclər bu faciənin Azərbaycanın azadlığı və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə tarixinə qəhrəmanlıq mərhələsi kimi yazıldığını vurğulayıblar.

ƏDƏBIYYAT SAYƏSINDƏ DÜNYA DAHA DA GÖZƏLDIR

"ButovAzerbaycan " qazətnın qiymətli oxucuları!
Bügünkü qonağımız tanınmış özbək yazıçısı, Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Özbəkistan Respublikasının müstəqilliyinin 25 illik yubiley medalı, "Möhtərəm qadın" döş nişanı sahibi, ondan çox nəsr əsərinin müəllifi Labər RUSTAMOVAdır.
— Yaradıcı fəaliyyətə marağınız nə zaman başladı və bu yolda sizi ruhlandıran amillər nə idi?
—Məktəb dərslərində şeirlər və monoloqları əzbərləyib, səhnədə təqdim etməyi çox sevirdim. Onlar ruhumda sirli və heyranedicı bir qüvvə oyadırdılar.
Nəticədə oxuduğum və əzbərlədiyim əsərlərdəki hadisələr, hətta onların müəllifləri-şair və yazıçılar mənim üçün sanki arzu edilməsi mümkün olmayan zirvələr kimi görünürdü. Bundan sonra ürəyimdə bir arzu yarandı və özümdən soruşdum: "Mən də bu böyük ustadlar kimi yaza bilərəmmi?"
Atam kimya fənnindən dərs deyirdi və mənim ilk müəllimim də məhz odur.
O, bizə: "Kitabı cızma, vərəqlərini qatlama, oxu və qiymətlə," deyə öyrədirdi. Ailəmizdəki dörd qız da atamızın yolunu izləyib, müəllimlik peşəsini seçdik. Məktəbi qızıl medalla, ali məktəbi isə imtiyazlı diplomla bitirdim. Yaxınlarım, dostlarım və müəllimlərimin etirafları mənə daim güc və ruh verir. Bir sözümlə atam mənə yazı maşını almışdı. Rayon, vilayət və respublika qəzetlərində yazılarım çap edilməyə başlayanda, sevincimdən sanki göylərdə uçurmuşam kimi hiss edərdim. O vaxtlar poçt xidməti yaxşı işləyirdi. Yazdıqlarımı əl yazması halında konvertə salıb göndərsəm, vaxtında çatırdı.
- Əsərlərinizdə əsasən hansı mövzuları əhatə edirsiniz?
- Mən daha çox insanlıq, mərhəmət, yaxşılıq və mənəviyyat kimi yüksək dəyərlər haqqında yazıram. Həmçinin, din və əxlaq, insan olmaq, həyat və zamanın qiymətini anlamaq kimi mövzular da ürəyimə yaxındır.
Yaradıcı fəaliyyət vasitəsilə bu mənəvi anlayışları insanlara çatdırmağı öz vəzifəmdən hesab edirəm. Belə yüksək mövzularda yazmaq, ruhu ilhamlandırır, həyatı isə mənalandırır.
- Yeni əsərlər yazarkən sizin üçün hansı mərhələ ən vacibdir?
-Ən önəmlisi ideyanın yaranması və onu necə təqdim etmək, hadisəni necə inkişaf etdirmək və nəticəni necə başa çatdırmaqdır. Bu proseslərdə hər addımı düşünərək, planlaşdıraraq və hər tərəfdən hazırlıqlı olmaq vacibdir. Buna görə də mən çox vaxtımı ideya üzərində düşünməyə, onun ən optimal şəkildə ifadə olunmasını təmin etməyə sərf edirəm. Çünki hər bir yaradıcı əsər mükəmməlliyə can atan ağıllı və ürəkdən edilən əməyin nəticəsidir.
- Müəllim-şagird münasibətləri haqqında fikirləriniz...
- Şansım o oldu ki, məktəbdə də, ali məktəbdə də, iş həyatımda da həmişə yaxşı müəllimlər yanımda oldular. Bir çoxları həyatdan köçdülər, onları yaxşı xatirələrlə xatırlayıram. Həyatdakı müəllimlərimlə ən azı bir zəng edib hal-əhval tuturam.
Müəllim-şagird münasibətləri maddiyyata əsaslanmamalıdır.
Həqiqətən səmimi olan, lazım gələndə dəstək verə bilən və çatışmazlıqlarını izah edib yol göstərə bilən müəllim olmalıdır. Mən də bir neçə şagirdimdən «müəllim» kimi tanınmaq istədiyini eşidirəm və bundan çox məmnun oluram.
Lakin bəzən yardıma gəlib sonra tanımayan şagirdlər də olur. Bu münasibətə əsasən, müəllim-şagird əlaqələri həqiqi hörmət və səmimiyyət üzərində qurulmalı, hər bir şagirdin yaradıcı inkişafını dəstəkləməli və onların çatışmazlıqlarını kömək yolu ilə düzgün istiqamətə yönəltmək lazımdır.
- Ədəbiyyatın cəmiyyətdəki yeri haqqında nə düşünürsünüz?
- Özbəkistan xalq yazıçısı, söz ustası, Abdulla Qahharin belə bir sözü var: «Ədəbiyyat -atomdan güclüdür...»
Həqiqətən də ədəbiyyatın cəmiyyətdəki yeri çox böyükdür. İnsan özlüyünə çata bilmək, kamilliyə və mənəviyyata nail olmaq üçün əlbəttə ki, ən vacib tərbiyə vasitəsi olan ədəbiyyat lazımdır, kitab lazımdır. Ədəbiyyat sayəsində dünya daha da gözəldir. Ədəbiyyat, öz növbəsində, insanların ruhunu ucaldır, onları həqiqi dəyərlərə çatdırmağa yönəldir. Beləliklə, ədəbiyyat yalnız dilin deyil, həm də ürəyin güclü qüvvəsidir.
- Əsərlərinizin bir çox xarici nəşrlərdə çap edilməsi, yaradıcı fəaliyyətinizə necə təsir etdi?
- Ailəm, övladlarım həyatımın mənası, bəxtim olduğu kimi, yaradıcı fəaliyyətim də məni irəliləməyə, təslim olmamağa səsləyən və həmişə çağıran "İŞIQLI NUR!"
Bir vaxtlar dünya şairlərinin əsərlərini oxuduğumda; mənim də əsərlərimin xarici nəşrlərdə çap olunmasını istərdim...Bu gün isə, ucqar bir kənddə yaşayaraq yaradıcı fəaliyyət göstərən birinin yazdığı əsərlərin xarici nəşrlərdə çap edilib, dünya üzünü gördüyünü görərək, arzularımın həyata keçdiyini hiss edirəm.
Bu isə mənə daha çox ruh verir, daha çox, daha yaxşı axtarışlar etməyə, yaradıcı işlər görməyə təşviq edir.
- Azərbaycan ədəbiyyatından kimləri oxumusunuz?
- Azərbaycan ədəbiyyatına marağım və sevgim böyük mütəfəkkir Nizami Gəncəvinin şah əsərlərini oxumaqla başladı.
Bu böyük mütəfəkkirin yaradıcı fəaliyyəti mənim üçün Azərbaycan ədəbiyyatına geniş yol açdı desəm, yanılmaram. Onun əsərləri vasitəsilə ədəbiyyatın son dərəcə böyük qüdrətini, insan ruhunu yaxşılığa və həqiqətə yönəldən ilahi qüvvəsini hiss etdim. Sonra Səməd Vurğunun duyğusal şeirləri və Mirzə Fətəli Axundovun dram əsərləri ilə tanış oldum və Azərbaycan ədəbiyyatının sosial-siyasi və insanpərvərlik dəyərlərini daha dərindən anladım. Bəxtiyar Vahabzadənin Vətənə və sevgiə həsr edilmiş şeirləri, Anarın müasir qəhrəmanlıq ruhunu əks etdirən əsərləri və Nəbi Xəzrinin ürəklərə nur bəxş edən yaradıcılığı mənim üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb etdi. Azərbaycan ədəbiyyatı-dünya mədəniyyətində özünə xüsusi yer tutan, insanlığın mənəviyyatının ən yüksək tərəflərini əks etdirən ədəbiyyatdır.
Onun hər bir səhifəsi bizə həyat həqiqətləri və sonsuz ilham mənbəyini çatdırır.
- Yaradıcılıq yolunuzda qarşılaşdığınız ən böyük çətinliklər və onları necə dəf edirsiniz?
- Ən böyük çətinlik- vaxt, imkan və şərait məsələsidir. Əslində, gündəlik həyatın çətinlikləri və şəxsi məsuliyyətlər çox vaxt qadını yaradıcı fəaliyyətlərdən uzaqlaşdırır. Lakin, ona müəyyən vaxt və uyğun şərait yaradıldıqda, qadının ürəyindən çıxan duyğular və fikirlər özünəməxsus və təbii şəkildə, yaxşı yazılır.

-Yaradıcı həyat və şəxsi həyat arasında necə bir balans saxlanmalıdır?
- Şəxsi həyat və yazdıqlarının arasında ziddiyyət, yəni insanlıq haqqında yazıb, özünün praktik həyatında insanlıqdan uzaq olmaq, yaradıcı insan üçün ən böyük səhv və ağrıdır. Yaradıcı insanın həqiqi mənada yaradıcı həyatı yazdıqlarına uyğun olmalı, onun qəlbinin həqiqi hissləri, arzu və istəkləri əks etdirməlidir. Hansı vəziyyətdə olursa-olsun, yaradıcı insan müvazinətli, səmimi və yaxşı əxlaq sahibi olmalıdır. Bu əxlaq onun yazdıqlarında aydın şəkildə görünməli və yaradıcılığına dərin mənalar verməlidir. Əgər yaradıcı insan özünə xas insanlıq və ədalətdən məhrum olarsa, onda onun yaradıcılığı həqiqi insanı tərənnüm etməyə qadir olmaz.

Söhbətləşdi: Cahangir NAMAZOV,
"Butov Azerbaycan ”ın Özbəkistan təmsilçisi.

Əziz ƏLƏKBƏRLİ
Qərbi Azərbzycan İcması İdarə Heyətinin sədri,
Milli Məclisin deputatı.

AĞRILARIMIZDAN YAZAN YAZIÇI

Biz uzun illərdir ki, ermənilərlə müharibə vəziyyətindəyik, on illərdir ki, ermənilərin fiziki və mənəvi soyqırımının qurbanlarıyıq, yüz illərdir ki, düşünülmüş, planlaşdırılmış bir siyasətin ağrı-acılarını ellərimizin və nəsillərimizin taleyində yaşayırıq. Tez-tez öz-özümdən soruşuram, əcəba, necə olur ki, yersiz-yurdsuz, soysuz-köksüz bir ovuc erməni bu böyüklükdə bir milləti bu qədər itkilərə məruz qoyur? Doğrudanmı təkcə ona görə ki, biz müsəlmanıq, onlar isə xristian və xristian dünyası onlara dəstək verir?! Doğrudanmı təkcə ona görə ki, Qafqaz çox vacib strateji coğrafi məkanda yerləşir və dünyanın bir sıra dövlətlərinin bu məkanda erməni kimi oyuncaq bir millətə, Ermənistan kimi oyuncaq bir dövlətə ehtiyacı var?! Doğrudanmı təkcə ona görə ki... Lənət şeytana! Bəlkə mahiyyəti itkilərimizə bəraət qazandırmaqdan başqa bir şey olmayan bu sualları bir kənara qoyub, azacıq da özümüzdə günah axtaraq, etdiklərimizi və etmədiklərimizi tərəzinin gözünə qoyub ədalətlə hökm verək?! Yəni özümüzdə heç günah olmayıb? Erməni aşına-aşına gəlib çıxıb ocaq başına və bunda bizim zərrə qədər günahımız yoxdur? İşimizin düzəlməyi xətrinə erməniyə dayı deyən biz deyilik? Doğrudur, indiyədək hələ heç kəs ayranına turş deməyib. Axırı nə olub? Ayranı turş olanların ayranı şirinləşibmi? «Sapı özümüzdən olan baltalar...» deyirik, amma unuduruq ki, atalar həm də «sapında varsa, küpündə də var» deyib axı!
Gəlin açıq danışaq. Erməni bizim Qərbi Azərbaycan boyda torpaqlarımızı, cənnət Qarabağımızı, ətraf ərazilərimizi təkcə ona görə işğal edə bilmədi ki, arxasında Rusiya vardı, həm də ona görə işğal edə bildi ki, yüz illərdir erməni kilsəsi və erməni ziyalıları, xüsusilə alimləri, yazıçıları öz xalqının hər doğulan yeni nəslini inandırıb ki, onlar dünyanın ən qədim millətidir, bütün Qafqaz, xüsusilə Cənubi Qafqaz, indiki Ermənistan və Azərbaycan torpaqları onların tarixi vətənləri, ata-baba yurdlarıdır, bu yurdlar gəlmə türklər tərəfindən işğal olunub və bugünkü erməni millətinin borcudur ki, nəyin bahasına olursa-olsun o torpaqları geri alıb «Böyük Ermənistana» qatsın və s. və i. a. Erməni alimləri əvvəl bu yalanları deyiblər, yazıblar, o qədər deyib-yazıblar ki, axırda öz yalanlarına özləri də inanıblar, sonra millətlərini inandırıblar, ən sonda da başlayıblar dünyanı inandırmağa. Budur, nəticə göz qabağındadır. Bu yalanlarla tərbiyə olunmuş ermənilər əllərinə silah alıb «öz tarixi vətənlərini türklərdən azad etmək üçün» müharibəyə başladılar. Artıq onları inandırmaq mümkün deyil ki, onlar özlərinin yox, başqalarının torpaqlarına iddialıdırlar. «Hər millətin yaxşısı da var, pisi də» deyənlərimiz də bilməlidirlər ki, qarşımızda normal bir millət yox, yüz illər ərzində belə yalanlarla zəhərlənmiş, hər nəfəri intiqama, qisasa yoluxdurulmuş, islah olunması üçün təzədən bir neçə yüz il tələb olunan bir etnik toplum durur.
Yaxşı, belə bir vəziyyətdə bəs biz nə etməliyik? Erməni yüz il, iki yüz il əvvəl haradan gəlib, təzədən ora öz xoşu ilə köçüb gedəsi deyil, biz də öz tarixi vətənimizdə yaşayırıq. Belə olan surətdə biz və bizdən sonra övladlarımız bunlarla qonşuluqda necə yaşayacağıq? Təbii ki, siyasətçilərimiz, diplomatlarımız üzərlərinə düşəni edir, amma əsas vəzifə millətimizin tarixi yaddaşını özünə qaytarmaq və övladlarımızı bu yaddaşın varisləri kimi tərbiyə etməkdir! Bunun üçün millətin bütün elmi-intellektual potensialı səfərbər olunmalıdır. Bu vacib işdə millətin hər nəfərinin üzərinə müəyyən məsuliyyət düşür. Ən böyük məsuliyyəti isə alimlərimiz və yazıçılarımız daşıyır. Bu gün yalanları ilə dünyanı başına alıb gedən ermənini durdurmağın yeganə yolu erməni yalanlarını sonadək ifşa etməkdir. Erməni yalanlarını ifşa etməyin yolu isə əsl tarixi həqiqətləri ortaya qoymaqdır! Erməni həmişə tarixi həqiqətlərin ortaya çıxmasından qorxub. Çünki özünün bütün varlığı saxtakarlıqlardan yoğrulub, tarixi də, mədəniyyəti də, həyatı da – nəyi varsa, hamısı saxtakarlıqlar üzərində qurulub. Alimlərimiz faktları ortaya çıxarıb, tarixə tam aydınlıq gətirməyincə, nə erməni dayanacaq, nə də bizim onu dayandırmağa gücümüz çatacaq.
Lakin bununla da iş bitmir, tarixi həqiqətlər ancaq tarix kitablarında qalacaqsa, biz elə axıra qədər kimlərisə özümüzün haqlı, erməninin haqsız olduğuna inandırmağa çalışacağıq. Amma heç kəs də bizə inanmayacaq, çünki zatən dünya bizim haqlı olduğumuzu bilir və bilə-bilə erməninin tərəfini saxlayır, ən yaxşı halda isə susur. Ona görə də bizə heç kəsi inandırmaq lazım deyil və ya ən azı təkcə bu lazım deyil. Biz ilk növbədə alimlərin ortaya qoyduğu tarixi həqiqətləri millətimizə oxutmalıyıq. Təkcə tarix kitabları şəklində yox, romanlar, povestlər, hekayələr, şeirlər, poemalar, dramlar şəklində! Millət təkcə tarix kitabları ilə yox, həm də və daha çox bədii əsərlərlə tərbiyə olunur. Bugünkü erməni milləti ona görə indiki qədər millətçi, şovinist, işğalçı bir millətdir ki, zaman-zaman raffilərin, abovyanların, xanzadyanların, ohanes şirazların, paruyr sevakların, kaputikyanların, balayanların əsərləri ilə tərbiyə olunublar. Mən demirəm erməni olaq. Heç düşmənimə də bunu arzulamıram. Amma heç olmasa gələcək nəsillərimizi özünü erməni kimilərdən müdafiə edə biləcək mənəvi gücdə formalaşdıraq.
Özünün hekayə, povest, romanları, elmi-bədii publisistik əsərləri ilə Miraslan Bəkirli məhz belə yazıçılarımızdandır.
Son zamanlar keçən yüzildə xalqımızın məruz qaldığı repressiya, deportasiya və soyqırımlardan danışanlar, yazanlar çoxalıb. Bu, özlüyündə yaxşıdır. Lakin bu mövzuda, elmi hazırlığı və ya bədii səviyyəsi olan da yazır, olmayan da. Bu ağrı-acıları öz taleyində yaşayan da yazır, yaşamayan da. Bu faciələrin mahiyyətini dərk bir yana, adicə təsəvvür etməyənlər də qələmə sarılıb. Belə olanda mövzu ucuzlaşır, dəyərsizləşir. Ona görə də mənim şəxsi qənaətim belədir: bu cür mövzularda ya yaxşı yazmaq lazımdır, ya da ümumiyyətlə, yazmamaq.
Bu baxımdan, Miraslan Bəkirli ədəbiyyatımızın örnək yazıçılarındandır. Təsadüfi feyil ki, bir yazımda yazmışdım ki, hər dəfə Miraslan Bəkirlini görəndə elə bilirəm dərdin, ağrının özünü görürəm. Ona görə yox ki, onun illərdən bəri televiziyada qədim yurd yerlərimizdən hazırladığı silsilə verilişlərin adı «Ağrı»dır. Yaxud ona görə yox ki, son zamanlar Miraslan Bəkirli ürəyinin ağrısından tez-tez şikayət edir. Ona görə ki, o, danışanda da, yazanda da dərdlərimizdən, ağrılarımızdan danışır və yazır.
Cəsarətlə demək olar ki, Miraslan Bəkirli çağdaş nəsrimizdə özünəməxsus yeri olan nasir-lərimizdəndir. Bu özünəməxsusluq onun mövzu seçimində, yazı üslubunda, təsvir manerasında, dilindədir. Miraslan milli-etnik yaddaşdan, türkün minillərin sınağından çıxan inanc və tapınaqlarından, yer-göy, əvvəl-axır, olum-ölüm, keçici-ədəbi olanlar barədəki mifik-mistik və sakral dünyagörüşündən süzülüb gələn yazıçıdır. Bunu hekayələrinin adı da təsdiq edir: Ruh, Ulartı, Qurd yağı, Hal, Xızır baba, Şeytan oğlu, Zurna səsi, Qarğa, Kəl, Qızıl balıq, Qoç, Qorxu, Ölüm, Çöpçü, Şeytan küpəsi, Həsrət, Yuxu və s. və i. a.
Bu hekayələrin hər birində varlıqla yoxluq, olumla ölüm arasındakı gerçək dünyanın təkcə görünən yox, həm də görülməli olan, lakin adi insanların çoxu üçün görünməz olan məqamları bədii ədəbiyyata gətirir. Olumla ölüm arasındakı bu dünya ilə olumdan əvvəlki və ölümdən sonrakı dünyalar arasında olan və ola biləcək bağlar axtarılır.
Bəzən adama elə gəlir ki, Miraslanın bu hekayələri ilə bu hirsli-hikkəli (soyuq və isti müharibələrin, təbii fəlakətlərin bir-birini əvəz etdiyi), kirli-paslı (ekoloji tarazlığın pozulduğu) dünyanın qayğıları arasında bir təzad, uyğunsuzluq, uyuşmazlıq var. Lakin bu hiss çox tez də keçib gedir və görürsən ki, elə Miraslan Bəkirli də bu dünyanın həmin itirilən dincliyindən, rahatlığından, mənəvi-psixoloji ekologiyasından danışır. Və onu da görürsən ki, bu itirilən milli və bəşəri, dünyəvi və ruhani dəyərləri təzədən qaytarıb tərəzinin qalxan gözünə qoymasan, bu dünyanın və dünyadakıların tarazlığı bərpa olunmayacaq.
Miraslanın yaradıcılığında hər an duyulan, hiss edilən ağrının ilk sızıltıları da elə buradan başlayır. Başlayır və «Yiyəsizlər» povestində əsl ağrıya çevrilir – yurd ağrısına, vətən, el, torpaq ağrısına. Bəlkə elə buna görədir ki, «Yiyəsizlər» povesti Miraslan Bəkirlinin nəsr yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Lakin mən burada bu povestdən geniş danışmaq fikrində deyiləm, danışmayacağam da. Çünki bu povestdən danışmaq yox, onu dönə-dönə oxumaq, uşaqlarımza oxutmaq, əzbərlətmək lazımdır. Bu, bizim 1988-ci il faciələrimizin güzgüsüdür. Bu, bizik, bizim taleyimizdir. Biz hamımız o taleyi, o hissləri bir dəfə yana-yana yaşamışıq və qəbir evinə gedənəcən də unutmayacağıq...
Miraslan Bəkirlinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ən böyük xidməti xalqımızın 1988-ci ildə Qərbi Azərbaycan ərazisindəki soyqırımını bütün dəhşəti, mənəvi-psixoloji yaşantıları, maddi-fiziki və milli-mənəvi itkiləri ilə bədii nəsrimizə gətirməsidir. 1948-1953-cü illər deportasiyası ilə bağlı belə bir nəhəng işi vaxtilə istedadlı yazıçımız Məmməd Oruc «Köçürülmə» romanı ilə həyata keçirmişdirsə, 1988-ci il soyqırımını bədii ədəbiyyatda əbədiləşdirmək qisməti məhz Miraslan Bəkirlinin taleyinə yazılmışdır. Məncə, Miraslan özünün bu tarixi-ədəbi missiyasını hələ tam başa çatdırmamışdır, bundan sonra da davam etdirəcək və davam etdirməlidir də. Çünki bu, bizim hamımıza, bütün Azərbaycan xalqına və gələcək nəsillərimizə lazımdır.
Mən, Miraslan Bəkirlini bir də «Kəndim – kədərim» kitabında kəşf etdim. Bu, 1991-ci ildən «Vətən səsi» qəzetində çiyin-çiyinə ilədiyim, yazılarını həvəslə oxuyub, televerilişlərinə böyük maraqla baxdığım, çağdaş bədii nəsrimizdə sanballı söz olan «İstək» hekayələr və povestlər kitabının redaktoru və naşiri olduğum bir jurnalisti, yazıçını, dostu təzədən kəşf etmək idi. Bu kitab Miraslanın doğulub boya-başa çatdığı Cücəkəndə həsr olunub. Miraslanın bu kitabı necə məhəbbətlə yazdığı onun öz sözlərindən də anlaşılır: «O kənd mənim dünənimdi, dünyaya göz açanda ilk gördüyüm ilahi məkandı, sevin¬cimdi, kədərimdi, yuxularımdı, gerçəyimdi, xəyalımdı. O kənd mənim və ba¬balarımın beşiyidi, körpəliyimdi, uşaqlığımdı, yeniyetməliyimdi, gəncliyimdi»...
Miraslan ürək ağrısı ilə «sümüyümün yiyəsi olmayan kəndim...» deyir. Deyir və deyə-deyə də bu qədim Azərbaycan-türk kəndinə yüzillər, bəlkə də minillər boyu yaşayacaq əbədi bir abidə ucaldır. Bu abidə-kitabda bir kəndin mənəvi, mədəni, fiziki və sosial həyatının, demək olar ki, bütün cizgiləri öz əksini tapır. Miraslan illərdən bəri ancaq özünün olan, ürəyində, beynində və bəbəklərində gəzdirdiyi Cücəkəndi hamımızın Cücəkəndinə çevirir.
Miraslanın doğma Cücəkəndini nə qədər dəlicəsinə sevdiyinə bir də onda inandım ki, bir səhər çəkiliş kamerasını çiyninə alıb üç dövlətin torpağını ayaqlayıb, üç dövlətin sərhədini keçib, düz Cücəkəndə getdi. Özü demişkən, bu yolda ölüm də vardı, girov düşmək də. Lakin doğma yurdu görmək, doğma torpağın üstündə addımlamaq, üzünü dünyadan köçmüş əzizlərinin soyuq məzar daşlarına sürtmək hissi hər şeyə üstün gəldi. Miraslan həmin anlarda hansı hissləri keçirib – təsəvvür edirəm...

Görünür, bütün bunlara görədir ki, Miraslan Bəkirli özünün «Sürgün» romanını mənə təqdim edəndə mən bu romanı çox böyük həvəs və ümidlə oxumağa başladım. Bu əsərin uğurlu alındığına iki səbəbdən inanırdım. Birinci səbəb əsərin müəllifi ilə bağlı idi. Mən Miraslan Bəkirlinin bütün əsərlərinin oxucusu, hətta bəzi kitablarının redaktoru olaraq bilirdim ki, o, özünə və sözünə hörmət edən, özünün və sözünün çəkisini bilən və gözləyən yazıçılarımızdandır. Bəzi əsərlər var ki, onlarda hər şey yerindədir, ütülü cümlələr, maraqlı təsvirlər, bir-birini əvəz edən hadisələr, obraz, süjet, kompozisiya, ideya və s. və i.a. Amma nə isə çatmır. O çatmayan əsərin ruhudur. Bəzən yazıçı əsəri yaradır, amma ona ruh verə bilmir. Çünki ya özünün ruhu olmur – Yazıçı Ruhu, ya da mövzunu özününküləşdirməmiş, öz ruhuna-qanına hopdurmamış qələmə sarılır. Hər iki halda əsər ölü doğulur. Bəlkə birinci halı yazıçıya bağışlamaq olar, nə edəsən, yazıq özündə olmayanı əsərə necə versin. Belə yazıçıdan və belə əsərdən heç danışmağa dəyməz. Amma ikinci halı yazıçıya bağışlamaq mümkün deyil. Bunu ancaq yazıçı məsuliyyətsizliyi, özünə və ədəbiyyata hörmətsizlik hesab etmək olar.
M.Bəkirli isə hər iki mənada xoşbəxt yazıçıdır. O, sözün böyük mənasında Ruhu olan yazıçıdır.
Miraslan Bəkirli Qərbi azərbaycanlıların 1988-ci il soyqırımını özünün, ailəsinin və ətrafının taleyində yaşayan insanlardandır. Ona görə də əsərindəki soyqırım, onun tərkib hissəsi kimi repressiya, sürgün faciəsinin ağrılarını bütün dəhşəti və bütü incəlikləri ilə təsvir edə bilir, bu ağrıları yaşayır və oxucusuna yaşadır. «Sürgün» romanının uğuruna təminat verən ikinci səbəb əsərdəki təsvir obyektinin düzgün seçilməsidir. Belə ki, Qərbi Azərbaycanın Vedibasar mahalının Səttaruşağı nəsli xalqımızın 20-ci yüzildə yaşadığı tarixi hadisələrin bütün keşməkeşlərindən keçmiş, millətimizin başına gətirilən bütün faciələri taleyində yaşamış, lakin yenə sınmamış, qürurunu, ləyaqətini saxlamış, ayaq üstə qalmış, daha da irəli getmiş, bu gün də böyük şərəflə öz vətəninə və millətinə xidmət edən, inamla irəliləyən, bununla belə, əslini, kökünü də unutmayan bir nəsildir.
1918-ci ildə Andranikin quldur dəstələrinin Vedibasar mahalına hücumu zamanı daşnaklar Səttaruşağı nəslindən otuz altı nəfəri vəhşicəsinə qətlə yetirmişdilər. Atası Əli Səttar oğlunun və qohumlarının ölümündən sonra Musa Səttaroğlu Abbasqulu bəyin özünümüdafiə dəstələrinə qoşulur və daşnaklara qarşı müharibənin əsas qəhrəmanlarından birinə çevrilir. Abbasqulu bəyin silahdaşı, dostu, Kərbəlayı İsmayılın isə qohumu olan Musa Səttaroğlu Vedibasarın növbəti ağır günlərində – kolxoz quruculuğu dövründə Kərbəlayı İsmayılın Sovet hakimiyyətinə qarşı qaldırdığı qiyamın burulğanına düşür. Həm Abbasqulu bəyin, həm də Kərbəlayı İsmayılın haqlı arqumentlərinə təmkinlə qulaq asan Musa düşmənlərin dəyirmanını işlədən bu burulğanda onların hər hansı birinin batmasının milli mənafeyə xidmət etmədiyini çox gözəl başa düşür, onların ikisini də qorumağa çalışır, lakin proseslərin qabağını saxlamaq mümkün olmur: Abbasqulu bəy aldadılmış qiyamçılar tərəfindən öldürülür, onu öldürənlər isə amansızcasına cəzalandırılırlar. Qaçanlar qaçır, qalanlar güllələnir, sürgün olunur. Kərbəlayı İsmayıl Türkiyəyə qaçır, oğlanları aldadılıb gətirilərək güllələnir. Musanın, bir çoxlarının özü və ailələri Sibirə, Qazaxıstana sürgün edilirlər.
Əsərdə bu sürgünün bütün təfərrüatları açılıb ortaya qoyulur, «Sürgün» aktının təkcə sosial-siyasi yox, həm də mənəvi-psixoloji, insani, daha doğrusu, antiinsani mahiyyəti uğurlu bədii üsul və detallarla təsvir edilir. 1937-ci ilin soyuq bir qış günündə Qazaxıstanın Cambul vilayətinin Kenes kəndinə sürgün olunan insanların iki ay ərzində yük vaqonlarında yaşadıqları tam bir Qiyaməti xatırladır. Bu Qiyamətdə – əllərin əllərdən, ayaqların yerlərdən, gözlərin göylərdən üzüldüyü yerdə insanlar çox sərt sınaqlara çəkilir, Şər insanları şərə sürüklədikcə İnsanlıq ayağa qalxır, hamı tikəsini bir-biri ilə bölüşür, nəinki tikəsini, hətta döşündəki südünü belə öz balasının boğazından kəsib tanımadığı yetim bir körpə ilə bölüşənlər olur. Xəstəsinin boğazına tökməyə bir udum su, ölüsünün üstünə atmağa bir ovuc torpaq tapmayan bu insanlar bu qədər dözümü, bu qədər səbiri, mətinliyi haradan alırlar, görəsən?! Əsəri oxuduqca bu suala cavab tapırıq. Əsərdə Cahan arvad, Əsmər ana, Telli Azərbaycan anasının, Azərbaycan gəlininin simvolu kimi ümumiləşdirilir. Əsəd, Əhməd, Məhəmməd kişilik, insanlıq borclarına axıradək sadiq qalırlar.
Nəhayət, Qiyamət – vaqon həyatı başa çatır. Məşəqqət – sürgün həyatı başlayır. İnsanlar yenidən sınağa çəkilirlər. Bu həyat mənə tanış gəlir...
1989-cu ildə elmi əməkdaşı olduğum Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat İnstitutundan alim yoldaşım Məhərrəm Qasımlı ilə Qazaxıstanın həmin Cambul vilayətinə ezamiyyətə göndərilmişdik. Məqsəd 1937-ci ildə sürgün olunan insanlarımızı, onların övladlarını axtarıb tapmaq idi. Hamı başımıza dolanırdı, «son 52 ildə Bakıdan gələn ilk rəsmi nümayəndəsiniz» deyirdilər. Bir ay orada qaldıq, insanları dinlədik, sürgün səbəblərini, sürgün talelərini, sürgün faciələrini danışdılar. Vətən deyəndə gözü yol çəkən, dodaqları əsən qocaları, vətən nisgilli bayatılar çağıran nənələri dinlədik, Çu çayına Araz adı verən, Azərbaycan deyəndə gözünü bir yumub, min tökən soydaşlarımızın dərdinə şərik olduq. «Sürgün» romanı mənə o günləri bir də yaşatdı, o insanlar təzədən gəlib durdu gözümün qabağında. Ən qəribəsi də budur ki, mən o insanların talelərini, o insanların söhbətlərini 1989-cu ildə öz dillərindən eşitdiyim kimi oxudum «Sürgün» romanında. Elə bu yerdə bir də inandım ki, «Sürgün» romanı çağdaş ədəbiyyatımızda öz layiqli qiymətini alacaq.
«Sürgün» romanının ən ibrətamiz cəhəti odur ki, burada Azərbaycan insanının bütün əzab və məhrumiyyətlərdən keçərək Şərə qalib gəlməsini görürük. Dörd yaşında ana qucağında sürgünə yollanan Əli adlı körpə – Səttaruşağı nəslinin nümayəndəsi iyirmi yeddi yaşında artıq tanınmış yol-tikinti mütəxəssisi kimi Bakıya qayıdır. Söhbət Azərbaycan xalqının dünyaşöhrətli oğlu, texnika elmləri doktoru, professor Əli Musa oğlu Əliyevdən gedir.
Miraslan Bəkirlinin bu il 70 yaşı tamam olur. Dəyərli yazıçımıza yaradıcılığında yeni-yeni uğurlar arzulayıram.