“Qarabağ” “Neftçi”ni darmadağın etdi - Finala yüksəldi .....                        Qazi anasına görə intihar etdi .....                        İraq Prezidenti COP29-a dəvət edildi .....                        Aytmatovun abidəsi dostluğumuzun rəmzinə çevriləcək .....                        Azərbaycan kubokunda ilk finalçı müəyyənləşdi .....                        Qırğızıstan Prezidenti Bakını seyr etdi - FOTO .....                        Japarovun şərəfinə ziyafət verilir .....                        Qırğızıstan Prezidenti Fəxri Xiyabanda - FOTO .....                        Nəsib Quliyevin intihar səbəbləri - Hüquqşünas-kriminalist danışdı .....                       
Tarix : 12-02-2014, 15:11

 

 

 

Мяняви щяйатымызын

Тофиг Щаъыйев феномени

 

Ити зяка сащиби олан инсан щям дя танрыдан верилмиш эюзял инсанлыг мейарларына малик олурса, о, дюнцб олур Тофиг Щаъыйев феномени! Азярбайъан тцрк халгыны йашадан, бу эцня эятириб чыхаран зирвя феноменляри олуб: Дядя Горгуд феномени, Низами феномени, Нясими феномени, Фцзули феномени... (артырмаг да олар). Бунлар сюз сяррафлары олублар! Икинъи груп феномен шяхсиййятляр дя олмушлар ки, онлар тцрк халгынын йаратдыьы мяняви зянэинликлярин горунуб-сахланылмасы цчцн бюйцк ямяк сярф етмишляр. Бунлар Баласагунлу Йусиф, Кашгарлы Мащмуд, Кюпрцлцзадя кими халг рущлу, халгы юз щяйатынын фювгцндя сахлайан вя бу эцн эянълийимизя щава-су кими ваъиб олан, миллилийимизи дярк етдирян тарихи интеллект сащибляри-шяхсиййятлярдир. Яминликля дейя билярик ки, тарихян олдуьу кими, бу эцн дя беля шяхсиййятляри Танрымыз бизя -биз башы бялалы халга верир (вердийиня шцкцр!). Бунлардан бири бизим мцасиримиз, чаьдаш милли проблемляримизин арашдырылмасы ишиндя сюзцн щягиги мянасында ъан гоймуш, халгымызын дцшцнян бейни, узагэюрян, ити зяка сащиби, щамымызын бюйцк кюврякликля “Тофиг мцяллим” адландырдыьымыз ясил киши характерли шяхсиййят Тофиг Исмайыл оьлу Щаъыйевдыр.

Азярбайъан Милли Елмляр Академийасынын мцхбир цзвц, ямякдар елм хадими, Дцнйа Тцрколоэийа елминин сайьылы лидерляриндян бири ф.е.д. профессор, Нясими адына Дилчилик Институтунун директору проф. Т. Щаъыйев нядян йазыр-йазсын онун хидмят обйекти бирдир: Азярбайъан тцрк халгынын сой-кюкцнц обйективъясиня дцнйа елми иътимаиййятиня чатдырмаг, Азярбайъанда, цмумян Гафгазда тцрк тайфаларынын йерли-отураг, абориэен етнос олдуьуну бцтцн мцмкцн васитялярдян йарарланараг ишыгландырмаг! Проф. Т.Щаъыйеви ХЫХ ясрин сону, ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайъан халгынын мядяниййят тарихиндя щяртяряфли инкишаф етмиш, енсиклопедик елми мялуматлар сащиби олмуш вятянпярвяр зийалыларынын, сюзцн щягиги мянасында, вариси вя давамчысы щесаб етмяк олар. О, чох эянъ йашларындан елми фяалиййятиня ядябиййатчы-нязяриййячи, ядябиййатчы-тянгидчи, ядябиййатчы-фолклоршцнас, ядябиййатчы-тяръцмячи кими башласа да, щяйатынын камил дюврляриндя артыг перспективли тцрколог кими танынмышдыр. Бцтцн сащялярдя олдуьу кими, тяръцмя сащясиндя шедевр щесаб етдийимиз “Гыпчаг чюлцмцн йовшаны” ясяри алимин щям дя бюйцк вятяндаш олмасы щягигятини бир даща тясдигляйир: ясярин эиришиндя Мурад Аъынын (ясас мцяллиф) йаздыьы сюзляр, санкы, проф. Т.Щаъыйевин тямял кейфиййятинин ачыгланмасына хидмят едир: “Кечмиши вя эяляъяйи иля марагланмайанлар, яъдадларына вя эяляъяк нясилляря лагейд оланлар! Лцтфян сиз бу китабы ялинизя алмайын! Бу сизин цчцн дейил!” Бу китаб, щягигятян дя, Тофиг Щаъыйев кими, миллятин, халгын талейини юз талейиндян уъа тутан, онун эяляъяйи, сабит дуруму щаггында дцшцнян, вятян дашына (М.Араз!) чеврилмяйя щазыр олан вятяндашлар цчцндцр вя проф. Т.Щаъыйев мящз беля шяхсиййят олдуьу цчцн бу китабы йурд охуъуларына Ана дилиндя чатдырмаьы мяняви ещтийаъ кими гябул етмиш, щямин ясярин тяръцмя едилмяси алимин елми йолунун, елми истигамятинин “язял мцбтядасы” (С.Вурьун!) олан бир проблемин -тцрк вя тцркчцлцк мясяляляринин обйективъясиня чюзцлмясиня хидмят амалындан иряли эялмишдир.

Проф. Тофиг Щаъыйев тцркчцлцйцн дярин гатларындан мялуматлы, дярин зякалы бир вятяндаш-алимдир. О, йалныз Азярбайъан тцрк дилинин дейил, цмумян Туран дилчилийи иля даим марагланан, бу арашдырмаларын хидмяти цнваныны апайдынлыьы иля дярк едян, эениш диапазонлу дцшцнъя ареалыны арашдырмаг габилиййятини юзцндя бирляшдиря билян, бу сащядя даима сон дяряъя реал, щяйаты идейалар иряли сцрмяк имканларына малик, ейни заманда сон дяряъя тявязюкар вя цряйийумшаг бир инсандыр! О, кимин щаггында олса юзцнямяхсус щялимликля сюз, фикир сюйляйя биляр, юзц дя кифайят гядяр ятрафлы! Биръя юзц щаггында сюзя чох хясислик едяр! Нейлямяк?! Дащиляря мяхсус кейфиййятдир!

Проф. Тофиг Щаъыйеви бу эцн тцркцн няфяси эялян, цряйи дюйцнян щяр бир мяскяниндя таныйыр вя она “Хоъам” дейя мцраъият едирляр! Доьрудан да, бу алиъянаб зийалы, тявязюкар алим, эюзял инсан, йумшаг тябиятли Азярбайъан тцркц елми проблемлярин арашдырылмасында сон дяряъя ити дцшцнъяйя, феноменал нятиъяляря эяля билян фундаментал бир алимдир. Бу алими щяр заман тцркцн ян аьрылы йери дцшцндцрцр!

Алимин бу эцнлярдя елми иътимаиййятя тягдим етдийи, чаьдаш тцрк дцнйасынын ян актуал мясялясиня ишыг сачан “Тцркляр цчцн ортаг цнсиййят дили” (Бакы, Тящсил, 2013, 248 с.), монографийасында адындан да эюрцндцйц кими, бу эцн бцтцн тцрк дцнйасыны дцшцндцрян ваъиб бир проблем арашдырылыр, бу проблемин Алтайдан Дунай чайынын йатаьына гядяр йайылмыш бюйцк Туран елинин цнсиййят васитяси кими щансы тцрк дилинин даща мцнасиб олмасы мясяляляри ян кичик нйцанслары иля, ядалятли шякилдя чюзцлмяси просеси излянилир, щяр бир тцрк дилинин юзялликлярини горумаг шяртиля мцяййян бир тцрк дилинин бцтцн тцрк халглары арасында ортаг дил кими гябул едяряк, йалныз улусларарасы тядбирлярдя, елми топлантыларда щямин дилдян ортаг цнсиййят васитяси кими истифадя етмяйин мцмкцнлцйц ортайа гойулур. Фикримизъя, ортаг цнсиййят васитяси олараг мцяййян бир тцрк дилини ортаг дил кими гябул етмяк бу эцн бцтцн тцрк дцнйасыны дцшцндцрян бу ваъиб мясялянин щялл едилмясиндя мцяллифин охуъулара тягдим етдийи версийа (мцяййян бир тцрк дилинин галан тцрк дилляри арасында цнсиййят васитяси кими сечилмяси) мясялянин ян оптимал йолу ола биляр. Проф. Тофиг Щаъыйев щяля бу мясялянин йени-йени эцндямя эятирилдийи заманда, 2001-ъи илдя “Улус” гязетиня вердийи мцсащибясиндя бу мясялянин чох инъя мягамларына тохунараг эюстярирди ки, бу эцн щамы цчцн цмуми бир тцрк дили формалаша билмяз, кимся ана дилиндян ял чякиб, тязя дил йаратмаг истямяз вя бу, доьрудан да белядир... щеч бир тцркдилли инсан, халг ясрлярля горуйуб, гойнунда бяслядийи юз тцркъясини башга тцркъя иля явяз етмяйя эетмяз. Лакин бу вязиййятдян ян мцнасиб йол, алимин чох реал вя ядалятли мцлащизясиня эюря, “мцасир тцрк дилляриндян бирини цмуми цнсиййят дили кими гябул етмяк олар.” Бу дил щеч биримизин бу эцня гядяр ишлятдийимиз ана дилимизи явяз етмяйяъяк, садяъя бейнялхалг улусларарасы топлантыларда бу ортаг дилдян истифадя олуна биляр (Авропада инэилис дили олдуьу кими!). Мцяллиф мцсащибясиня айдынлыг эятиряряк эюстярир ки, ортаг дедийимиз дил сянин, мяним бешик дилимизя щеч ъцря шярик чыха билмяз, о йалныз дышарыда цнсиййят васитяси кими истифадя олуна биляр. Йени бир тцрк дили йаратмаг ися, фикримизъя, “донкихотлуг оларды.. Ана дили Танры эцъцндя варлыгдыр. Танры шярик севмяз!” Мцяллифин эялдийи гянаят белядир ки, щеч бир тцркъянин щцгугуна тохунмадан, щяр биринин тарихи инкишаф йолуну давам етдирмяси шяртиля еля бир мяхряъя эялмяк олар ки, бцтцн тцркляр бир дилдя -цзяриня ортаг цнсиййят васитясини йериня йетирмяк миссийасы дцшян тцрк дилиндя данышсын.

Юмрц бойу азадлыг, бирлик идейаларыйла йашайан тцркляр, заман-заман парчаланмалара, мяняви тязйигляря мяруз галсалар да, башларынын цстцндяки Танрынын бирлийиня тапынараг юз бирликляриня йенидян наил олмушлар; вахтиля тцркцн бюйцк оьуллары “нердя Вятян, нердя Туран щей!!!” дейяряк тцрк гювмляри арасындакы айрылыглардан нискилли олдугларыны билдирсяляр дя, эюйдяки Танры онларын йахынлашмаларына, бирляшмяляриня шяраит, шанслар йаратмышдыр! Инди заман йетмиш, тцрк халглары, тцрк дювлятляри бир-бирлярийля йахынлашмаг, говушмаг, “Ата” дилиндя (Исмайыл бяй Гаспыралы) гонушмаг, данышмаг шансы ялдя етмишляр! Чцнки, доьрудан да, тцрк бирлийи, илкин олараг, дил бирлийиндян башланыр! Айры-айрылыгда да “Кясилмиш алтын парчасы” (Исмайыл бяй Гаспыралы) олан тцркъялярин тамлыьыны сахламаг, ейни заманда онларын мяхсуси юзялликлярини горумаг бюйцк тцрк оьулларынын мясляк амалы олмуш, ону парчаланмаьа, парчаланыб да бюлцнцб мящв олмаьа гоймамышлар,  яксиня, щяр тцркцн юз малыны эяляъяк цчцн сахланълара -Дядя Горгуд, Манас кими дастанлара, Орхон абидяляриня, Мащмуд Кашгари “Дивани-лцьатиттцрк”я, Йусифхас Щаъиб Баласагунлу “Кутаггу билик” кими нящянэ тцрк хязиняляриня топлайыб, бизя, бу эцня йадиэар гоймушлар. Алгыш о миллят оьлуна, о чаьдаш тцрк оьулларына ки, онлар мющтяшям бирлийи горуйуб сахламаьа, онлары бирлийя, уьрашмаьа щяр ъцр хидмятляр эюстярир, онлары бирлийя ильылийя сясляйирляр!!! Бу арзунун, бу амалын ялдя едилмяси цчцн мцяллифин (проф. Т.Щаъыйевин) гейд етдийи кими, юлкядя, реэионда игтисади, мядяни, етник (бир кюкдян), дин, дил бирлийи ваъиб шяртдир вя бу, дювлят тяряфиндян, идаряедиъи сявиййядян ашаьылара енмялидир. Бу ону эюстярир ки, ялащязрят Тарих бу эцн бу шансы тцрк халгларына йенидян вермишдир. Биръя галыр тарихи шансдан гядяринъя, бюйцк сябр вя тямкинля файдалана билмяк баъарыьы!

Тцркцн айыг-сайыг оьуллары даима бу шанса ъан атмышлар. Севиндириъи щалдыр ки, бу эцн тцрк халгларынын беля бирлийи цчцн юлкядя, бцтювлцкдя тцрк дцнйасында чох мцнбит зямин йаранмышдыр: “Тцрк дцнйасы бюйцк дцнйадыр. Биз еля етмялийик ки, тцрк дцнйасы даща да сых бирляшсин!” -дейир мющтярям президентимиз Илщам Ялийев. Монографийада тцркцн бюйцк оьулларынын заман-заман миллятин ян бюйцк арзусу дил бирлийи уьрунда апардыглары о бюйцк мцъадиля йоллары арашдырылыр, бу мцбаризянин истигамятляри фактлар ясасында чюзялянир, бу мцбаризянин юндярляринин щяйат йолу ишыгландырылыр. Мялум олур ки, “дил бирлийи” мясялясинин фядаиси (Т.Щаъыйевин тябириля: Мяънуну!) Крым тцркляринин бюйцк оьлу Исмайыл бяй Гаспыралы олмушдур. Гаспыралы “Ишдя, фикирдя, дилдя бир!” идейасыны рящбяр тутараг “Тяръцман” гязети васитясиля Крымдан Гафгаза, Тцркцстана, Волгабойуна щамы цчцн анлашыглы бир тцркъядя “дил йаратды”, щамы ону охуду, анлады, чцнки Крым тцрк дили юзцндя оьуз вя гыпчаг дил елементлярини горудуьу цчцн ону щамы анлады, баша дцшдц; щям оьуз ясилли, щям гыпчаг ясилли тцркляр. Исмайыл бяй Гаспыралы эюстярирди ки, тцрк ядяби дилинин ясасында “габа тцркъя”, “авам” тцркъяси дурмалыдыр, О, бу терминляри ишлядяркян бу эцн вя еляъя дя ХЫХ ясрдя рус ингылабчы демократларын, В.Белинскинин “народный язык, просторечие», йахуд бизим ишлятдийимиз ъанлы халг дили анлайышыны нязярдя тутурду: “Исмятли аналарымыз дил иля ташлар яридир (яридян -С.М.) шаирляр, ядибляр доьураъаглар” (Исмайыл бяй Гаспыралы). Онун фикринъя “щяр дилин юзцнямяхсус йарашыьы вар, ичиндя эизлянмишдир, ишлянмяк иля ортайа чыхар”. Щягигятян дя дащийаня, “академик фикирдир!” Исмайыл бяй Гаспыралынын бюйцклцйц онда иди ки, о щяр бир тцрк елляриндя (республикасында) юзцнцн ардыъылларыны, идейа, мяфкуря силащдашларыны йарада билди.

Тцрк халгларынын дил бирлийи йюнцндя Исмайыл бяй Гаспыралынын давамчылары вя мяслякдашлары чох олмушдур (Проф. Тофиг Щаъыйевин сюзц иля десяк, вахтиля Атилланын башына йыьылан миллят инди онун башына йыьылырды). Лакин бу идейанын ян эюркямли сяркярдяляри Яли бяй Щцсейнзадя (Туран) вя Зийа Эюйалп олмушдур. Яли бяй Щцсейнзадя Азярбайъанда Исмайыл бяй Гаспыралынын ишини давам етдирмякля юз фяалиййятиня башлады, лакин халг дили цслубунда йазмаьы Яли бяин ”Фцйузат” дярэисинин биринъи сайыны охуйандан сонра “лисаныны бир аз даща садяляшдирсяниз, авам (садя халг -С.М.) арасына зийадяъя мцтяшир олмайы мювъиб олурду зянниндяйям” фикрини билдирмяси эюстярир ки, Исмайыл бяй Гаспыралы тялябясинин -мяслякдашынын онун идейа бирлийини гябул ется дя, дил-цслуб бахымындан юз истигамяти олмушдур.

Зийа Эойалп Тцркийядя милли ядяби дилин ясасында Истанбул лящъясинин дурдуьуну ясасландырмаьа чалышса да, бу лящъядяки икилик щалыны (йазы вя шифащи дили) нормал гябул етмир, ону “хястялик” щесаб едир. О, дилдя бир мянаны ики вя даща артыг сюзля ифадя етмяни (синонимлийи), хцсусиля милли дилин ятрафындакы алынма сюзляри гябул етмирди. Зийа Эюйалпа эюря милли кцлтцрля халг тцркъяси, ъанлы тцрк дили арасында бирбаша ялагя вардыр. Милли кцлтцрля милли ядяби дил тцркцн милли мяфкурясинин ясасыдыр -дейирди З.Эюйалп. Алимя эюря ортаг тцрк дили идейасына хидмят эюстярилмяли, бцтцн тцркъяляр ейнисюз -терминляри ишлятмяли вя тядриъян бир-бириня йахынлашмалыдыр. Тяяссцфляр олсун ки, бу эцн Тцркийядя мювъуд олан дил сийасяти иля З.Эюйалпын дили вя идейасы арасында зиддиййят мювъуддур. Бу, хцсусян йени няслин, чаьдаш тцрк эянълийинин данышыг актына аиддир Проф. Т.Щаъыйев фикрини эенишляндиряряк йазыр ки, З.Эюйалпын вя онун заманында данышылан тцрк нитги буэцн тцрк эянълийиня йабанчыдыр. Буна сябяб нядир? Буна ъаваб олараг, мцяллиф тювсийя едир ки, Тцркийянин ядяби дилиндя халг данышыг дилиня цз тутмаг вя бу эцн бязи сцни йени сюзлярдян имтина етмяк лазымдыр. Цмумиййятля, Тцркийя тцркляри Авропайа (ейни заманда Авропа сюзляриня) о гядяр алудя олублар ки, онлары (Авропа сюзлярини) мювъуд ян эюзял вя милли сюзляри дя тцрк сюзцндян мцнасиб вя гцввятли щесаб едирляр. Бцтцн бунлары, бюйцк тцрк вятяндашы кими бюйцк ращатсызлыг иля мцшащидя едян проф. Т.Щаъыйев, зяннимизъя, ейни ращатсызлыгла бу эцн Тцркийядя дювлят сявиййясиндя диля икили мцнасибят олдуьуну тяяссцфля гейд едир вя тювсийя едир ки, эянъляр йабанчылашдырылмыш, кюкцндян узаг дцшмцш Ана дилини ишлятмясинляр.

Фикримизъя, проф. Т.Щаъыйевин “Цмуми ортаг тцрк ядяби дили йаратмаг ясла мцмкцн дейил” идейасы о гядяр реал зяминя ясасланыр ки, она ялавя олараг бир фикир сюйлямяк мцмкцнсцздцр, чцнки, щягигятян дя, ясрлярля щяр бир тцрк гювминин ана сцдц иля ъанына, ганына щопмуш бу дили щеч бир чаьдаш дил сащиби синясиндян гонарыб, ону башга бир гювм дили (лящъяси иля) явяз етмяйя разылашмаз вя дцз дя едяр! Демяли, бурада ян оптимал йол, проф. Т.Щаъыйевин тяклиф етдийи кими, щяр щансы бир сийаси, иътимайи, игтисади бахымдан, дювлятчилик бахымындан инкишаф етмиш тцрк дили бцтцн тцркдилли республикалар арасында ортаг дил миссийасыны йериня йетиря биляр. Бу мянада чаьдаш Тцркийя дювлятинин дили бцтцн параметрляриня эюря там мянасыля уйьун эялир. Ялбяття ки, чаьдаш Тцркийя тцркъясиндя, яслиндя кичик тцркъяляри бир-бириндян узаглашдыра билян “зярярли” щаллар олмаса! Мцяллиф щяссаслыгла гейд едир ки, ортаг тцрк дили мясялясиндя сон сюз дювлятляриндир. Бу мянада бу бюйцк ишин бюйцк аьырлыьы бюйцк Тцрцкийя дювлятинин чийниня дцшцр. Инанырыг ки, заман-заман аьыр сынаглара дюзцб-дурмуш бюйцк тцрк дцнйасы юз ляйагятли тарихинин тяпяри вя бюйцк тямкини сайясиндя бу сынагдан да чыхмаьы баъараъаг!

Тцрк дцнйасына уьурлар арзусу иля.

 

Севил ханым Мещдийева ф.е.д. профессор

Исмайыл Казымов ф.е.д. профессор

 

 

 



Paylaş



Bölmə: Mədəniyyət / Karusel / Slayd / Xəbər lenti
Fikirlər
Sorğu
Saytımızda hansı mövzulara daha çox yer verilməsini istəyirsiniz?


Son buraxılışımız
Facebook səhifəmiz
Təqvim
«    Aprel 2024    »
BeÇaÇCaCŞB
1234567
891011121314
15161718192021
22232425262728
2930 
Reklam
Hava
Valyuta
Reklam

Sayğac
Ən çox baxılanlar
Xəbər lenti
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Foto
Erməni tərəfdən Azərbaycan mövqeləri belə görünür... - VİDEO






Bütöv.az
Video
"Vətən Qəhrəmanları" Şəhid İlyas Nəsirov


All rights reserved ©2012 Butov.az
Created by: Daraaz.net Wep Developer By DaDaSHoV
MATERİLLARDAN İSTİFADƏ EDİLƏRKĦƏN PORTALIMIZA İSTİNAD ZƏRURİDİR!!!