Xocalıda azı 3813 nəfər qətlə yetirilib.
Onlardan 613 nəfəri cəsədləri əlimizə gələn, ictimaiyyətə məlum olanlardır, qalanları barədə erməni mənbələrində məlumat verilir. 2000-ci ildə nəşr olunmuş “Xaç naminə” kitabında Daud Xeyriyan yazırdı:
“Bu şaxtalı qış səhərində Daşbulaq yaxınlığında bir kilometrlik bataqlıqdan keçmək üçün insan meyitlərindən körpü salmalı olduq. Mən meyitlərin üstü ilə getmək istəmirdim. Mayor Ohanyan işarə elədi ki, qorxmaq lazım deyil, müharibənin öz qanunları var. Mən ayağımı qan içində olan 9-11 yaşlarında qız uşağının sinəsinə basıb irəlilədim. Çəkmələrim, şalvarım tam qana batmışdı. Bu qaydada 1200 meyitin üzərindən keçib getdim.
...Martın 2-də “Qaplan qrupu” (bu qrup meyitlərin yandırılması ilə məşğul idi) 2000-ə yaxın iyrənc monqol (Xocalı türklərini nəzərdə tutur) meyitini topladı və onları ayrı-ayrı topalarla Xocalının təxminən bir kilometrliyində yandırdı.”
Yuxarıda qeyd olunanlardan da görünür ki, yer üzündən silinmiş bir şəhərin qırılmış əhalisinin sayı qəsdən az göstərilib. O zaman Xocalıda 8 min yerli əhali olub, 2 min nəfər də Ermənistandan qovulanlardan pənah gətirib. İndi deyə bilən varmı 10 min əhali hardadır?! Düşmənin dezinformasiya təxribatı burda da işləyib.
P.S. 1992-ci ilin aprelində Xocalı İcra Hakimiyyətinin başçısı Elman Məmmədovdan müsahibə alırdım. Dedi:”Öldürülənlərin, yaralananların, itkin düşənlərin, girovluqdan qutara bilənlərin sayı dəqiqləşdirilir”.
Belə məlum oldu ki, Xocalı soyqırımından 40 gün keçməsinə baxmayaraq 5 min nəfərdən xəbər-ətər yoxdur…
Tamxil ZİYƏDDİNOĞLU
“Bütöv Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoru,
“Hərbi Jurnalistlər Birliyi”nin sədri,

SEVİMLİ MÜƏLLİM

“Qəzənfər Paşayev – 85”

Hamının tədqiqatçı, dilçi, folklorçu kimi tanıdığı Qəzənfər Paşayev həm də gözəl müəllim kimi şöhrət qazanmışdır. On yeddi il M.F.Axundov adına Pedoqoji Dillər İnstitutunda ingilis dili müəllimi, xarici dillər kafedrasının müdiri kimi çalışan, on ilə yaxın Ali Təhsil Nazirliyi nəzdində Qərbi Avropa dilləri üzrə Elmi Şuranın elmi katibi olan, sonralar Bakı Dövlət Universitetində ingilis dilindən dərs deyən, işlədiyi müddətdə elmi kadrların hazırlanmasında səylə çalışan Qəzənfər Paşayevin müəllimliyi də tədqiqatçılığı kimi diqqəti çəkir.
Akademuk Teymur Bünyadov “Alim dünyasına bir baxış” adlı məqaləsində yazır: “Filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Paşayev mənim aləmimdə hər şeydən əvvəl, müqəddəs sayılan sənət sahibi, müəllimdir. Bu şərəfi uca tutan, yüksək qiymətləndirən müəllim. Bu sahədə külüng çalan, ad qazanan, şərafətlənən müəllim. Təkcə onu demək kifayətdir ki, M.F.Axundov adına Pedaqoji Dillər İnstitutunda ingilis dilindən dərs dediyi tələbələrindən Zeydulla Ağayev elmlər doktoru, Məlumat Nurəddinov, Məmməd Hüseynov və Güldanə Pamazanova elmlər namizədidir. Sevimli tələbəsi Ədalət Əsgərov uzun illər Cəlilabad rayonunda Maarif şöbəsinin müdiridir. Qəzənfər Paşayev respublikamızda ilk olaraq “Ölkəşünaslıq” fənnini ingiliscə hazırlayıb mühazirələr oxuyan, seminarlar aparan müəllimdir. Onun ingiliscə “İngiltərə haqqında” kitabı uzun illər Dillər İnstitutunda tələbələrin köməyinə gəlmişdir. O, ABŞ və İngiltərədə ixtisasartırma kurslarını bitirmiş, İngiltərədə sovet müəllimlərinin rəhbəri kimi xalqımızı tanıtmış, başımızı uca etmişdir.SSRİ Ali və Orta İxtisas Nazirliklərinin Fəxri Fərmanlarını almışdır...”.
Müəllimlik çox şərəfli vəzifədir. Hamımız şagird, tələbə olmuşuq. Həmişə hamının seçib-sevdiyi müəllimi olur. Sevimli müəllim olmaq doğrudan da gözəl şeydir və mən bunu həyatımda yaşamışam. Qarşısında tələbə kimi oturduğun, saatlarla dinlədiyin və bir gün ayrılmaq zorunda qaldığın müəllimin haqqında illər keçəndən sonra söz demək, onun kitabları haqqında məqalə yazmaq da hər tələbəyə qismət olmur. Uşaq kimi baxdığın, sonralar haqqında daim xoş sözlər eşitdiyin, uğurlarına sevindiyin, daxilən bir az da öz payın varmış kimi fərəhləndiyin bir tələbənin bir gün sənin hansı bir kitabın haqqındasa məqaləsini oxumaq da hər müəllimə qismət olmur.
Qəzənfər Paşayev xoş hissləri yaşamış müəllimlərdəndir. Tələbələrinin Qəzənfər müəllim haqqında yazdıqları məqalələrdə onun haqqında hərarətli, dəyərli fikirlərə rast gəlirik. Bu mənada filologiya elmləri doktoru Zeydulla Ağayevin müəllimi Qəzənfər Paşayev haqqında yazdığı məqalələr maraq doğurur. O, “Əlvida, Xəzər dənizi...” adlı məqaləsində müəlliminin elmi axtarışlarını qeyd edir, ədəbi əlaqələr sahəsində məhsuldar alim olduğunu bildirir və onun Həmid Abbasovla birlikdə tərcümə etdikləri və 1985-ci ildə “Yazıçı” nəşriyyatında çap olunan Aleksandr Dümanın “Qafqaz səfəri” kitabından söz açır. “Tanıdığım-tanımadığım insan” adlı məqaləsində isə həm bir insan kimi özündən, həm də müxtəlif əsərlərindən bəhs edərək yazır: “Elmi-pedoqoji fəaliyyəti, respublikamızın ədəbi mühitində fəal iştirakı (kiminə elmi rəhbər, kiminə opponent, kiminə rəyçi), məhdud imkanlarının müqabilində xeyriyyəçilik addımları Qəzənfər müəllimin mənə məlum olan tərəfləridir. Və yuxarıda haqqında danışdığım kitabın təqdimat mərasiminə gələnləri, ekspozisiya salonuna sığışmayan zəngin eksponatları görəndən, mötəbər şəxsiyyətlərin Qəzənfər müəllimin əməyinə verdikləri qiyməti eşidəndən sonra başa düşdüm ki, mən öz müəllimimi və həmkarımı heç də düşündüyüm qədər yaxşı tanımırmışam”.
Filologiya elmləri namizədi, dosent Məlumat Nurəddinov öz müəlliminin kitabı haqqında qələmə aldığı məqaləsi də diqqəti çəkir. “Sula Benetin kitabı” adlı məqaləsində kitab haqqında özünəməxsus fikirlərini bildirən müəllif Sula Benetin kitabından söz açsa da, sanki Qəzənfər müəllimin kitabını oxuyurmuş kimi danışır və səhifə-səhifə oxumağa təhrik edildiyini, bir məzmunlu və anadilli əsərin tilsiminə düşdüyünü vurğulayır və yazır: “Bu tilsimə bizi təkcə S.Benet deyil, həm də tərcüməçi Q.Paşayev salmışdır. Axı, təsadüfi deyildir ki, tıərcümə nəzəriyyəçiləri müəlliflə tərcüməçinin adlarının yanaşı çəkilməsinin tərəfdarıdırlar. Əsərdə xalq, yer və insanların adları oxucuya o qədər tanışdır, qafqaz koloriti o qədər güclüdür ki, əsər kitabın titul vərəqində tərçüməçinin adı göstərilməsəydi, S.Benetin bu kitabı Azərbaycan dilində yazdığına şübhə yeri qalmazdı. Bu, mütərcimin böyük müvəffəqiyyətidir”.
Qəzənfər müəllimin daha bir tələbəsi, filologiya elmləri doktoru, professor Şahin Xəlillinin müəllimi haqqında yazdığı olduqca maraqlı bir məqaləsini oxuyuruq. Hərarətli, səmimi fikirlərin yer aldığı “Qəzənfər Paşayev çırağı” adlı məqalədə sevimli müəlliminin “köhnə kişilərin keçdiyi yolun layiqli davamçısı” olduğunu, “gəzib gördüyü dünyanın xeyirxahlarının əlindən su içdiyini”, “imzasını unudulmazlar sırasına qatmağa özündə cəsarət tapdığını”, “özünün həyat amalını, yaxşılığa minnətdarlığını sözü və əməli ilə həyata keçirdiyini”, böyükləri, xüsusilə elmi rəhbəri Məmmədağa Şirəliyevi unutmadığını, xatirəsini ehtiramla yad etdiyini, pedaqoji və elmi kadrların hazırlanmasında da öz zəngin təcrübəsini əsirgəmədiyini qeyd edən müəllif yazır: “... Hələ ötən əsrin 70-ci illərində indiki Azərbaycan Dillər Universitetinin mühazirə salonlarında “Ölkəşünaslıq”dan şövq, gənclik ehtirası və məharəti ilə biz tələbələrin ürəyində gözəl alim, müəllim – ziyalının məftunedici portreti həkk olunmuşdu. O, uzaqdan uzağa həmin universitetdə çıxan çoxtirajlı “Bilik” qəzetinin səhifələrində görünən imzamla məni axtarıb özünün ən yaxın həmkarı kimi təbrik edib orijinaldan tərcüməmin nə qədər vacib və əhəmiyyətli, məsuliyyətli olduğunu xatırlatmışdı. Elə o vaxtdan mənim də içimdə “nə yaxşı bu dünyada Qəzənfər müəllim varıymış” deməyə bir dost nəğməsinin nəqəratı misralandı”.
Məqalələrdə vurğulandığı kimi, Qəzənfər Paşayev sadəcə auditoriyaya girib tələbələrə ölkəşünaslığın əsaslarından, predmetindən mühazirə oxumaqla, sonda tələbələri dinləyib qiymətləndirməklə işini bitmiş hesab edən müəllimlərdən olmamışdır. O, tələbə ordusunun ehtiyac hiss etdiyyi “İngiltərə barədə hər şey” adlı dəyərli bir əsərlə pedoqoji fəaliyyətində daha bir pillə qalxmışdır. Filologiya elmləri namizədi, dosent Səyyarə İmanovanın “İngiltərə və ingilislər barədə nə bilirik” adlı məqaləsini belə başlayır: “Qəzənfər Paşayevin bu yaxınlarda V.İ.Lenin adına APİ-nin nəşriyyatı tərəfindən çapdan buraxılmış “İngiltərə barədə hər şey” kitabı xarici dil öyrənənlərə gözəl töhfədir. Kitab ingilis xalqının tarixi, mədəniyyəti, həyat tərzi, adət-ənənələri və milli xüsusiyyətləri barədə geniş məlumat verir”.
Müəllif yeni dərs vəsaitinin ayrı-ayrı bölmələrindən danışır və pedoqoqun uzun illər Moskvada Xarici ədəbiyyat kitabxanasında gərgin axtarışlar apardığını, elmi əhəmiyyət kəsb edən materialları topladığını qeyd edir və əsərin linqvistik baxımda da maraqlı olduğunu, burada verilən linqlistik şərhlərin tələbələrin müstəqil iş aparmalarına yardımçı olduğunu bildirir. Bu kitabın ümumi oxucu kütləsinin tələbatını ödədiyini və ali məktəb müəllimləri və tələbələri üçün dəyərli elmi vəsait olduğunu vurğulayır.
Vahid Hacıyevin İlyas Əliyevlə bilikdə qələmə aldıqları “Bir ömrə sığmayan həyat və ya taledən gələn qismət” adlı məqalədə də tədqiqatçının ömür yoluna güzgü tutan müəlliflər onu qüdrətli zəka sahibi, müdrik insan, zəngin mənəviyyat sahibi, xalqın qeyrətli və ləyaqətli övladı, istedadlı şərqşünas, məhsuldar alim kimi təqdim etmiş, haqqında deyilmiş fikirlərə də istinad edərək gördüyü işlərdən, qiymətli tədqiqatlarından fəxarətlə söz açmış, onun elmi pedoqoji fəaliyyətini də qeyd etmiş və “...BDU-nun professoru kimi mənəviyyatlı, dərin elmi hazırlığı olan kadrların yetişdirilməsində öz əməyini əsirgəmədiyini” vurğulamışlar.
Qəzənfər Paşayevin kadr hazırlığı təkcə auditoriyalardakı fəaliyyəti ilə bitmir. Onun rəhbərliyi altında bir sıra gənc elm aləminə vəsiqə almışdır. Səbinə Məşədi-Məmmədova “Kərkük sevdası” adlı məqaləsində Qəzənfər Paşayevi görkəmli folklorşünas, İraq-türkman ədəbiyyatının tədqiqatçısı, bu sahədə qiymətli kitabların müəllifi kimi təqdim edir, onun tərcümeyi-halını qısa şəkildə diqqətə çatdırır, tədqiqatçının xarici səfərlərindən və bu səfərlər zamanı əldə etdiyi müvəffəqiyyətlərdən bəhs edək yazır: “... Əmək fəaliyyətinə ingilis dili və ədəbiyyatı müəllimi kimi başlamışdır. M,F.Axundov adına Pedoqoji Dillər İnstitutunda işə başlamışdır. Qrammatika və tərcümə kafedralarında müəllim və xarici işə getməyə hazırlaşan mütəxəssislər üçün xüsusi kursların müdiri (1968-1970) olmuşdur...
Bir çox namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının opponenti, dərslik və monoqrafiyaların müəllifi, rəyçisi və redaktoru olmuşdur. Gənc nəslin yetişməsində və elmi kadrların hazırlanmasında onun xüsusi xidmətləri vardır”.
Qəzənfər Paşayevin pedoqoji fəaliyyəti haqqında çox danışmaq olar, tələbələrinin və müəllim həmkarlarının onun haqqında dedikləri səmimi, dəyərli fikirlərdən və yazdıqları sanballı məqalələrdən əhatəli söz açmaq olar. Biz yazının həcmini nəzərə alıb, bəzi yazılar üzərində dayandıq. Qəzənfər müəllimi səmimi qəlbdən təbrik edir və ona uzun ömür, cansağlığı, yeni elmi nailiyyətlər arzulayırıq.
Sona Xəyal

Füzuli Baratov

Tariximiz
2-ci yazı
Çox zaman tarix tədqiqatçılarımız araşdırma apararkən hadisələri, adları, tarixi qeyd etməklə işlərini bitmiş hesab edirlər. Ancaq sonradan məlum olur ki, həqiqət heç də qeyd olunduğu kimi deyil. “Niyə belə olur ?” - sualına cavab olaraq əlavə etmək lazımdır ki, tarixi mənbələrdəki yazılar araşdırılarkən hansı dövrdə yaşamış tarixçinin, hansı dildə, hansı əlifba ilə yazdığı tədqiq olunmayıb. İlkin variantda yazılar imkan daxilində həmin dövrə aid maddi mədəniyyət abidələri, daş yazılar, zinət, məişət əşyaları və həmin dövrdə buraxılmış pul sikkələri üzərindəki yazılarla tutuşdurulmalıdır.
Dövrümüzün tanınmış tarix tədqiqatçısı Ziya Bünyadovun araşdırmalarından məlumdur ki, tariximizin XIII əsrdən sonrakı dövrü nisbətən öyrənilmiş, V - VII əsrlər səthi öyrənilmiş, VII – IX əsrlər daha az tədqiq edilmiş, tarixin əsas aspektləri araşdırılmamış, sadəcə Azərbaycan ərazilərində yaşayan xalqlar haqqında və mövcud dinlər haqqında ötəri məlumat verilmişdir. Həqiqətdə isə Azərbaycan ərazisi arxeoloji cəhətdən, maddi mədəniyyət və dini abidələri ilə, arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış qiymətli tarixi nümunələri ilə çox zəngindir.
Azərbaycan VII əsrdə ərəblər tərəfindən işğal olunana qədər onun Həmədan, Əzhər, Zəncan, Arran (Albaniya), Şirvan, Sünik, Arsax, Uti, Girdiman, Kasal (Qazax), Amaras, Şamxor, Mingəçevir, Şəki, Car, Qəbələ, Bərdə, Beyləqan, Şamaxı, Quba, Dərbənd, Çoqa, Kürə, Tabasaran, Qumuq, Muğan, Bəzzeyn, Naşava (Naxçıvan), Gilan, Şabran, Niyazabad, Nərəcan (Təbərinin qədim ərəb müəlliflərinə istinadən verdiyi məlumatda deyilir ki, ölkənin 4 əyalətə bölünməsi hələ I Xosrovdan əvvəl mövcud idi, Xosrov taxta çıxandan sonra ölkəsini idarə edən Sepəhbudlara məktublar göndərib. Məktublardan biri Azərbaycan və qonşu ölkələrin Sepəhbudu Zədüyyə ibn ən – Nahiracana göndərilib. (Ət – Bəlazuri, səh. 194 – 195, Ət - Təbəri, I cild, səh. 893) (Nərəcan kəndinin adı buradan yaranıb və əsası 550 – 560-cı illərdə qoyulub. – F.B.), Xudat, Qıraqlı, Dədəli, Yamqaya (Sumqayıt ərazisində olub, naməlum səbəblərə görə tarixdən silinib. Sumqayıt təzə salınmış şəhərdir. - F. B.), Bakı, Ərdəbil, Andia, Zamya, Qobustan, Azıx və başqa kimi coğrafiya tarixinə düşən əraziləri vardı. Ərəb tarixçiləri Azərbaycanın Həmədandan Dərbəndə qədər olduğunu yazır, Arranı bəzi yazılarda Ərməniyyə kimi qeyd ediblər. Ərməniyyənin Ermənistanla heç bir əlaqəsi yoxdur. Mənfur ermənilər ərəblərin bu sözündən yapışıb özlərinə bu ərazidə tarix axtarırlar. Bizim üzdəniraq tarixçilərimiz isə onlara təklif olunan erməni qızlarına görə güzəştə gediblər. Tarix tədqiqatçılarının araşdırmalarına diqqət etsək görərik ki, Ərməniyyə xristian türk dövləti olub, haylar isə onların arasında çox az sayda, əhəmiyyətsiz, qaraçıya oxşar köçəri azlıq kimi mövcud olub. Bizə gəlib çatan Parfiya sikkələri üzərindəki yazılar arami əlifbası yazılarıdır, sonralar farslar (Sasani dövrü) bu əlifbanı parfiyalılardan götürüb öz dillərinə uyğunlaşdırıblar (fars, tat). Parfiya əlifbası ilə yazı V əsrə qədər Albaniyada, Azərbaycanda, Xəzər xaqanlığında da istifadə edilib. VII əsrdən sonra qədim Urartu və Şərqi Anadoluda yaranmış türk dövlətlərinin əcdadları olan sak əhalisinin Ərməniyyə tarixini öyrənən haylar XX əsrdə rusların onları erməni adlandırdıqdan sonra addakı oxşarlığa görə (Bəlkə də bu rusların siyasətidir. – F.B.) Ərməniyyə tarixini öz qədim tarixləri kimi təqdim etməyə başladılar. Ancaq tezliklə bütün dünya tarixçiləri qarşısında gülünc vəziyyətdə qaldılar. Bəzi gülünc erməni tarixçiləri Adəm peyğəmbərin onların babası olduğunu iddia edirlər. Başqa bir erməni tarixçisi sübut etməyə çalışıb ki, Ərməniyyə ölkəsi hayların ata yurdu yox, ana yurdudur. İzahat da verir ki, Xəzər xaqanları olmuş türk (sak) mənşəli Yafəs və Toqarmanın şəcərələrində onların hay arvadları olduğu barədə qeydlər var. Hələ bunun da dəqiq olması məlum deyil. Tarixdə mövcud olan 1259-cu ildə yazılmış “Təbakəti Nəsəri” əsərində verilmiş şəcərəyə hay adları artırmağa çalışan ermənilər Altay türklərinin “Alp Manas”, özbək türklərinin “Alpamış” dastanlarında da öz babalarından danışıldığını yazırlar. Qədim tarixə aid kitablarda bu ərazilərin adları, dilləri arasında Midiya, Atropatena, Albaniya, Azərbaycan, Ərməniyyə, Arran dili, ərəb dili, əcəm dili sözlərinə rast gəlinir, hay sözünə, hay dilinə heç vaxt.
XI əsrə aid Mahmud Qaşğarlının xəritəsində bütün Qafqaz ərazisi “Dərbənd – Xəzəran” kimi qeyd edilib. Bu xəritədə heç Gürcüstan da yoxdur.
Qədim Ərməniyyə və Anadolu ərazilərinin tədqiqi ilə məşğul olan türk alimi Fuad Köprülü yazıb: “Osmanlı dövləti tərəfindən qədim Ərməniyyə və Şərqi Anadolu əraziləri fəth edilənə qədər həmin ərazilərdə Azəri ləhcəsi hakim olub və indiyə qədər də bu ərazilərdə Azərbaycan dili şivələri işlənir.”
“Ərəblərin hücumu ərəfəsində inzibati vahid olan Azərbaycan ərazisi Həmədan, Əzhər, Zəncandan tutmuş Dərbəndədək uzanırdı. Azərbaycanın şimal sərhədinin Sasanilər dövründə Dərbəndədək uzandığı barəsində həmin şəhərin hasarlarındakı pəhləvi yazıları məlumat verir: bu yazılar bizim eranın 553-cü ilində Azərbaycandakı Sasani mərzbanı Bərzini tərəfindən tərtib edilib.” Ziya Bünyadov “Azərbaycan VII – IX əsrlərdə. Elm – 1965, Azərnəşr 1989. səh.126.
Qeyd. 1989-cu ildə kitabın Azərnəşr tərəfindən təkrar nəşri zamanı yeri gəldi, gəlmədi, demək olar hər səhifədə VII əsrə aid hadisələrə Ermənistan sözü əlavə ediblər. (Ermənistan respublikası 29 noyabr 1920-ci ildə rusların himayəsi ilə İrəvan, Yelizavetpol, Tiflis quberniyalarının və Qars vilayətinin əraziləri hesabına yaranıb. O tarixdən əvvəl onların adı hay olub.– F.B.)
İslam dinini bütün yer üzündə yaymaq üçün dinc missionerlərdən sonra ərəb sərkərdələrinin rəhbərliyi ilə orduların hücumları Azərbaycandan da yan keçməyib. İstila edilən ölkələrin əhalisi ərəblərə düşmən nəzəri ilə baxmaması üçün xəlifə Əbu Bəkrin (632 – 634) ərəb əsgərlərinə verdiyi əmrin Azərbaycan dilindəki variantı qorunur. Əmrdə deyilir: “Düşmənləri şikəst etməyin, nə kiçik uşaqları, nə çox qoca adamları, nə də qadınları öldürməyin. Xurma və başqa meyvə ağaclarını tələf etməyin. Yemək üçün lazım olandan başqa qoyun, inək, dəvələri kəsməyin. Atəşgahlarda, hücrələrdə dini ayinlə məşğul olanları rahat buraxın. Sizi qəbul edən xalqla müqavilə bağlayın, onlara verdiyiniz vədlərə sadiq qalın. Sizi qəbul etməyənlərlə mübarizə aparın.”
Ərəblərin Azərbaycana hücumu zamanı əmrdə yazılanların əksinə, ərəblərin törətdiyi vəhşiliklərə aid çoxlu yazılı məlumatlar qorunur.
Əksəriyyəti köçəri olan ərəblərin özləri hələ İslamı yetərincə mənimsəmədiklərinə görə ilk vaxtlar Azərbaycan əhalisini İslamı qəbul etməyə məcbur etmirdilər. “Kitab əhli” - xristianlarla və atəşpərəstlərlə mülayim rəftar edirdilər.
Bu mənbələrdə də haylara aid dövlət haqqında məlumat yoxdur.
IX əsrdə ərəb işğalına son qoyulandan sonra ərazidə yaradılmış Məzyədilər, Şeybanilər, cənubda Sacilər dövlətlərinin əmələ gəlməsi barədə çox az məlumatlar öyrənilib. Ərazi türk tayfalarının məskəni kimi öyrənilir, ancaq qədim moğol tayfalarından olan azərlər haqqında olan məlumatlar tədqiq olunmamış qalıb. Nədənsə tarixçilərimiz Azərbaycan adının yaranmasını mənfur qonşuların saxta tarixçilərinin yazılarından götürülmüş Atropaten sözünə daha yaxın olduğunu göstəriblər. Doğruçu, qədim moğol tayfalarından olan azərlərin adlarını isə əfsanə kimi qəbul ediblər. Azərbaycanda odla – azərlə bağlı atəşgahlar haqqında tədqiqatlar aparılmayıb.
İbn Hordadibehin yazılarında Sasani şahı Ərdəşirin dövründə Azərbaycan ərazisinin Dərbənddən şimalda Atil çayına (İndiki Volqa), hun məmləkətlərinə qədər uzandığı bildirilir...
Mir Cəfər Bağırov dövründə yaradılmış arxivlər, akademiya arxivləri keçən əsrin 70 – 80-ci illərində məhv edilmiş, tariximiz, xəritələrimiz ermənilər tərəfindən və sapı özümüzdən olub ermənilərə xidmət edən Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun Orta əsrlər şöbəsində və Azərbaycan Tarixi kafedrasında fəaliyyət göstərən alçaq alimlərimiz tərəfindən təhrif edilmişdir. Azərbaycan tarixinə aid olan qədim yazılar, qiymətli faktlar qeyrətsiz alimlərimizin gözü önündə məhv edilmişdir. Əvəzində isə öz tariximiz içərisində ermənilərə aid olan saxta tarixi materiallarla zənginləşdirilmiş tarix kitabları yer almışdır. Hətta Azərbaycan tarixinə də saxta materiallar artırılmışdır.
Tarixi mənbələrdən Xaçmaz haqqında araşdırma apararkən maraqlı faktlarla rastlaşdım. Orta məktəbdə oxuyanda Azərbaycan tarixi dərsliyi təzə çıxmışdı. O kitabda Şirvanşahların qədimliyi barədə oxumuşdum. Hər il Azərbaycan tarixi dərsliyi təzələnirdi. Sonrakı kitablar əvvəlkilərlə düz gəlmirdi. Bir müddət bu fikirlərdən tamam kənar idim. Özüm araşdırma işinə başlayanda tarix kitablarındakı təhrifləri və səhvləri öyrənməyə başladım. Sovet dövründə kitabın sonunda balaca vərəqdə düzəliş yapışdırılardı. Xatırlayanlar varsa, həmin düzəlişdə kitabda səhv getmiş sözlərin düzgün oxunuşu göstərilirdi. İndiki kitablarda texniki səhv N qədər, üslub qüsurları da həmçinin. Ən təsiredicisi isə bilə - bilə, tarixi səhvləri düzəltmədən gələcək nəsillər üçün saxlamaqdır. Bir kitabdan Şirvanşahlar haqqında səhv fikirlər oxudum. Ziya Bünyadovun yazılarını oxumağa başladım.
Sasanilərin hakimiyyəti zamanı 224 – 241-ci illərdə Quba, Şabran, Niyazabad, Xudat, Dərbənd ərazilərində şimal sərhədlərini qorumaq üçün hakimlər təyin edəndə nədənsə Şirvan adı çəkilmir. Sonradan Ziya Bünyadovun yazılarından öyrəndim ki, Şirvan bir vilayət kimi VI əsrin başlanğıcında yaranıb.
Həm də ədalətli araşdırmaçıların qənaətinə görə tarixdə düzgün araşdırılmamış dövrlərin qalmasına səbəb elə tarixçilərin özləri olublar. Tarix araşdırmaçısı uzun, əziyyətli çox cüzi mənbələrdən aldığı məlumatları araşdırıb işıqlandırmaqda ciddi çətinliklərlə qarşılaşır. Belə ki, keçmişdə feodal sinfinə xidmət edən orta əsr salnaməçiləri öz əsərlərində xalqın vəziyyəti ilə maraqlanmır, əsas diqqəti hakim sinfin nümayəndələrinin tərifinə və təsvirinə yönəldirdilər. Nəticədə döyüş meydanlarında igidlik göstərənlər kənarda qalıb, kölgədə keflə məşğul olanlar tarixə düşüb.
Azərbaycan adının yaranmasına təkrar – təkrar müraciətlər olub. Hər dəfə türk mənbələrindəki Aderbican, fars mənbələrindəki Azərbayqan yazılışında dayanılıb. Strabon ölkənin adını Atropatın adı ilə bağlamışdı.
Müasir dövrdə Azərbaycan tarixinə müdaxilə etmiş ermənilərin müdafiəçiləri elə məmurların arasında, hətta akademiyanın daxilindədir.
ADU-nun tanınmış professoru İmaməddin Zəkiyev uzun müddət araşdırma apardığı Dəvəçinin Sumaqoba kəndində anadan olmuş Əli Hilmi barədə mənə məlumat verdi. Əli Hilmi XIX əsrdə 15 il hərbi məktəbdə işlədikdən sonra Misirdəki Xiliviyyə kitabxanasına işə dəvət olunub. Böyük kitabxanada işə başlayan Əli Hilmi XII – XIX əsrlərdə yazılmış Azərbaycan alimlərinin kitablarını orada görəndə qürur hissi keçirib. 1880 – 1888-ci illərdə o, Azərbaycan alimlərinin işləri barədə iki cilddən ibarət möhtəşəm kataloq hazırlayıb Amirə mətbəəsində çap etdirib. Onun araşdırmaları arasında qədim Azərbaycan əraziləri haqqında dəqiq məlumatlar var.
İmaməddin müəllim bu barədə özünün “Azərbaycan kitabının inkişaf yolu” kitabında məlumat verib. Doğrusu mən də bundan qürur hissi keçirdim.
Tarixçilərimiz arasında Azərbaycana gəlmiş moğollarla monqolları qarışdıranlara da rast gəlmək olur. Moğol tayfaları türklərin bir qolu olmaqla, atəşpərəst olublar. Monqolların əcdadları da türkcə danışıblar. Tarixçilər sübut edib ki, XIII əsrdə Bütün Avrasiya, Çingiz Xan da daxil olmaqla türklərdən ibarət olub. Tatarlar, Kereylər, Cəlairlər, Nayman oğulları və başqa az saylı xalqlar türkcə danışıblar. Monqolustan sözü isə “Menqu” - əbədi, “kol” – ordu sözlərindən yaranıb. XVII əsrə, Çini işğal edənə qədər monqollar türkcə danışıb. 100 il müddətində monqollar Çində hakimlik ediblər. Çingiz Xanın ölümündən sonra çinlilər qətliam etdilər, monqol əhalisinin yarısını qılıncdan keçirdilər. Vəziyyətdən istifadə edən mancurlar zəifləmiş ölkəyə hücum etdilər və Monqolustanı ələ keçirdilər. 100 ildə mancurların hökmranlığı altında dillər qarışıb hazırkı Xalxa – Monqol dili kimi tanınan Tunqus – Türk – Mancur dili formalaşdı. Əvvəllər monqollar tenqriçilər – Gök Tanrıya inananlar idilər. Sonradan buddizmi qəbul etdilər. Maraqlısı odur ki, Əli Hilminin kitablarında Azərbaycan haqqında Tunqus – Türk – Mancur dilində yazılar mövcuddur. Yəqin müasir dövrdə o dilləri öyrənən mütəxəssislərimiz olacaq.
25 min illik türk mədəniyyət tarixinin tərkibində Azərbaycan kimi tanınan dövlət eradan əvvəl 323-cü ildən eramızın II əsrinə qədər mövcud olub. Ondan əvvəl Azərbaycan ərazisində Aratta, Kuti, Lullu, Elam, Manna dövlətlərinin olduğu barədə tarixi sənədlər mövcuddur. Ancaq heç bir qədim yazılı abidələrdə hay dövlətinin mövcudluğu haqqında məlumat yoxdur.
1747 - 1828-ci illərdə mövcud olmuş İrəvan xanlığının tarixini araşdıranlar heç bir erməni – hay dövlətinin mövcudluğundan xəbər vermirlər.
Xronologiyadan kənar olsa da, eradan əvvəl VIII – VII əsrlərdən mixi yazılıarında müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif dillərdə qorunan tarixi mənbələrdə adı Aderbayqan, Adirpatan, Azərbaycan kimi tanınan ölkənin ərazisi Dərbənddən cənuba Andia (Xəzər dənizinin cənubunda vilayət), Qəzvin, Zamya (Urmiya gölündən cənubda), Zəncana, qərbdə İrəvan, Göyçə, Tiflisə qədər olan ərazi kimi göstərilib. Tiflisin Azərbaycan şəhəri olması barədə yazılı tarixi məlumatlar da mövcuddur. Bu mixi yazılarında da hay dövlətinin mövcudluğu barədə heç bir işarə belə yoxdur.
Ardı var...

İltimas SƏMİMİ

.

* Miraslan Bəkirli: Nədən tənqid yox dərəcəsindədir?
Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında məddahlıq yarışı var sanki.
*Tənqidçi niyə “bir parça çörək” üçün “boğazdan yuxarı” söz demək məcburiyyətindədir?
* AYB-də yeni reformalar olmalıdır, yeni heyət fəaliyyətə başlamalıdır;
*Şəxsi maraq, vəzifə, təmənna olan yerdə ədəbi-bədii dəyərlərdən söhbət gedə bilməz;
*AYB-nin işi təkcə bilet, fəxri ad, təltif, ev-mənzil verməkdən ibarət deyil;


SÖZƏ TƏMƏNNASIZ XİDMƏT UCALIQDIR
Yazıçılar qurultayı(?) ərəfəsində hesabat

“Hər yazarın qələmindən ağ vərəqlərə düzülənlər onun ürək döyüntüləridi, könül sevincləri, qəlb çirpıntılarıdı-özüdü, insanlara demək istədiyi sözüdü... Bu söz təmənnadan, haramlıqdan, yaltaqlıqdan, boşboğazlıqdan uzaq olanda milli-mənəvi dəyərlərimizə, el malına çevrilə bilir. Bu, hər qələm əhlinin, hər yazarın arzu elədiyi ən yüksək zirvə və ucalıqdı.
Hər təmənnadan uzaq o ucalıq üçün qələm “çaldım”, ilhamımı qəlbim duyan gözəlliklərdən aldım. Ad, vəzifə, pul-para üçün kiminsə qabağında əyilmədim, amma gündə neçə kərə Allahımın qabağında qulu kimi əyildim və bundan da qürur duydum. “Qələm əhli” adımı, mənliyimi hər şeydən uca tuta bildim”-nə vaxtsa qələmə aldığım bir yazıdı bu.
Bu gün az qala bütün qayğılardan uzaq olan ədəbiyyatımıza namusla xidmət eləmişəm (oxucuları itirdiyimiz bir zamanda). Amma peşiman deyiləm, çünki hər şeydən uca bildiyim sözə xidmət eləmişəm. İlk dəfə ana layla və yalvarıçlarından eşitdiyim sözə.
Məni tanıyanlar tanıyır, tanımayanlar üçün deyirəm ki, mənim bu yazımda da heç bir təmənna və qərəzliyim yoxdur, əksinə bir yazar kimi də, jurnalist, ziyalı kimi də, zamanın haqsız gərdişində Azərbaycan torpağı kimi əzilən olsam da, milli mənəviyyatımıza və ədəbiyyatımıza şərəflə xidmət etmişəm, sözə söz müqəddəsliyi ilə xidmət etmişəm. “Hər kəsin yazısı onun özüdür”, - demişdim. Yazılarımı oxuyan bunu duymaya bilməz...
SSRİ-nin çökməsi ilə AYB-yi də çökdü. Sovet dönəmindəki, ideologiyanı bir tərəfə qoysaq, yazarlara da, birliyə də böyük hörmət, yüksək maddi dəstək vardı və hər şeydən qabaq bədii sözə qiymət vardı. Bəyənmədiyimiz SSRİ-nin bu münasibəti tərifə layiq idi (kommunist rejiminin tələbləri bir yana). Anar Rzayev onda bu birliyə rəhbərlik edirdi, indi də edir. Anar elə bir mühitdə, ailədə boya-başa çatmışdı ki, bu iş onun boyuna biçilmişdi...
Mən hələ “ermənistan” adlandırılan dədə-baba yurdlarımızda yaşayanda “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetindəki gənc yazarların yığıncaq bildirişini oxuyanda, yazmağa təzə başlayan gənc kimi, gəlib o yığıncaqlarda iştirak edirdim. Onda heç mətbuata yazı da vermirdim, o yığıncaqlarda da əsər oxumurdum. Dinləyici kimi, ab-havanı duymaq üçün gəlirdim. Onda əksər vaxtlarda Anarın özü də o yığıncaqlarda iştirak edirdi və o vaxtdan özlüyümdə fəxr edirdim ki, millətimizin belə ziyalısı var və bu insan sözə, yazılara olan münasibəti, dediyi tərif-tənqidə görə ona əsl söz adamı kimi baxırdım... bir də 1988-ci il hadisələrində biz orda yaşayanlar Anara Azərbaycan xalqının mənəvi lideri, qəhrəman oğlu kimi baxırdıq. Yazıçı kimi də, ittifaqın (o vaxt “Yazıçılar İttifaqı” idi) rəhbəri kimi də, ziyalı kimi də öz sözünü deyirdi. Z.Balayan hayların lideri kimi meydanlarda ağzı köpüklənəndə Anar təmkinlə, müdrikliklə onun cavabını verirdi. Biz Azərbaycandan kənarda yaşayanlar Anarın, B.Vahabzadənin, S.Rüstəmxanlının yazılarını, çıxışlarını xüsusi həssaslıq və ümidlə gözləyirdik, izləyirdik...
Sonra zamanın təlatümləri, haqsızlıqları tüğyan elədi, təsadüfi deyil ki, elə ilk şəhidlər (sözün əsl mənasında) Azərbaycan yazarından, söz adamlarından oldu- F.Kərimzadə, X.Məmmədov, H.Baxış. Təəssüflər olsun ki, onda və ondan sonrakı dövrdə yazarlar da, Yazıçılar Birliyi də öhdəsinə düşənləri lazımı səviyyədə edə bilmədilər. F.Kərimzadə onda totalitar-kommunist rejiminə qarşı mübarizə aparır, İrəvan və onun ətrafından vəhşiliklə qovulanların təəssübünü çəkir, millətlər arasındakı ayrıseçkiliyə qarşı üsyan edirdi. Bir qrup qaşqın ziyalılarla haqlı tələblərlə Moskvaya da getmişdi. Sonda ürəyi tab gətirməyib şəhid oldu. AYB ona qarşı son dərəcə biganəlik göstərdi, nəinki cənazəsinin AYB götürməyı təşkil etdi, heç onun dəfn mərasimində də layiqincə işrirakı təşkil etmədi. Bu, AYB-nin Moskva xofu idi, yoxsa kimdən, hardansa icazə almalıydı? Onda ermənilər “Ocaq”ları çap edirdi. Bu vaxtlar dar günün sınağı dövrü idi.
İndi çox bəhanələr, “sitatlar” gətirmək olar. Amma nə eləmək lazım idisə, onda eləmək lazım idi. “Gen gündə” yaxanı açıb “mənəm” deməyə nə var ki... O sınaq, çətin günlərində xalqa, millətə xidmət lazım idi-min cür haqsızlıq köynəyi geyindirilən millətə ziyalı sözü onda lazım idi, özü də beynəlxalq müstəvidə. Sözdən söz gedirsə yenə öndə AYB olmalı idi. “Maliyə” bəhanəsi lazım deyil, təpər, istək olanda millitaleyüklü məsələlərin həlli çətin olsa da müşkül olmur. Mən demirəm ki, zori kimi Xocalı vəhşətlərindən qürurlanasan, heç olmasa o dığanın on üç yaşlı qızın başına açdığı əmələ görə onu AYB adından beynəlxalq məhkəməyə vermək lazım idi. Əsası Moskva tərəfindən qoyulan Birlik elə bil yenə hər addımında Moskvadan ya izn, yz maliyə gözləyirdi. “Bizim səlahiyyət”i də bəhanə gətirmək lazım deyil, qəhrəmanlar üçün bütün qanun və səlahiyyətlər onun atdığı müqəddəs addımdan keçir-Mübariz İbrahimov kimi.
Bəli, AYB o çətin günlərdə mübariz və Mübariz olmalı idi. Amma olammadı. Hansı bədii və publisistik əsərlər Birlik tərəfindən tərcümə olunub dünyaya yayıldı?! Hansı, bayaq dediyimiz, qəhrəmanlıq addımı atıldı, hansı əzilən, işgəncələrə məruz qalan, haqsızlıq girdabında çatlayıb ölən, şəhid olan “qaşqın” yazarı dünya müstəvisinə çıxarıb onun hüququnu istədi AYB?!
Bəli, döyüş meydanında qələm silahdan güclü olur, nədən “korşaldı” bizim qələmimiz? O “qələmlərin komandanı” AYB deyildimi? Mən və mənim kimiləri çox şeylər umurduq Birlikdən. O müthiş 1988-ci il hadisələrindən sonra gözlədiklərimi, umduqlarımı görmədim. Bax, onda ermənilər bizi çox qabaqladılar. Elə o vaxtdan sonra AYB-nin nüfuzu da, fəaliyyəti də get-gedə azalmağa başladı. Düzdü, SSRİ dövründə yazarların və birliyin geninə-boluna imtiyazı, səlahiyyətləri, qədir-qiyməti vardı. 90-cı illərdə bu imtiyazlar, demək olar ki, bitdi. Yazarlara adlar, evlər verildi, hansı qaçqın yazarın qolundan tutdu AYB. Olmazdımı ki, vaqon evcikdə yaşayan Bəhmənə (bəhmənlərdən bir-ikisinə) ev verəydi və mənə elə gəlir dövlət rəhbərinə təqdim olunan bu təklif rəğbətlə qarşılanardı.
O vaxt dəfələrlə Aztv-də AYB-nin problemləri ilə bağlı verilişlər də hazırladım, onda bədii jurnallarımızın iki sayı birləşdirilib bir nömrədə çar edilirdi. Onda baş redaktorlar da, əməkdaşlar da əsl fədakarlıq və vətəndaş yanğısı ilə çalışıb-əlləşdilər... O vaxt ermənilər bədii yazılarla, saxta “erməni tarixi”ni yaymaqda tüğyan edirdilər və hardasa “haqlı” olduqlarına inandırmağa(daha doğrusu yalanları sırımağa) müəssər də ola bilirdilər. Onların da yazarlar birliyinə daha Moskva pul ayırmırdı, amma onlar buna vəsait tapırdılar. Mənə elə gəlir Moskvanın qərəzli münasibətindən sonra AYB-i də, yazarlarımızın bir hissəsi də ruhdan düşdülər. O çətin və sınaq dövründə AYB-i öz sözünü deməliydi. Birliyin hörməti, nufuzu, adı, əlaqələri vardı və o bundan istifadə edə bilərdi. Dövlət rəhbərlərinə milli mənafeyimiz naminə proyektlər, çap olunacaq dəyərli əsərlər, təkliflər, tarixi materiallar təqdim etməklə nələrsə eləmək mümkün idi. “İdi” deyirəm, daha ondan keçib... (Buna cəhd edilmədi demək insafsızlıq olardı, amma lazımı səviyyədə iş görülmədi.)
Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük itkisi oxucudu. Oxucusu olmayan ədəbiyyat kimə lazımdı? Bu gün AYB-ni narahat edən ümdə məsələ bu olmalıdı və bunun yollarıni tapmaq birbaşa birliyin borcudu.
Nəinki tərcümələr, zamanın “nəbzinə uyğun” əsərlər nə layiqincə araşdırıldı, nə də Azərbaycanın özündə düz-əməlli təbliğ olundu. Düzdü, bəzi “sitatlar” deyəcəklər. 2012-ci ildə “Sürgün” tarixi romanım Azərbaycanda və Türkiyədə Türk Dünyası Araştırmaları Uluslararası İlimlər Akademisi tərəfindən nəşr olundu. Onlarca türk söz adamları bu roman haqda yazdılar, fikirlərini dedilər. Azərbaycanda heç o haqda bir fikir belə söyləyən olmadı(“Ön söz” yazanlardan başqa). 2015-ci ildə Milli Qəhrəmanımız M.İbrahimov haqqında roman yazdım. AYB-dən bir reaksiya olmadı. Bu nə giley deyil, nə özünütəbliğ, nə də umacağım bir şey yoxdu. Bir də o əsərlərin nəşrindən artıq səkkiz-on il keçir. Bunu kim eləməlidi? Bəzi “yazarlar” kimi özüm qapı-qapı düşüb özümü təbliğ eləməliyəm? Bizim çox samballı tənqidçilərimiz, ədəbiyyat, söz yolunda, sözün əsl mənasında, can qoyan ziyalılarımız var. Onları yönləndirmək, yeri gələndə sifarişlər, tapşırıqlar vermək birliyin işi deyilmi? Hansı əsərin geniş müzakirəsi olub və onun əhəmiyyətindən, bədii sözün çəkisindən, zamanın tələbinə cavab verməsindən danışılıb, yaxud tənqid edilib. Bir-iki əsər yox, bu, müntəzəm olmalıdı. Televiziya məkanında AYB-nin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə hansı daimi ədəbi verilişlər var? (ayri-aryı müəlliflərin təşəbbüsündən söz getmir) Tək Anarın ona nə vaxtı çatmaz, nə enerjisi əvvəlki enerjidi. Amma birliyin sədri kimi təşkilati işləri zamanın, şəraitin diktəsinə uyğun eləməlidi.
Artıq Anarın istirahət vaxtıdı. Vaxtında öz işini namusla görə bilib. Milli mənafe, Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı naminə dövlət rəhbərliyinə edilən təkliflər hər vaxt müsbət nəticələr verib. Nədən bu təkliflər yox dərəcəsindədi? Qırx dörd günlük şanlı zəfərimizdən il yarım vaxt keçir. Nədən AYB bütün sahələr üzrə müsabiqələr elan etmədi (ən yaxşı poema, şeir, roman, povest, hekayə, ssenarilər)? “AYB-nin maliyyəsi yoxdu”,-deməyin, ölkə rəhbərliyinə bu təşəbbüslə müraciət edilsə və mənə elə gəlir bu təklif də rəhbərlik tərəfindən rəğbətlə dəstəklənər. Çünki mədəniyyətimizin, incəsənətimizin, musiqimizin inkişafı naminə dövlət rəhbəri də, H.Əliyef fondu da heç nəyə qızırğalanmayıb.
Bu yaxınlarda Bakıda eyni vaxtda iki məkanda kitab satış-sərgisi təşkil olunmuşdu və açıq-aydın hiss olunurdu ki, hansısa nazirliyin, təşkilatın təşəbbüsü ilə keçirilən“xala xətrin qalmasın” naminə “üzəngi parıldatmaq”dan başqa bir şey deyil. Bura da oxucudan çox yazarlar gəlmişdi?! Bunu daha urvatla, daha layiqli eləmək mümkün idi və təbii ki, bunu təşkil edənlər AYB-nin xeyir duası, təklifləri əsasında edilməliydi, heç olmasa “itirilən oxucularımızı” qaytarmaq cəhdi olmalıydı. Birliyin atacağı addımı başqaları atanda belə də olmalı idi-yazarların və onların beş-üç tanışlarından başqa demək olar ki, oxucu-alıcı yox idi. AYB-nin işi “Yazıçılar Birliyi” bileti, fəxri ad, təltif, ev-mənzil vermək deyil, millətinə, dövlərinə yaxşı əsərlər yarada bilən yazara qayğı, hörmət və onların təbliğidi, dünya ədəbi mühitinə çıxarmaqdı. Hələ də imkan və səlahiyyət sahibləri təbliğ olunmaqdadı, buna görə də itirən ədəbiyyatımızdı. İstedadlı cavanlar, sanballı əsərlər yaradanlar mükafatlandırılmalı, sanballı ekran əsərləri yaratmaq üçün birliyimiz tərəfindən müsabiqələrə əsərlərin təqdim olunması təşkilatlandırılmalıdır. Burda “bizim səlahiyyət” arxa planda olmalıdı və artıq “səlahiyyət sınır-sərhəddi” olmamalıdı, təkrar deyirəm, bədii söz olan yerdə AYB hər sahədə lokomotiv rolu oynamalıdı. Bu qədər zəngin irsi, istedadlı sənətkarları olan ölkənin ortaya qoyduğu sanballı bədii filmlər yox dərəcəsindədi. Bəli, bu missiyanı da AYB həyata keçirməlidi, bitib artıq köhlə “səlahiyyətlər”. AYB-yi zamanın tələbinə uyğun və son dərəcə çevik fəaliyyətə keçməsə itirdiklərimiz daha çox olacaq. Bədii söz olan yerdə ölkənin bütün taleyüklü işləri və fəaliyyətləri AYB-nin təklifi, xeyir-duası ilə olmalıdı.
Təhsil Nazirliyində dərsliklərə elə əsərlər salırlar ki, bəzən adam oxuyanda utanır və düşünürsən ki, bunun əsas səbəbi AYB-nin fəaliyyətsizliyindən, səlahiyyətsizliyindən, biganəliyindəndi. Sanballı əsərləri seçmək, təbliğ eləmək, o əsərləri ssenari kimi lazımi yerlərə təqdim eləmək, gərəkli olanları müxtəlif dillərə tərcümə etmək, dərsliklərə salına biləcək dəyərli əsərlər yalnız və yalınız AYB-nin “süzgəc”indən keçməlidi və inanmıram ki, ölkə rəhbərinə Birlik tərəfindən verilən bu milli-mənəvi dəyərlərimizə xidmətə biganəlik olsun. Çünki, istər ölkə rəhbəri, istərsə də H.Əliyev fondunun rəhbərliyi tərəfindən bu məsələlərə çox həssas yanaşılır.
Mənə elə gəlir ki, günün, zamanın tələbinə uyğun olaraq AYB-də yeni reformalar olmalıdı, yeni heyət fəaliyyətə başlamalıdı (xüsusilə cavan və təmənnasız söz qədri bilən bacarıqlı söz adamları), zamanın ab-havasına uyğun işlərini qurmalıdırlar. Şəxsi maraq, vəzifə, təmənna olan yerdə ədəbi-bədii dəyərlərdən söz gedə bilməz. Bu gün bizim filmlərə, ekran tərcümələrinə baxanda adam ət tökür. Türk dili nədən “tərcümə” olunmalıdı? Başqa vaxtlar iki dövlət, bir millət demirikmi? Buna AYB reaksiya verirmi? Nə vaxta kimi tanışı, “adamı”, pulu olanlar meydan sulamalıdır? Bədii sözü nüfuzdan salanlar da elə budur. Ona görə də ədəbiyyat meydanında elzalar, tellilər at oynadırlar. Bu, Şeyx Nizamiyə, söz sərrafı Füzuli babamıza, Dədə Ələsgərə, S.Vurğuna, M.Müşfiqə və hər şeydən qabaq müqəddəs saydığımız sözə hörmətsizlikdi. Sanballı Azərbaycan ədəbiyyat nümunələrinin təbliğı, seçimi xalqın malı olan gözəl ekran əsərləri, mənəvi aləmimizə nufuz, balalrımızın sanballı vətəndaş kimi yetişməsi deməkdi. Bu baxımdan AYB-i öz sözünü deməlidi. Bədii söz olan yerdə Birliyin “səlahiyyət dairəsi” olmamalıdı.
AYB-i bədii sözlə bağlı efirə də, mətbuata da müdaxilə etməyə haqqı var və bu onun halal haqqı, ədəbiyyatın keşiyində duran təşkilat kimi vətəndaşılıq borcudu. Sən, mən, o, birlik, təşkilatlar susanda həyasızlar, nadanlar ucuz yolla gündəmə gəlməklə özünə gün-güzaran düzəldənlər “itsiz yerdə əliağaclı” gəzirlər. Deməyək ki, “bu, o, o biri” birliyin səlhiyyəti deyil, məhz o “səlahiyyəti” və səlahiyyətləri bərpa etməyincə birliyin də dəyəri və hörməti olmayacaq, nə də bədii əsərlərimiz öz oxucularını tapacaq. Əvvəllər AYB-nin üzvü olan yazarların əsərləini oxuyanda sözün çəkisini, sanbalını da hiss edirdin. İndi Birliyin üzvü olan müəlliflərin cızma-qaralarını oxuyanda sözdən utanırsan. Buna ki, maddi dəstək lazım deyil... Nə yaxşı ki, bu gün bədii sözümüzə bütün etibarı, zəhməti, varlığı ilə xidmət edən “Azərbaycan”ımız, “Ulduz”umuz, “Ədəbiyyat qəzeti”miz və onların cəfakeş, söz qədri bilən əməkdaşları var. Nədən hər sözlə bağlı hər meyarımız belə olmasın?!
Bizim çox istedadlı, cəfakeş tənqidçilərimiz var. Onlara qayğı (xüsusən maddı dəstək) birbaşa AYB-nin işi deyilmi? Mən “Mübariz” romanını tamamlayandan sonra “Ön söz” yazmaq üçün tənqidçilərdən birinə verdim ki, Mübarizin ad gününə qədər kitabı çap edə bilək. O mənim dövrü mətbuatda çap olunan əsərlərim haqqında tənqidi soz deyəndən sonra əsəri ona oxumağa verməyi qərara aldım. Amma oxuyub çatdıra bilmədi, hər dəfə bir ali məktəbdə onunla görüşdüm. “Çasavik” kimi burdan ora, ordan bura qaçır ki, ailəsini dolandırsın. Elə insanlar bizim mənəvi sərvətlərimizin “cilalayıcılarıdı”. Onları kim dolandırmalıdı? Nəyə görə “bir parça çörək” naminə “boğazdan yuxarı” söz demək məcburiyyətində qalmalıdı? Elə insanları göz üstə saxlamalıdır ki, sözə təmənnasız xidmət eləsin, dolanışıq dərdi çəkməsin. Bunu kim eləməlidi? Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında yersiz tərif, məddahlıq yarışı var sanki. Nədən tənqid yox dərəcəsindədi? Bəlkə yazan yoxdu? Bunu kim koordinə etməlidi?!
Heç kimdən nə umacağım var, nə çəkinəcəyim. Qırx il gecələr yuxum, gündüzlər narahatçılığım da millətimizin, dövlətimizin ağrıları oldu və bu ağrılardan da yazdım. Duyumlu, sözə urvatla yanaşan oxuculardan (indi oxucu da qəhətə çıxıb), sözə, sənətə qiymət qoyan barmaqla sayılan qədər ədəbi tənqidçilərdən və ziyalılardan başqa bir istilik görmədim və düşünürdüm ki, yaşantılarımızı, başımıza gələn faciələri bədii dillə əbədiləşdirə biləcəm. Baxıram bu, indiki zamanda bu, xəyaldan başqa bir şey deyilmiş. Heyfim gəlmir o əzablı gecələrimə, narahatlıq və bəzən də rahatlıq gətirən bədii əsərlərə verdiyim vaxta, çünki nə vaxtsa ədəbiyyata, bədii sözə qiymət verilən zaman gələcək, bədii söz zamanın xəlbirindən “ələnib” arıtlanacaq. İnanıram ki, onda mən olmasam da yenidən yaşayacam və həmin yuxusuz gecələrin bəhrəsini balalarımız, ədəbiyyatımız görəcək. Tarixi faciələrimizdən, ağrılarımızdan yazdım-“Kəlbəcər ağrısı”, “Sürgün”, “Tanrı yazısı”, “Bir gecənin gəlini”, “Mübariz” romanları, “Yiyəsizlər”, “Qara canavar”, “Kəndim-kədərim”, “Kərənti səsi” povestləri, onlarla hekayə, esse və mənsur şeirlər...
Elə bir telejurnalist olmadı mənim qədər dərdlərimizdən, itirilən torpaqlarımızdan danışsın. Zəngəzur bu gün gündəmə gəlib, ancaq Aztv-də 1992-cü ildən Zəngəzurdan Ağbabaya, Göyçədən, İrəvandan Şuşaya, Xocalıya, Kəlbəcərə qədər ağrılarımıza işıq tutdum ki, unudulmasın ata-baba yurdlarımız. Həyatıma risq edib baba yurdumuz Qərbi Azərbacana gedib özüm çəkib efirə verdim (90-cı illərdə), I Qarabağ savaşında “qaynar” yerlərdən verilişlər hazırladım. Sözün əsl mənasında “Şəhid köynəyi” geyindim, amma o mübarək köynək mənim boyuma biçilmədi. Taleyim belə imiş. Dərdlərimizdən danışdım, yazdım, güllənin qabağına, düşmənin üstünə getdim, onu həm ekrana, həm ədəbiyyata gətirdim. Mən təmənna üçün çalışmadım, insan canını risqə gedən yerdə təmənna olmur, öz vətəndaşlıq, yazıçı, jurnalist borcumu yerinə yetirdim və peşiman da deyiləm. Allaha xatir, balalarım, babalarım, itirilən torpaqlarım naminə elədim... Mənim “vəzifəm”, “var-varidatım” Azad Azərbaycandı, təbiətdi, balıq tutmaq, ov eləmək, arılara baxmaqı. Qazancım da yaxşı insanlar, təmiz qəlblər, vətənsevərlərdi. Mənim bircə təmənnam olub-diqqət...
Çox şey zamanın sərt nəfəsində əriyib gedəcək, qalan bircə el malına çevrilə biləcək bədii söz olacaq. Bunu da zaman və söz qədri bilən sərraflar deyəcək. Zaman səlahiyyət, vəzifə sahibləri və imkanlı yazarların əsərlərini dalğadöyəndəki yazılar kimi silib aparacaq. sözə müqəddəs varlıq kimi baxanlar, təmənnasız sözün qulluğunda duranlar, əvvəldə dediyim o müqəddəs zirvəyə ucala biləcəklər.

Ötən əsrin ikinci yarısından sonrakı ədəbiyyatımız...

İnsan bəşər tarixinin ən ali yaradılmışı, ən qiymətli varlığıdır. O, yarandığı vaxtdan ta bu günümüzə qədər hər an ali insani hisslərini, ulu tanrı tərəfindən ona bəxş olunan ən qiymətli hiss, duyğu və sevgilərini inkişaf etdirmək, cilalamaq qayğısına qalmalı, özünü, yaşadığı cəmiyyəti kamilləşdirməlidir. Bu missiya zaman-zaman müxtəlif yollar və üsullarla edilmişdir. Özünü bəşəriyyətin rifahı naminə fəda edən dahilər, korifeylər öz elmi, ədəbi baxışları ilə kamilliyə aparan çığır açmağa cəhdlər göstərmişlər. Bu fədailərin ən böyük nümayəndələri sırasında qələm adamları-yazıçı və şairlər də xüsusi yer tuturlar. Bəzən bir şairin bir misrası bütün xalqı bir amal uğrunda səfərbər edə bilir. Bəzən bir kəlam bütün bir xalqın mübarizə leytmotivi olur. Məsələn: Mehmet Akifin bəşər övladına verdiyi dəyər onun yer üzünün əşrəfi olması fikrini bir daha təsdiqləyir:

Ey bu topraqlar üçün toprağa düşmüş esger,
Gökden ecdad enerek öpse o pak alnı deger
Sene dar gelmeyecek meqbere kimler qazsın?
Gömelim gel seni tarihe desem sığmassın...

Yaxud Tofik Fikrət təbirincə:

Millət yoludur, Haqq yoludur tutduğumuz yol,
Yaşa, ey sevgili millət, yaşa var ol!

Ötən əsrin ikinci yarısında ədəbiyyatımıza nəzər salsaq, bu illərdə hər şeydən öncə, "60-cıların" insana, onun mənəvi aləminə baxışlarının dərinləşdiyini görərik. İnsan amili hər zaman ədəbiyyatın əsas leytmotivini təşkil etmişdir və təsadüfi deyil ki, ədəbiyyat yüksək mənada "insanşünaslıq" adlandırılmışdır. Ancaq diqqəti çəkən ən vacib məqam "60-cıların" "insan" mövzusunu o dövrün ədəbiyyatına yeni mövzu, təzə problem olaraq əsaslı şəkildə yenidən daxil etmələridir. Onların əsərlərində maraq şəxsiyyətə, fərdə, ən sadə, sıravi cəmiyyət üzvlərinin mənəvi-psixoloji aləminə, dərinliyə, içə yönəldilmişdi. O dövrdə sosialist ideologiyasının ədəbiyyata qoyduğu məhdudiyyətlər, senzura, durğunluq yazarların yaradıcılığında açıq - aşkar sezilsə də bir çox tarixi roman və povestlərdə sosialist məngənəsində öz milli köklərindən, dövlətçilik ənənələrindən uzaqlaşmağa məhkum edilmiş xalqın qəhrəmanlıqla zəngin keçmişinə sıx-sıx müraciət olunur, azadlıq və sərbəstlik haqqında nisgil və arzuları öz əksini tapırdı.1960-cı illərdən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatında yeni poetik tendensiyalar formalaşmağa başlayır. Bu baxımdan həmin dövrün ədəbiyyatşünaslıq problematikasının tədqiqi önəm daşıyır. Çünki əvvəlki illərin ölçülü, bəzən patetik ənənələrə söykənən şeirindən fərqli olaraq həyat həqiqətlərinə yeni rakursdan baxıb, orijinal tərzdə təsvir, təhlil edən, bənzədən, məna verən poeziya yaranmağa başlayır. "Altmışıncılar" poeziyası dedikdə, ilk növbədə, bu dövrün zahiri əlamətləri - şairin şairlə, siyasi rejimlə, senzurayla qarşıdurması diqqətimizi cəlb edib. Bütün bunlar, əlbəttə ki, məişətimizi, dramamızı təşkil edir, lakin incəsənətin əsl həyatı bu deyil. Poeziyanın öz hakimiyyəti var, öz senzurası var. O senzura ki, demokratiyanın ifrat dərəcəyə çatıb özbaşınalığa çevrilməsinə və ya demokratiyanın pozulması hallarına yasaqlar qoyur.
Bu poeziyanın aparıcı estetik tələbi olan müasirlik, özünü bədii fikrin fəlsəfi, psixoloji obrazlılıqla, beynəlxalq mövzuya həssaslıqla, analitik düşüncə tərzi ilə ifadəsində tapırdı. İnqilabi, azad insan pafosu isə lirik "mən"in əvvəllər olduğu kimi əməllərində, gur nitqində deyil, həyat hadisələrinə münasibətində, fərdi qənaətlərində özünü göstərirdi. Buna İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadə,Vaqif Cəbrayılzadə, Əli Kərim poeziyası misaldır. Sətiraltı mənalar, alleqoriya, rəmzlər vasitəsilə milli əsarətin, müstəmləkəçilik təzyiqinin, azadlıq ehtirasının ünvanı gah Afrikaya, gah Kubaya gah Vyetnama yönəlsə də, əslində Azərbaycan həqiqətlərinə aid idi. Vaqif Səmədoğlunun "Vətən şirin şeydir, şirindir, talan olsa da, şirindir tək-tük şeiri, mahnısı yalan olsa da" və yaxud "Qoy əzilsin əlimdə yumularkən gözlərim, tapılmamış dərmanın reseptitək Türkmənçay müqaviləsi" misraları kimi!
1990-cı illərə qədərki poeziyada Bəxtiyar Vahabzadənin "Latın dili", "Anamın kitabı", Xəlil Rza Ulutürkün "Laylam mənim, nərəm mənim", "Afrikanın səsi", Məmməd Arazın "Araz dili", Sabir Rüstəmxanlının "Sağ ol ana dilim" və s. əsərlər mətnarası, sətiraltı məqamlarla Azərbaycan xalqının və dilinin şanlı tarixini, soykökünü unutmağa qoymurdusa, 1990-cı illərin narahat, artıq dostun dost, düşmənin düşmən kimi üzə çıxdığı vaxtlarda, xalqçılıq, millilik, mübarizlik ideyalarının bayraqdarına çevrilir.
Yaxın tarixə nəzər yetirsək, görünür ki, sovet rejiminin "dissident" adını qoyduğu bu yazıçıların əsas müdafiəçisi isə yenə də Heydər Əliyev olub: "1997-ci ildə Azərbaycan yazıçılarının X qurultayında çıxış edərkən ümumilli lider deyir: "Yaxşı ki, dissident olmusunuz. Əgər dissident olmasaydınız, Azərbaycan xalqında bu milli ruhu, əhvali-ruhiyyəni qaldıra bilməzdiniz. Əgər Bəxtiyar Vahabzadə dissident olmasaydı, Azərbaycan xalqının, gənclərinin şüuruna təsir edə bilməzdi. Əgər Xəlil Rza dissident olmasaydı, onun əsərlərinin təsiri güclü olmazdı. Əgər o vaxtlar onlar təqib olunmayıbsa, başqa yerlərdə olduğu kimi, onları dissident adlandırmayıblarsa, onları nədənsə məhrum etməyiblərsə, demək, bu da bizim nailiyyətimizdir, bu da bizim o vaxtlar, çətin dövrdə apardığımız düzgün siyasətin nəticəsidir".
Bəxtiyar Bahabzadə, M.Araz, X.R.Ulutürk kimi istiqlal şairlərinin yuxusuz gecələrdə kipriklərilə od götürərək misra-misra, qafiyə-qafiyə, rədif-rədif, təşbeh-təşbeh yaratdıqları əsərlərdə tərənnüm edilən yüksək vətənpərvərlik duyğuları xalqımızın azadlıq uğrunda tarixi mübarizəyə qalxmasında, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi qazanmasında mühüm amillərdən biri olmuşdur. B.Vahabzadə "Şəhidlər" poemasını sovet qılıncının dalı da, qabağı da kəsən bir vaxtda qələmə almışdı və imperiya qoşunlarını qatilə bənzətməsi böyük cəsarət tələb edirdi:
Qatil gülləsinə qurban gedirkən,
Gözünü sabaha dikdi şəhidlər.
Üçrəngli bayrağı öz qanlarıyla
Vətən torpağına çəkdi şəhidlər.
Bu gün etiraf etmək çox ədalətli olar ki, B.Vahabzadə də ürəyinin qanı ilə yazıb hasilə yetirdiyi yüksək sənət nümunəsi olan əsərləri ilə, öz mübarək nəşi (cəsədi) ilə vətən torpağına azadlıq toxumu əkənlərimizdən biridir. O məlum dəhşətli günlərdə bir növ başsız qalmış parlamentin etiraz yığıncağını keçirməyə təşəbbüs göstərməsi, səngərdaşı, xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı ilə birlikdə buna nail olması, bu yolla da Azərbaycan xalqının haqq səsini dünya ictimaiyyətinə çatdırması ilə böyük xalq şairimiz elə o zaman bu mənəvi haqqı yetərincə qazanmışdı.
Ötən əsrin ədəbiyyatından söhbət açarkən, 80-ci illərdə altmışdan çox roman yazıldığını qeyd etmək yerinə düşərdi. Əlbəttə, o fikirdən tamamilə uzağıq ki, bu romanların hamısı həqiqi novatorluq nümunəsidir. Lakin danılmaz bir həqiqət də var ki, bu altmış romanın içərisində kifayət qədər ədəbi nümunə var ki, onlar, doğrudan da, roman təfəkkürü ilə yazılmışdır. Onlarda milli ənənəyə yaradıcı münasibət və novatorluq keyfiyyətləri kifayət qədər aydın sezilir. Tədqiqata cəlb edilən bu tipli romanlar sırasında Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi", Elçinin "Mahmud və Məryəm", "Ölüm hökmü", İ.Əfəndiyevin "Geriyə baxma, qoca", "Üçatılan", S.Əhmədovun "Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü", "Toğana", "Azıxa doğru", F.Kərimzadənin "Xüdafərin körpüsü", "Çaldıran döyüşü", İ.Hüseynovun (Muğanna) "İdeal", M.Süleymanlının "Köç", "Səs", "Günah duası", "Ceviz qurdu", Y.Səmədoğlunun "Qətl günü", Ç.Hüseynovun "Fətəli fəthi", S.Azərinin "Dalanda" əsərlərinin adlarını xüsusi qeyd etmək istəyirəm.
Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü " romanını götürsək, romandakı tənqid həm də kütlə psixologiyasına, milli şüura mənfi təsir edən qorxu amilinə qarşı çevrilmişdir. Məhz bu dövrdə X.R.Ulutürk ''Qorx-qorxma'' adlı şerini yazır:
Qorxu hər mikrobdan təhlükəlidir,
Söndürür idraki, korşaldır beyni.
80-ci illərdə, xüsusən poeziyada X.Rza, B.Vahabzadə, S.Rüstəmxanlı, Söhrab Tahir, Ramiz Duyğun və b. yaradıcılığında milli qeyrət hissi təbliğ olunur, cəsarət, vətəndaşlıq borcu, ləyaqət insan şəxsiyyətini bütövləşdirən amillər kimi açılırdı və onların qənaətinə görə insanın həyatı qorxu ilə ləyaqətin mübarizəsindən keçir.
Yenidən roman janrına qayıtmaqla , M.İbrahimovun "Böyük dayaq" (1957), İ.Şıxlının "Dəli Kür" (1968), F.Kərimzadənin "Qarlı aşırım" (1972) əsərlərini xatırlatmağı özümə borc bildim. Bu əsərlərdə yazıçıların patriarxal həyat tərzini inikas obyektinə çevirmək meyli birləşdirir. Cahandar ağa və Kərbəlayi İsmayıldan fərqli olaraq, Rüstəm kişinin əxlaqi görüşləri, hətta ən yaxın adamları tərəfindən belə qəbul edilmir. Bu əsərlərdə bilavasitə patriarxal keçmiş təsvir obyekti götürülür və onun milli yaddaşda bərpası əsas yazıçı məqsədinə çevrilir. Patriarxal mühitdə yaşayan insanın həyat tərzi, düşüncəsi, ictimai və fərdi şüurunun, əxlaqının mahiyyəti konkert insan talelərində, onların hərəkət və əməllərində reallaşır. Lakin 80-ci illər nəsrində patriarxal insanın müasir taleyinə maraq daha aparıcıdır. Bu illərdə yaranan əsərlərin mühüm bir qismində patriarxal insan milli xüsusiyyətlərin daşıyıcısı və müəllif mövqeyinin ifadəçisi rolunda çıxış edə bilir.
İ.Məlikzadənin "Dədə palıd" (1980) və "Gümüşgöl əfsanəsi" (1983) povestlərindəki Bağır, Bənövşə, Ağbəyim, Rza, Elçinin "Dolça" povestindəki (1978) Ağababa, "Ağ dəvə" romanındakı Xanım xala, S.Əhmədovun "Azıxa doğru" (1982) əsərindəki Valeh müəllim, S.Azərinin "Dalanda" (1983) romanındakı Gülsafa, Qafar obrazları bu günkü həyatımızda patriarxal insanın, urbanizasiya mühitindəki taleyi haqqında həqiqəti ifadə edirlər.
90 -cı illərin ədəbiyyatına nəzər yetirsək, Azərbaycanın o zamankı tarixi, çağdaş həqiqətlərinə, istiqlal ideyasına çağırışlar Azadlıq meydanında mitinqlərdən başladığı kimi ədəbiyyatda da əks-səda verdi. Yəni cəmiyyətin, xalqın bəla və konfliktləri xarici, kənar qüvvələrin iştirakı, müdaxilələri ilə cərəyan edir, ideyanın bədii həlli növ-növ xarakterlərin, məkanların vasitəsilə həyata keçirdi. Söz və fikir azadlığı, siyasi düşüncə sərbəstliyi, plüralizm, milli istiqlal, ictimai ədalət uğrunda ədəbiyyatda başlamış bu hərəkat davam etdirilərək, ən nəhayət, Azərbaycanın siyasi suverenlik, dövlət müstəqilliyi əldə etməsi ilə öz perspektiv məqsədlərini həyata keçirmiş oldu. Bu deyilənlərlə həmahəng olaraq Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri, Nəriman Həsənzadə kimi sənətkarların poeziya və dramaturgiyasında da daha çox xalq tarixinin ibrətamiz səhifələri, bu fonda lirik-psixoloji yaşantılar üstünlük təşkil edir. Eləcə də Qabilin həmişə aktuallığı ilə seçilən şerləri, "Nəsimi" poeması, Adil Babayev, İslam Səfərli, Hüseyn Arif, Qasım Qasımzadə, Əliağa Kürçaylının bir çox əsərləri ədəbiyyatımızın qiymətli nümunələrindəndir.
Azərbaycan ədəbiyyatının yeni mərhələsi üçün bədii zəmin hazırlayanlar və özləri də bu prosesdə fəal iştirak edənlər arasında Əli Kərim, Xəlil Rza, Cabir Novruz, Məmməd Araz, Fikrət Qoca, Ələkbər Salahzadə, İsa İsmayılzadə, Sabir Rüstəmxanlı, Famil Mehdi, Hüseyn Kürdoğlu, İlyas Tapdıq, Musa Yaqub, Nüsrət Kəsəmənli, Zəlimxan Yaqub, Ramiz Rövşən kimi söz adamları daha çox seçilirlər. Yeni Azərbaycan nəsrinin istedadlı nümayəndələrindən biri də Anardır. Anar nəsrinin ilk orijinal və uğurlu örnəklərindən biri "Ağ liman" povestidir. Anar həm də görkəmli dramaturq və kino ssenariçi kimi tanınır. Tarixi mövzuda "Dədə Qorqud", "Uzun ömrün akkordları" kimi ssenariləri, "Şəhərin yay günləri", "Təhminə və Zaur" dramları Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirən bədii örnəklərdir.
Çoxşaxəli yaradıcılığı ilə seçilən Elçin də eyni ədəbi nəsilə mənsubdur. "Dolça", "Baladadaşın ilk məhəbbəti", "Şuşaya duman gəlir" povestləri, bir sıra hekayələri, "Mahmud və Məryəm", "Ağ dəvə", "Ölüm hökmü" kimi romanları, "Mənim ərim dəlidir", "Mənim sevimli dəlim" kimi pyesləri Elçini müasir ədəbiyyatımızın ən görkəmli nümayəndələri sırasına qoymuşdur. Eyni zamanda məhsuldar ədəbiyyatşünas və tənqidçi olan Elçin "Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri", "Klassiklər və müasirlər", "Cazibə sahəsi" kimi qiymətli elmi monoqrafiyaların müəllifidir. Modern milli ədəbiyyatın qət etdiyi yol nə qədər məlumdursa, üz tutduğu istiqamət bir o qədər qeyri məlumdur.
60 - cı illərdən bu yana Azərbaycan ədəbiyyatına çağdaşlıq mövqeyindən yanaşmaq istədim. Repressiya dövrü, ikinci dünya müharibəsi, sovet ideologiyasının qoyduğu qadağalar, 70 -ci illərdən başlayaraq ədəbiyyatımızda gizli və sətiraltı mənalar, 90-cı illərdən bu yana, söz və fikir azadlığı, Qarabağ hadisələri, 30 illik torpaq həsrəti, böyük qayıdış, şanlı zəfərimiz… kimi bu mövzular dəfələrlə qələm sahiblərinin istedad süzgəcindən keçsə də, yenidən, daha orijinal tərzdə işlənməlidir.
Müstəqillik özü ilə bərabər ədəbiyyatımıza nə gətirdi: söz azadlığı, yoxsa xaos? Həm bu sualın cavabını, həm də yuxarıda qeyd etdiyim zaman kəsiklərini əks etdirən amillərin ədəbiyyatda hansı səviyyədə və necə əks olunmasını araşdırmaq ədəbi tənqidçilərin işidir. Əlbəttə, ədəbi-tənqid olmasa, ədəbiyyat inkişaf etməz!

Ümmü İSMAYIL,
Şəki şəhər 14 saylı məktəbin müəllimi

Vətən yolunda şəhid olmuş Vətən sevdalısı

Lənkəran rayonunun İstisu qəsəbəsində dünyaya göz açmış Zaur Kamil oğlu Ağalı çox qısa bir ömür yaşadı. Bu işıqlı dünyaya gəlməyi- getməyi cəmi 24 il çəkdi. Fəqət, Vətən, yurd sevgisi Zaura elə bir mənəvi ucalıq gətirdi ki, şərəfli ömür yolu Azərbaycan durduqca öz milləti üçün əbədi olacaqdır. Bu Vətən sevdalısı İkinci Qarabağ savaşında torpaq uğrunda canından keçməklə tarixin səhifəsinə öz adını ləyaqətlə yazdı. Belə də olmalı idi. Çünki anadan qəlbi işıqlı doğulmuş Zaur həyatının mənasını Vətəninin müqəddəsliyinə tapınmaqla yaşamaqda görürdü.
Zaur Ağalı 2014-cü ildə orta məktəbi bitirib Vətənə gərək olmaq, adamlara fayda vermək amalı ilə müstəqil həyata qədəm qoyur. Qəlbi sevdalı gənci yaşına uyuşmayan daxili böyüklüyü, mənəvi saflığı, qurub-yaratmaq həvəsi el obaya dərindən sevdirir. 2015-ci ildə ordu sıralarına gedir. Doğma Azərbaycanın qarşısında əsgəri borcunu vicdanla, ləyaqətlə yerinə yetirir, hər an Qarabağı işğal altında saxlayan murdar niyyətli erməni faşistlərinə qarşı amansız olmağa and içir. Ən əsası nümunəvi xidmət Zaurun Vətəninə, torpağına necə bağlı olduğunu tam sübut edir. Bununla həm də ailəsinə, Lənkəran elinə baş ucalığı gətirir.
Əsgərliyi başa vuran Zaur zəhmətdən yapışır. Hər işi, əməli ailəsinə, ətrafına, yurduna, millətinə sonsuz sevgidən yaranır. Qurub-yaratmaqla xoş güzəran keçirir, gözəl əxlaqı, insanpərvərliyi dillərdən düşmür. Bütün bunlarla bərabər erməni dığalarının xəyanətkar hərəkətləri Zauru həmişə düşündürür, elə işğal altında qalan Vətən torpaqlarının azadlığı naminə 2018-ci ildə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin tərkibinə yazılır. Və ön xətdə yerləşən hərbi hissədə düşməndən qisas almağa hazırlaşır...
Vətən müharibəsi başlananda Zaur Ağalı qeyrətli oğlanlar sırasında düşmənlə ölüm-dirim savaşına birinci atılır. Cəbrayılın, Füzulinin, Zəngilanın azadlığı uğrunda müharibə meydanlarında böyük şücaət göstərir. Döyüş yoldaşları ilə birlikdə yağıya vurduğu sarsıdıcı zərbələr hesabına hər üç rayonda Azərbaycanın üç rəngli qələbə bayrağı dalğalanır. Beləcə də, neçə-neçə döyüşdən zəfərlə çıxan igid əsgər oktyabrın 22-də şəhidlik zirvəsinə ucalır...
Bəli, Zaurun şəhidliyi Vətənə sevgidən, torpağa, yurduna olan sonsuz məhəbbətdən yarandı. Buna görə də onun adı qəhrəmanlıq simvoluna dönərək Lənkəranlıların dilindən düşmür. Dövlət tərəfindən igid əsgər ölümündən sonra “Vətən uğrunda”, Cəbrayılın və Qubadlının azad olunmasına görə medallarla təltif olundu.
Zəfər Orucoğlu,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü