İlham Əliyevlə xanımı Ağdam Muğam Mərkəzinin açılışında - FOTO

Mayın 10-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva Ağdam Muğam Mərkəzinin açılışında iştirak ediblər.
Mədəniyyət naziri Adil Kərimli dövlətimizin başçısına və birinci xanıma burada yaradılan şərait barədə məlumat verib.
Ağdam Muğam Mərkəzinin təməli 2023-cü ilin mayında Prezident İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva tərəfindən qoyulub.
Mərkəzdə kafe, kinozal, kitabxana və iki rəqs zalı yaradılıb. Buradakı 507 yerlik konsert zalında müxtəlif mədəni tədbirlər, o cümlədən muğam konsertləri təşkil etmək üçün hərtərəfli şərait var. Mərkəzdə 14 dərs otağı, sərgi salonu, iclas zalı və digər otaqlar yaradılıb.
Muğam Mərkəzinin ərazisində 615 tamaşaçı tutumu olan açıq amfiteatr da inşa edilib.
Mərkəz Qarabağ bölgəsində qədim muğam sənəti incisinin işğaldan əvvəlki şöhrətinin bərpası, tədrisi və təbliğində, gənc nəsildə muğama sevginin aşılanmasında mühüm rol oynayacaq.
Qeyd edək ki, muğamın təbliği və inkişafı istiqamətində dövlətimiz tərəfindən görülən işlərə Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondu da mühüm töhfələr verir. Fondun təşkilatçılığı və dəstəyi ilə bu istiqamətdə respublika və beynəlxalq əhəmiyyətli ənənəvi layihələr həyata keçirilir. Bu layihələrin nəticəsidir ki, Azərbaycan muğamı UNESCO-nun “Bəşəriyyətin şifahi və qeyri-maddi mədəni irsinin şah əsərləri” siyahısına salınıb.
Sonra dövlətimizin başçısı tədbirdə çıxış edib.
Daha sonra Prezident İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva Ağdam Muğam Mərkəzinin açılışına həsr olunan konsert proqramına baxıblar.

Ramiz Rövşənə ayda 1500 manat veriləcək

Prezident İlham Əliyev Azərbaycan Respublikasında mədəniyyətin və elmin inkişafında xidmətlərinə görə bir sıra şəxslərə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü verilməsi ilə bağlı Sərəncam imzalayıb.
Fərdi təqaüdlə təltif olunan mədəniyyət xadimləri içərisində Ramiz Rövşən də var.
Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünün məbləği hazırda 1500 manat təşkil edir. Təqaüd ömürlük verilir.
Ramiz Rövşənin şeirləri onlarla məşhur mahnıya çevrilib. Xüsusilə Alim Qasımovun ifasında “Səni axtarıram”, Brilliant Dadaşovanın ifasında “Qədrimi bilmədi bu adam mənim”, Zülfiyyə Xanbabayevanın “Gedək biz olmayan yerə” mahnıları çox sevilmişdir. Onun şeirləri həm klassik, həm də modern musiqi janrlarında istifadə olunur.
Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında, "Mozalan" satirik kinojurnal studiyasında redaktor (1971), kinostudiyanın ssenari emalatxanasında ssenarist (1974–1975), ssenari redaksiya heyətinin üzvü (1979–1987), kinostudiyanın baş redaktoru (1987–1992), Azərbaycan Tərcümə Mərkəzinin baş redaktoru (1992–2020) işləyib. Bir neçə şeir kitabının müəllifidir.
Ramiz Rövşənin ssenariləri əsasında çoxlu sayda bədii və sənədli film çəkilib. Şeir və hekayələri tərcümə edilərək bir sıra keçmiş SSRİ respublikalarında, eləcə də ABŞ-də, Almaniyada, Böyük Britaniyada, Fransada, Polşada, Bolqarıstanda, Türkiyədə və İranda çap olunub. Ramiz Rövşən Müsavat Partiyasının 1997-ci ildə qəbul olunmuş himninin sözlərinin müəllifidir.

Savadsız müəllimlərin qarşısını indi ala bilməsək... - Polad Bülbüloğlu

Keçmiş nazir olaraq musiqi müəllimlərinin attestasiya prosesini tam dəstəkləyirəm, Mədəniyyət Nazirliyi və kommisiyanın tərəfindəyəm.
Bunu Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri, sabiq mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu deyib.
O qeyd edib ki, attestasiya məsələsi çoxdan gündəmdə idi:
"Bu məsələlər çoxdan var idi və mən kiçik də olsa, bir tarixçəni demək istəyirəm. 30 ilə yaxın bizim 7 rayonumuz işğal altında olub. Bizim bu müddətdə əsas məqsədimiz 7 rayonda olan 80-dən çox musiqi məktəbində müəllimləri maaşsız qoymamaq, çətin də olsa, həmin musiqi məktəblərini yaşada bilmək və məhv olmasına qoymamaq idi. Bir neçə dəfə Maliyyə Nazirliyi də qeyd etmişdi ki, işğal altında olan rayonların musiqi məktəbləri, muzeyləri saxlanılmamalıdır. Necə olur ki bina yoxdur, amma maaş tələb edirsiniz?! Amma Ümummilli Lider Heydər Əliyev buna imkan vermədi və bildirdi ki, işağal bitdikdən sonra bu ənənə davam etməli idi.
Düzdür maaşlar çox aşağı idi, amma kiminsə yaxınları qohumları bu sahəyə cəlb olunurdu ki, o sahələr boş qalmasın. 5 ildir qələbə çalan və bütün imkanları olan ölkə kimi yenidən bu məsələyə qayıtdıq. Çünki bu sahələrdə çox acınacaqlı məsələlər var. Bu dəyişikliklərə ehtiyyc var.
Bəzi məsələlərə həm də fərdi yanaşmaq lazımdır. Adam gəlir 58 yaşı var, pensiyaya çıxması üçün 2 ili qalıb. Qeyd edir ki, təkdir, başqa gəliri yoxdur. Vətəndaşları incitmək olmaz və inanıram ki, Mədəniyyət Nazirliyi heç bir vətəndaşı yolda qoymayacaq. Müəllim kimi işləməsələr də, hansısa inzibati işdə çalışmalarına imkan yaradılmalıdır.
Reallıq da göstərir ki, savadsız müəllimlərin sayı çoxdur və onlar uşaqlara çox zərər vururlar. Onların qarşısını indi ala bilməsək, heç vaxt ala bilməyəcəyik".

ÖZÜMLÜ ŞƏRQİN ÖRNƏYİ OLMAQ

Bu gün dünyadakı gərginlikləri artıq hər kəs yaşamında daha ağrılı şəkildə hiss edir. Kürəsəlləşmə (qloballaşma) sürəkli hal alır, iri ölkələrin sınırsız iştahları daha da itilənir, balaca sayılan ölkələrə qarşı hərtərəfli (total) hücumlar baş alıb gedir: ölkələrin siyasi, iqtisadi, mədəni-mənəvi özəllikləri yox edilir, dünyanın tam nəzarətdə olmasını ardıcıl etmək üçün yeni-yeni fəndlər düşünülür. Dünyada insansızlıq çeşidləri artdıqca ekoloji problemlər kəskinləşir, hava, su çirklənir… Sonucda süniləşən, dəyərsizləşən qidalar insanlara yeni-yeni xəstəliklər gətirir. Bir yandan da dünyanı evə bənzədirlər, ancaq bu evi dayanmadan sökürlər.
Dünyadakı gərginliklər bu gün Şərqdə daha pis şəkildə cərəyan edir. Ölkələr dağıdılır, insanlar qətl olunur, səfalətə sürüklənir, bir sözlə, yaşam məhv olur. Dünyanı demokratiya ilə səyli şəkildə oynadırlar.
İnam Ata (Asif Ata) hesab edir ki, dünyanın var olması üçün Şərqin özünə qayıtması ilkin şərtdir. Asif Ata Ocağının Bayramlarından (İnsanilik, Xəlqilik, Şərqilik, Bəşərilik) biri də Şərqilik adlanır. Şərqilik Bayramı – Ulusumuz, Uluslar, Bəşərin taleyi ilə bağlı Mütləqə İnam Dünyabaxışı ölçüsündə qayğılanmağımızın ifadəsidir. İnsanın, Ulusumuzun, Şərqin, Bəşərin var olmasının qaynağı İnam Atanın Dünyabaxışıdır.
Özümlüyə əsaslanmaq, özgəlikləri içdən, ömürdən, yaşamdan dışlamaq, maddiyyatçılıq əvəzinə ruhaniyyatçılıq (İnsançılıq) gətirmək gərək ömürlərə. İnanırıq ki, Azərbaycan Özümlü Şərqin örnəyi olacaq. Özümlüyünə yetən – Vətənə yetir, Şərqiliyə yetir, Bəşərə yetir. Oxuculara İNAM ATANIN (ASİF ATANIN) “ŞƏRQ–QƏRB” yazısını sunuram.

İşıqlı ATALI
***

İNAM ATA (ASİF ATA)
ŞƏRQ–QƏRB
Şərq bir zamanlar müəllim idi, öyrədirdi, indi Qərbi təqlid edir, onun arxasınca addımlayır, ona oxşamasıyla öyünür. Şərq bir zamanlar yeni İdeyalar, formalar yaradırdı, indi həmin Məzmunu, Biçimi Qərbdən mənimsəyir. Geyimdən başlamış, siyasi üsul-idarəyə, ictimai doktrinaya, İdeala, Fəlsəfi Fikrə, Bədiiyyata qədər nə varsa, hamısını Şərq Qərbdən götürür. Bir zamanlar Şərq Şərq olmağıyla fəxr edirdi, indi “mən Şərq deyiləm, mən elə Qərbəm” – deyə bağırır. “Düşüncəm Qərb Düşüncəsidir, Duyğularım Qərb Duyğularıdır, Adətlərim, Həyat Tərzim, Məişətim Qərbvaridir, Özüm olmaq istəmirəm, Qərb olmaq istəyirəm. “Avropalaşmalı” – deyə haray qoparıram. Qərb müəssisələrini Şərqə gətirirəm, Şərq torpağında Qərb meyvəsi bitirirəm və bunu vüqarla aləmə bəyan edirəm. Sözdə irqçiliyin əleyhinə çıxıram, əməldə isə “Qərb hər şeydir” – ideyasını naşıcasına, miskincəsinə təsdiq edirəm. Üsul-idarəm – Qərb üsul-idarəsi, müəssisələrim – Qərb müəssisəsi, İdealım – Qərb İdealı… Qərbə qovuşuram, Qərbdə itirəm, ancaq fəlakətimi tərəqqi sayıram! Özümə təskinlik vermək üçün – “Bəşər vahiddir, onu Şərqə və Qərbə bölmək olmaz” – deyirəm və unuduram ki, Bəşər müxtəlifliyin Vəhdəti kimi birdir, yeknəsəqliyin təsdiqi kimi yox! Miskincəsinə, avamcasına unuduram ki, Şərqin Qərbləşməsi Qərbin Şərq Xalqlarını əsarətə salması üçün ən gözəl vasitədir. Mən sənin əbədi qəyyumunam! Sən məni eşitməlisən, mən deyən kimi yaşamalısan.
Mən sənə tarix tərəfindən əbədilik rəhbər təyin olunmuşam, sən mən deyən, mən istəyən Şərq olacaqsan!
Qərbləşməyə can atmaqla Şərq özünü əjdahanın ağzına atır, vüqarla Mənəvi səfalətə doğru addımlayır və anlamır ki, ayılıb görəcək Şərq Dünyasından heç nə qalmayıb.
Şərqin belə fəlakətli vəziyyətə düşməsinin səbəbi nədir?
Birinci səbəbi odur ki, iqtisadi inkişafı tərəqqinin meyarı saydılar. Əgər Qərb Şərqi iqtisadi cəhətdən ötübsə, deməli, o, hər cəhətdən Şərqdən üstündür. Deməli, onun Mədəniyyəti də, İctimai İdealı da, Həyat Tərzi də təqlidə layiqdir. Deməli, Avropalaşmaq lazımdır, Avropada nə varsa, Şərqə köçürmək lazımdır. Şərqin öz Fəlsəfəsini, Üsul-İdarəsini yaratmağa ehtiyacı yoxdur. Əgər Avropanın maşını çoxdursa, deməli, Ləyaqəti də çoxdur. “Qərb balonlarda gəzir, biz isə avtomobil minməyiriz” – deməli, avtomobilə minməklə biz tərəqqinin ön sırasına çıxacağıq.
Şərq dəhşətli yanlışlığa, fəlakətli naşılığa yol verdi, avtomobilə minməyi tərəqqiylə eyniləşdirdi. İndi Şərq artıq balonlarda gəzir, ancaq tarixinin ən ağır illərini keçirir. Şərq hay-küyə uydu, uzaqgörənlik göstərmədi, indi Qərb filosofları özləri maşın sivilizasiyasının Bəşərə səadət gətirmədiyini, əksinə, zillət gətirdiyini təsdiq edirlər. Şərq avtomobilə minməliydi, minəcəkdi, ancaq bundan ötrü öz Dünyasından əl çəkməməliydi, anlamalıydı ki, İqtisadi Tərəqqi avtomatik şəkildə Mənəvi, İctimai, Siyasi Tərəqqi yaratmır, bu səbəbdən də Qərbdə hökm sürən Üsul-İdarəni, Mədəniyyəti süni surətdə Şərqə köçürmək, calamaq olmaz, bu, eybəcərlik törədər.
***
Qərb öz nailiyyətləri ilə Şərqin gözünü qamaşdıra bildi, Şərq Sabahı görmədi. Heç bir Şərq ölkəsində parlament sistemi özünü doğrultmadı, Qərb Fəlsəfəsi Cərəyanlarının heç biri Şərq İdrakına təkan vermədi, Şərq pozitivistləri Kantların, Yasperslərin yanında heç görünmürlər də. Şərq öz bədii ənənəsini davam etdirmədi, Qərb ənənəsini mənimsədi və bu səbəbdən də Sənət Zirvəsi yarada bilmədi. Şərq öz Mədəniyyətinə Qərbin gözü ilə baxdı, Qərb rasionalizminin, praqmatizminin ölçüsüylə yanaşdı, özündən ayrıldı. Ona elə gəldi ki, Tarixində, Qədimliyində nailiyyəti azdır, yalnız Qərbləşəndən, Avropalaşandan sonra onun əsl tarixi başlanacaq. Şərq özünü inandırdı ki, onun dünəni despotçuluqdan, qəsbkarlıqdan və xurafatdan ibarətdir və bu səbəbdən də onun özünə əsaslanmağa, öz ənənələri əsasında təbii şəkildə inkişaf etməyə imkanı yoxdur, o, özünü rədd edib, Avropanı qəbul etməlidir.
***
Əslində isə Şərqin öz yoluyla getmək, öz ənənələri əsasında müasir mədəniyyət yaratmaq üçün hər cür imkanı var idi. Zərdüştdən, Buddadan başlayan Sufilik, Hürufilik səviyyəsinə yüksələn Fəlsəfi İdeyalar əsasında orijinal Şərq Fəlsəfəsi yaratmaq mümkün idi. Qərb Şərqin Fəlsəfi Siqlətini özündən yaxşı anladı, ondan bəhrələndi, onun təsiriylə Həyat Fəlsəfəsi, İntiutivizm və s. yaratdı. Şərq Avropalaşmaya qapılan zaman Avropanın Tolstoyları, Şveyserləri Şərq Düşüncəsinə, Bədiiyyatına, Mənəviyyatına üz tutdular… Şərq öz siyasi tarixinə daha ciddi, daha diqqətli və daha yetkin yanaşsaydı, onda Şərq despotçuluğundan başqa Şərq Müdrikliyi, Şərq Möhtəşəmliyi, Şərq Müqəddəsliyi, Şərq Mətanəti də görərdi, Qərbdən üsul-idarə mənimsəməzdi. Ümumbəşəri Bədiiyyatın Zirvələrindən olan Şərq Sənətini də Şərq düzgün qiymətləndirmədi. Belə hesab etdi ki, müasir dövrdə ona arxalanmaq olmaz, o, vaxtı keçmiş arxaik hadisədir, Qərb sənətinə əsaslanmaq lazımdır.
***
Övladlar Atalarına layiq olmadılar və tədricən Şərq Qərbin bədii əyalətinə çevrildi. Şərq çox şeydə yanıldı: ona elə gəldi ki, Qərb kapitalistləşirsə, o da kapitalistləşməlidir, Qərb sənayeləşirsə, o da mütləq sənayeləşməlidir, yoxsa məhv olar. Əslində isə onu kapitalistləşmə, sənayeləşmə məhv etdi: bunları Şərq öz qüvvəsiylə həyata keçirə bilmədi, Qərbə üz tutdu, Qərb isə Şərqə sənayeləşmə ilə yanaşı, əsarət gətirdi. Şərq elə hesab etdi ki, əgər Qərbdə yeni bir ictimai cərəyan yaranırsa və bu cərəyan əsasında Dünyanı cənnətə döndərirlərsə, o, bu axından kənarda qala bilməz, tezliklə “nicat doktrinasını” qəbul edib cənnətə hamıdan tez çatmalıdır. Şərqin Qərbçilik dövrü ona ağır başa gəldi. İndi o, özünə qayıtmalıdır, ya da Qərbin bulanıq sularında qərq olmalıdır.

QAYITMA
İnsan Özündən ayrılıb – onu Özünə qaytarmaq lazımdır!
Şərq Özündən ayrılıb – onu Özünə qaytarmaq lazımdır!
Azərbaycan Özündən ayrılıb – onu Özünə qaytarmaq lazımdır!
İnsanı Özünə qaytarmaq üçün Ona normal maddi şərait yaratmaq lazımdır. Bu, ilkin və ibtidai tələbdir. İnsanı Özünə qaytarmaq üçün Ona Yeni İdrak, Yeni Mənəviyyat, Yeni Hissiyyat,Yeni Həyat İdealı lazımdır. Bunun üçün keçmişə qayıtmaq tələb olunur. Müqəddəsliyə pərəstiş duyğusunu bərpa etmək gərəkdir. Bunun üçün Dinin alleqorik şəkildə ifadə etdiyi Ruhani İdeyalara, Duyğulara qayıtmaq tələb olunur. İnsansevərliyə, Məhəbbətə qayıtmaq gərəkdir.Bunun üçün İdealizmin Ruhani Paklığına, Füzulilərin, Nəsimilərin Ehtizazına, Vəcdinə qayıtmaq tələb olunur. Qəhrəmanlıq, Fədakarlıq, Özündənkeçmə Ehtirasına qayıtmaq gərəkdir. Bunun üçün Babəklərin, Cordano Brunoların, Yan Qusların Dünyasına qayıtmaq tələb olunur. Ailə Qüdsiyyətini bərpa etmək gərəkdir. Bunun üçün Qədim Adətlərə, Qaydalara qayıtmaq tələb olunur. Qadınlıq Ləyaqətini bərpa etmək gərəkdir. Bunun üçün Qədim Qadınlığa qayıtmaq tələb olunur. Kişilik Əzəmətini bərpa etmək gərəkdir. Bunun üçün Qədim Kişilərə bənzəməliyik. İnsanın Torpaq ilə Doğmalığını bərpa etmək gərəkdir. Bunun üçün ona torpaqdan nə isə düşməlidir.
İnsanı Heyvani Həyat tərzindən, əşyalaşma fəlakətindən, var-dövlət əsarətindən qurtarmaq lazımdır. Bunun üçün Buddaların, C.Rumilərin Ruhuna qayıtmaq tələb olunur! İnsanın Gözəlliklə, Bədiiyyatla təmasını bərpa etmək lazımdır. Bunun üçün Təbiətə Ruhani münasibətə, Qədim, Əbədi Bədiiyyata qayıtmaq tələb olunur. İnsanın Vətənsevərlik Ehtirasını bərpa etmək lazımdır. Bunun üçün Vətənlə bir olmaq Ülviyyəti tələb olunur. İnsanın Mənəvi Müstəqilliyini bərpa etmək lazımdır. Bunun üçün onu mühitin təsirindən qurtarmaq tələb olunur. İnsanı daxilində yaşayan Şərdən, Eybəcərlikdən, Naqislikdən qurtarmaq lazımdır.
Bunun üçün Özüylədöyüş Hikmətinə qayıtmaq tələb olunur. Şərq Özünəməxsus Dövlət Quruluşu, İctimai-Siyasi Doktrina, İdeal, Fəlsəfə, Bədiiyyat yaradanda, Qərbi təqlid etməkdən əl çəkəndə, öz Adət-Ənənələrinə arxalananda Özünə qayıdacaq. Şərq özünün Dünənini Bugünündən, Qədimliyini Müasirliyindən, Tarixini indiki nailiyyətlərindən Üstün sayanda Özünə qayıdacaq. Bunun üçün ardıcıl və dərin Özünüdərketmə və Özünüdəyişdirmə Qüdrəti tələb olunur.
Azərbaycanın Özünə qayıtması – Özünü Müstəqil İctimai, Mənəvi Varlıq kimi dərk və təsdiq etməsilə bağlıdır. Azərbaycan – Müstəqil İctimai, Mənəvi Varlığa çevrilmədən, Qədim Ənənələri əsasında Özünəməxsus Ruhani Sərvətlər yaratmadan, Taleyini öz əlinə almadan, Özünün Ümumşərqi, Ümumtürk Xislətini bərpa etmədən, Qəyyumluq İmtiyazlarını həmişəlik rədd etmədən Öz Xəlqi Mahiyyətini təsdiq edə bilməz. Xalqı Özünün qeydinə qalmağa, Özünə sahib olmağa çağırmaq lazımdır. Onu yanlış fikirlərdən, avam xülyalardan, yalançı vətənsevərlərdən qorumaq gərəkdir. Azərbaycanı mücərrəd vahidliyin vəhdəti kimi yox, orijinal, canlı, konkret hadisə kimi Xalqa öyrətmək lazımdır. Xalqı Müstəqil Həyata çağırmaq, hazırlamaq və yetirmək gərəkdir.
Üç Böyük Qayıtmanı təmin etmək üçün dördüncü bir Qayıtmaya da zəruri ehtiyac yaranır. Qədimdə Dini, Fəlsəfi və Bədii Fikir bir idilər. Sonralar onlar ayrıldı, hər biri öz yoluyla getdi. İndi yenidən bir-birinə qovuşmalıdırlar. İndi Xüsusi Din, Xüsusi Fəlsəfə, Xüsusi Sənətlə yanaşı, onları özündə cəmləşdirən, onların üzvi, təbii Birliyi olan Ali Söz yaranır. Həmin Söz Xəlqi, Şərqi, Ümumbəşəri intibaha rəhbərlik edəcək!
(1981).

İçərişəhərdə xalça festivalı - FOTO

Azərbaycanda ilk dəfə Beynəlxalq Xalça Festivalı keçirilir. Festival İçərişəhərdə təşkil olunub.
“İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsi və “Azərxalça” ASC-nin təşkilatçılığı, İqtisadiyyat Nazirliyi və Azərbaycan Respublikasının İxracın və İnvestisiyaların Təşviqi Agentliyi – AZPROMO-nun dəstəyi ilə
keçirlən Beynəlxalq Xalça Festivalının ikinci günüdür. Festivalın əsas məqsədi Azərbaycan xalçaçılıq sənətini dünya müstəvisində tanıtmaq, onun zəngin irsini və gələcək inkişaf perspektivlərini nümayiş etdirmək, dünya xalçaçılarının təcrübə və bacarıqlarından bəhrələnməkdir.
Festival mayın 2-də Beynəlxalq Xalça Forumu ilə açılıb. Forum xalça sənayesinin aparıcı mütəxəssislərini, dizaynerləri, istehsalçıları və tədqiqatçıları bir araya gətirib. Plenar sessiyalar, panel müzakirələri, B2B görüşlər və gənc alimlər üçün xüsusi sessiyalar təşkil olunub.
Mayın 3-4-də isə festival İçərişəhərin tarixi küçələrində davam edəcək. Qədim karvansaraylar və meydanlar xalça sərgiləri, ustad dərsləri, interaktiv teatr tamaşaları və musiqili tədbirlərə ev sahibliyi edəcək. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən – Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Pakistan, Gürcüstan, Rusiya, Tacikistandan gələn nümayəndələr öz xalçaçılıq ənənələrini təqdim edəcək, iştirakçı ölkələrin milli pavilyonları fəaliyyət göstərəcək.
Qeyd edək ki, festival İçərişəhərin UNESCO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilməsinin 25, Azərbaycanın ənənəvi xalçaçılıq sənətinin UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilməsinin isə 15 illiyi ilə üst-üstə düşür.
Festival günlərində xalçaçılıq sənətinə dair eksklüziv sərgilər, ustad dərsləri, interaktiv tədbirlər, konsert proqramları və uşaqlar üçün xüsusi maarifləndirici fəaliyyətlər təşkil olunacaq.

ADY-nin tarixi binası mədəniyyət abidəsi statusu aldı - FOTO

Nazirlər Kabinetinin qərarına əsasən, Azərbaycan Dəmir Yolları QSC-nin İnfrastruktur Departamentinin 2 nömrəli Biləcəri Yol Sahəsinin binası “Yerli əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin Siyahısı”na daxil edilib.
Bu barədə ADY-dən məlumat verilib.
XX əsrin əvvəllərində inşa edilən və istifadəyə verilən bu bina dəmir yollarının tarixini əks etdirən nadir memarlıq nümunələrindən biri hesab olunur.
Qərara əsasən, bina tarix və mədəniyyət abidəsi kimi dövlət tərəfindən mühafizəyə götürülüb.

Xalq artisti yıxıldı, qolu sındı

“Evdə qapını açarkən sol qolumun üstünə yıxıldım, qolum sındı. İnsult xəstəliyindən əziyyət çəkdiyimə görə müvazinətimi itirirəm”.
Bunu Xalq artisti Fatma Mahmudova deyib.
Onun sözlərinə görə, qolu xəstəxanada rentgen müayinəsi olunub:
"Hazırda müalicə alıram. Qolum gipsdədir”,- sənətçi bildirib.
Qeyd edək ki, bir müddət əvvəl insult keçirən aktrisa İstanbul NS Klinikasına müalicə alıb.

(ön söz)

Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Birliyinin təşəbbüsü və dəstəyi ilə çap olunan növbəti kitabda söz adamlarının ulu Türk xanımlarının yaraşığına yaraşıq verən yeni yazılmış ədəbiyyat nümünələri ilə paralel, qorxmazlığı, cəsarəti tarixlərə səs salan, imperiyalar yaradan qəhrəmanlıq səhifələri yazan Türk kişisinin milli baş geyimi papağı tərənnüm edən şeirlər milli mənəvi dəyərlərimizin yaşadığını və yaşayacağının təsdiqidir.

Ta qədim zamanlardan Türk kişisinin başında papağın, xanımının başında kəlağay, şal, ləçək və digər milli baş geyimlərin olması əsas şərt olub. Bunlar insanın şərəf nişanəsi kimi dəyərləndirilib. Papağa və qadın baş örtülərinə hörmətsizlik müqəddəslərə, namusa, qeyrətə hörmətsizlik sayılıb. Ona görə də kişinin papağı başında Azərbaycan şifahi ədəbiyyatıının ayrı-ayrı janrlarında atalar sözlərində, zərb məsələlərində, bayatılarda, xalq mahnılarınfada, alqışlarda, qarğışlarda papağın xalqımızın həyatında, milli mənəvi dünyasında rolu ta qədim zamanlardan müdriklərimizin tərbiyə metodu kimi nəsillərdən nəsillərə keçib bu günümüzə çatıb. “Başdan papaq aparan küləkdən kol- kosa heç nə olmaz, amma sərv sınar”, “Əgər təksən, papağınla məsləhətləş”, “Papaq altında igidlər yaşar”, “Papağı tülkü dərisindən, xəbəri yox gerisindən”, “Papaq elə, işimizi bilək”, “Papaq götür deyirlər, baş götürür” və digər atalar sözlərində dərin açıq və şüuraltı məna insanları düşünüb daşınmağa, özündəki çatışmazlıqları aradan qaldırmağa, təmizliyə, ərənliyə səsləyir. Müdriklərimizə görə, baş baş olsa, papaq tapılar.
Papağa görə kişinin sosial mövqeyini, maddi vəziyyətini bilmək olardı. Papağın motal papaq, şələ papaq növlərini kasıblar başına qoyardı. Qələmi papaq, Buxara papaq, qoçu papağı nüfuzlu şəxslərin, bəy zümrəsinin, varlıların baş geyimi idi.
Papaq mövzusunda ədə¬biy¬yat nümunələri içərisində görkəmli dramaturq, yazıçı, şaiir, teatr xadimi Cəfər Cabbarlının “Papaq” hekayəsi daha çox diqqətimi özünə yönəltdi. Hekayənin qəhrəmanı 20-ci yüzilliyin əvvəllərindəki vur-tutlu, qoçulu, milli dəyərlərin prioritet olduğu köhnə Bakıda gecənin bir aləmində Böyük Səlyan küçəsində hətta oğruya “vətəndaş oğru” kimi qorxa-qorxa müraciət edildiyi dönəmdə canını qorumaqdan çox, papağını qorumaq uğrunda mücadilə edir.
İşıqsız, yağışlı, palçıqlı, qorxulu, qoxulu dar dalanın ağzındakı zibil kisəsindən qorxub canını qurtarmağa çalışan insanlara qoşulub təkcə ayaqqabılarını yox, həm də başını itirən qəhrəmanın yadına nəhayət papağı düşür:
“Doğrusu, bu işlərin hamısı mənə bir növ təsir etdi. Ciddi düşünmək lazım idi. Əlimi atdım pencəyimin cibinə ki, papağımı çıxarıb yenidən qoyum qabağıma və əməlli-başlı düşünüm. Birdən əlim süsləndi və gücsüz yanıma düşdü. Baxdım...
Papaq düşmüşdü...”
Papağını itirən “qəhrəman”ın halına acıdım...
Artıq milli kişi baş geyimi papağı vəsf edən şeirlər də işıq üzü görməkdədir. Qarşınızdakı kitabın çapdan çıxma ərəfəsində növbəti ilkə imza atdıq. Xətai Sənət Mərkə¬zində Xətai Rayon İcra Hakimiyyətinin və Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Birliyinin təşkilatçılığı ilə “Milli üslubda baş geyimləri və örtükləri” adlı yeni layihəyə start verildi. Tədbirə gələn çoxsaylı iştirakçıların papağa və kəlağayıya diqqəti, ehtiramı, marağı və sevgisi bizi ruhlandırdı.
2024-ci ildə də Azərbaycan Respublikası Prezident Administrasiyasının, Azərbaycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyinin, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə Bakının, bölgələrimizin mədəniy¬yət ocaqlarında, ali təhsil müəssisələrində kəlağayıya aid festivallar, sərgilər, tədbirlər keçirilib. Azərbaycan Res¬pub¬¬li¬kasının Qeyri Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin elan etdiyi qrant müsabiqəsində Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi “Azərbaycan kəlağayıla¬rının təbliği” layihəsi qalib oldu. Layihə çərçivəsində kəla¬ğa¬yımızı geniş təbliğ, təqdim etdik. “Sazlı, Sözlü Kəlağayı Günləri” layihəsi çərçivəsində Xətai, Suraxanı, Yasamal Rayon İcra Hakimiyyətlərinin dəstəyi ilə Kəlağayı Fes¬ti¬val¬ları, Xətai Sənət Mərkəzində keçirilən “Papaq qeyrəti¬miz¬dir, kəlağayı ismətimiz” layihəmiz milli dəyərlərimizə diqqət və sayğı ilə yanaşanların böyük marağına səbəb oldu.
Artıq dörd ildir ki, milli baş geyimlərimizi təqdim və təblig edən layihələrimizlə Azərbaycanı qarış-qarış gəzib milli baş geyimlərimizi tanıdırıq. Həmçinin Rusiya Federasiyasında, Gürcüstan Republikasında yaddaqalan möhtəşəm tədbirlər keçirdik. 2025-ci ildə də İctimai Birliyimizin təqdim etdiyi “Milli üslubda baş örtükləri və geyimləri” layihəmiz Azərbaycan Respublikası Qeyri Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin kiçik qrant müsabiqəsinin qalibi elan olundu. Fəaliyyət dairəmizi genişləndirərək biz ipək kəlağayımızla yanaşı, başqa baş örtüklərimiz və geyimlərimizi - çalmanı, naz-nazını, ləçəyi, eləcə də qeyrət və namus rəmzi buxara, motal, çoban və digər papaq növlərini, həmçinin araqçını, təsəyi və başqa baş geyimlərinin mənəvi tərəflərini xalqımıza tanıtmaq üçün müxtəlif mədəni tədbirlər keçirəcəyik. Yeni kitabımızda toplanmış bədii nümunələr bu işimizin başlanğıcıdır.
2025-ci il başlanandan İctimai Birliyimiz müxtəlif tədbirlərə start verib. Rəssam Gülnarə Məmmədovanın İmişlinin Differensial Təhsil və Tədris Mərkəzində 6 gün dalbadal nümayiş etdirilən “Zəfərimiz Gülnarənin rənglər dünyasında” sərgisi Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Birliyinin mənəvi dəstəyi ilə keçirildi.
Beynəlxalq Kitab Bağışlanma Günü münasibəti ilə Xəzər Universitetində keçirilən tədbirdə birliyimizin nəzdində işıq üzü görən müxtəlif 100 kitabı tələbələrə hədiyyə etdik və 100 kitab da İmişliyə Diferensial Təhsil və Tədris Mərkəzinə göndərdik.
2025-cı ildə Bilgəhdə Ahıl şəxslər üçün sosial xidmət müəssəsində, Əlilliyi olan şəxslərin Peşə-Əmək Reabilita¬siya Mərkəzində, İmişlidə Diferensial Təhsil və Tədris Mərkəzində Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisinin təşəb¬büsü ilə “Zəfər ətirli Novruzum” adlı konsertlərimiz və Kəlağayı Muzeyinin yaşı əsrlərə söykənən müasir və qədimi kəlağayıları, mərkəzin sakinlərinin və bu yazının müəllifinin əl işlərindən ibarət sərgi oldu. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, 300-dən çox əl işlərim, 200-dən çox kəlağayı və digər eksponatlar geniş, işıqlı yerini, tamaşaçı bolluğunu gözləyir.
2025-ci ildə ilboyu yeni kitabımızla “Milli üslubda baş geyimləri və örtükləri” layihəsi çərçivəsində milli dəyərlərimiz ismət və qeyrət rəmzimiz kəlağayı və papaq təbliğ olunacaq.
Ədəbiyyat tarixini araşdıranda məlum olur ki, son bir neçə ildəki qədər papağa həsr olunan şeirlər yazılmayıb. 2025-ci ildə Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi İctimai Birliyi yeniliklərə imza atmağı qarşısına məqsəd qoyub. 2024-cü ildə təkcə Azərbaycanda deyil, qonşu Gürcüstanda, Rusiya Federasiyasında da “Sazlı, Sözlü Kəlağayı Günləri” layihəsi çərçivəsində möhtəşəm tədbirlər keçirildi. 2025-ci ildə İctimai Birlik və şəxsi “Kəlağayı Muzeyi” belə tədbirlərin auditoriyasını, sərhədlərini və mövzusunu genişləndirmək məqsədi ilə “Milli üslubda baş geyimləri və örtükləri” adlı yeni layihəsini gerçəkləşdirməyi, milli qeyrət, ərənlik, şücaət rəmzi papaqların təbliği üçün sərgilər təşkil etməyi və yeni kitablar çap etdirməyi, görüşlər keçirməyi planlaşdırılır.
Xanım-xatın ağbirçək nə¬nə¬lər, ismətli qızlar, gəlinlər, nazlıqəmzəli el gözəlləri deyəndə gözlərimin önünə abırlı, həyalı, əhdinə, sevgisinə sadıq, ismətli, düşməninin qarşısına mərdi- mərdanə çıxan Azərbaycanın qızı gəlir. Onların gül çöhrəsini daha da cazibədar, başını uca edən, gözəlliyinə gözəllik, zərifliyinə zəriflik, duruşuna, yerişinə incəlik qatan kəlağayıda milli ruh, milli mənlik, milli qürur, ismət, namus, ləyaqət, bir çox xalqların xarakterində tapılmayan ali milli mənəvi dəyərlər yaşayır. Bir cümlədə “milli” sözünü bilərəkdən bir neçə dəfə təkrarladım. Millilik xalqın özüdür. “Öz” isə millətin əbədiliyidir, kimliyidir, başqalarından fərqliliyidir.
Kəlağayı Azərbaycan qadınının milliliyinin nişanəsidir. İnanmıram ki, hansısa bir xalqda baş örtüyü bu qədər müsbət emosiya, mənəvi kriteriyalar daşısın. Bunlar dövlət quruculuğu, sözü, sənəti eramızdan çox-çox əvvəllərə gedib çıxan böyük Türklərin dünyagörüşüdür, əxlaqıdır, şərəfli ömür yolunun timsalıdır.
Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezide¬ti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın misilsiz xidmətləri sayəsində Azərbaycanın 24 qeyri-maddi mədəni irs nümunəsi ilə yanaşı Azərbaycan kəlağayısı da UNESCO-nun Qeyri-maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilmişdir. 24-28 noyabr 2014-cü il tarixində Parisdə keçirilən Qeyri-maddi Mədəni İrsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitənin 9-cu sessiyasında çıxışı zamanı Mehriban xanım fəxrlə vurğulamışdır:
“Biz azərbaycanlılar öz qədim, zəngin tariximizlə, mədəniyyətimizlə fəxr edirik, dünyada Azərbaycanı əsrlər boyu mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların qovuşduğu sülhsevər, qədim və bərəkətli bir torpaq kimi tanıtmaq istəyirik”.
Həmin sessiyada noyabrın 26-da Azərbaycan xalqına aid daha bir əlamətdar element - “Ənənəvi kəlağayı sənəti və simvolizmi, qadın baş örtüklərinin hazırlanması və istifadəsi” UNESCO-nun Qeyri-maddi Mədəni Irs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edildiyindən hər il 26 noyabr “Azərbaycan Kəlağayısı Günü” kimi qeyd edilir.
“Hava kimi yüngül, buz kimi şəffaf” ipəkdən hazırlanan kəlağayılar Azərbaycan xalqının milli pasportudur, özünütəsdiq üçün mükəmməl sübutdur, qan və gen yaddaşımızdır. Azərbaycan qadınını bütün ömrü boyu olumundan ölümünə qədər müşayiət edən milli geyim, kvadrat formalı qadın baş örtüyü kəlağayıdır. Çadradan fərqli olaraq kəlağayının dinlə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Son illərə qədər kəlağayını tərənnüm edən mahnılar da yazılmamışdı. İlk dəfə bu sətirlərin müəllifinin “Kəlağayı” şeirinə aşıq havacatı üstündə aşıq Gözəl Kəlbəcərli şaqraq səslə gözəl mahnı oxudu. Bundan sonra bir neçə kəlağayıya həsr olunmuş yeni mahnılar yarandı.
2019-cu ildə ilk dəfə yenə bəndənizin təşəbbüsü ilə Rəşid Behbudov adına Mahnı Teatrında “Kəlağayı Günü” bayram tədbiri səviyyəsində qeyd edildi.
Kəlağayı sülh, barış rəmzidir. Sehirli incəliyi ilə üzü¬yün ortasından keçən kəlağayı millətin varlığının keşikçisidir, qadınların təkcə başlarını yox, həm də bütün varlığını, əxlaq dünyasını qoruyur.
Milli dəyərlərinə laqeyd yanaşan, sahib çıxmayan xalqların düşmənləri daha çox olar. Hiyləgər tülkü, yaxud tamahkar kaftar sürüsü xislətli əzəli düşmənlərimiz daim pusquda dayanıb ki, istehsal edə, tapa bilmədikləri, həsrətində olduqları maddi və mənəvi milli dəyərlərimizi ələ keçirsinlər, özününkü etməyə çalışsınlar. Son 30-35 ilin hadisələri bunu təsdiqlədi.
Milli dəyərlərimizin qədrini bilək, sahibi olaq, ona uzanan məkrli əlləri dibindən kəsək. Türk xalqını sevməyənləri anladaq ki, Türkün gücü onun mənəvi dünyasındadır min illərin o tayından müdrik babalarımızın, üzü nurlu ağbirçək nənələrimizin bizə miras qoyduğu dəyərlər də...

Güllü Eldar TOMARLI
Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi
İctimai Birliyinin sədri, şəxsi Kəlağayı
Muzeyinin direktoru, şair, publisist

Xaçmazda Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqı İdarə heyətinin səyyar iclası keçirilib.

21 aprel 2025-ci il tarixdə Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqı İdarə heyətinin üzvləri Xaçmazda səyyar iclas keçiriblər. İclasda regionda yerləşən teatr kollektivləri iştirak ediblər. Quba-Xaçmaz Regional Mədəniyyət İdarəsinin rəhbərliyi tərəfindən səmimi qarşılanan İttifaqın Sədri, Xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Hacı İsmayılov, sədr müavinləri - Xalq artisti, professor İlham Namiq Kamal, Əməkdar artist, professor Azad Şükürov, İdarə heyətinin üzvü, Xalq artisti Mərahim Fərzəlibəyov, İttifaqın Məsul katibi Aidə Qafarova, hüquqşünas Könül Ələkbərova teatrın bu günündən, uğurlarından, problemlərindən danışıblar.
Maraqlı müzakirələrlə davam edən iclası giriş sözü ilə Hacı İsmayılov açıb. O, iclas iştirakçılarını salamladıqdan sonra regiondakı teatrlara göstərdiyi diqqət və qayğıya görə Quba-Xaçmaz Regional Mədəniyyət İdarəsinə dərin minnətdarlığını bildirib və İdarənin rəisi Vüsal İbrahimovun İttifaqın İdarə heyətinin Qərarı ilə Fəxri fərmanla təltif olunduğunu elan edib və mükafatı təqdim edib. Ardınca Xaçmaz Xalq Teatrının rəhbəri İlham Tağıyev “Teatr fədaisi” medalı ilə təltif olunub.
İttifaqın sədr müavinləri –İlham Namiq Kamal və Azad Şükürov teatr sənəti sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərdiklərinə görə Şabran rayon Xalq Teatrının rəhbəri Qulu Mövsümova, Quba Könüllülər Teatrının rəhbəri Ramiz Ramazanova, Qusar Dövlət Ləzgi Dram Teatrının əməkdaşları Kəmalə Qədimova və Kəmalə Səfərovaya İttifaqın fəxri fərmanlarını təqdim ediblər.
Çıxış edənlər - Hacı İsmayılov, İlham Namiq Kamal, Azad Şükürov, İlham Tağıyev, Ramiz Ramazanov, Qulu Mövsümov, Xaçmaz Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru Aqil Əlisultanov, Xaçmaz Regional Mədəniyyət İdarəsinin aparıcı məsləhətçisi Fərid Musayev, Qusar Dövlət Ləzgi Dram Teatrının direktoru Faiq Qardaşov, Şabran Xalq Teatrının aktyoru Nurlan Fərhadlı, yazar Nəzər Mirzəyev, Şabran Mədəniyyət Mərkəzinin əməkdaşı Zəfər Məmmədov və başqaları çalışdıqları teatrların uğurlarından və problemlərindən söz açıb, problemlərin həlli yolları barədə fikir mübadiləsi yürüdüblər.
Səmimi şəraitdə keçən görüşdən məmnun qalan iştirakçılar İttifaq rəhbərliyinə minnətdarlıqlarını bildiriblər. Sonda xatirə şəkilləri çəkilib.

Türk düşüncəsində təbiətə sevgi və ekoloji mədəniyyət amili - Sadiq QURBANOV

Təbiət ulu Tanrının şah əsəridir, biz türklər isə təbiətin ən sevimli övladlarıyıq. Təbiət ədalətlidir, saxtakarlığı, qeyri-səmimi və süni münasibətləri sevmir, buna görə də təbiət qədim türklərdə bütünlüklə müqəddəs xüsusiyyətlərə malik bir anlayış olmuş və onların inanc sistemində mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Türkün təbiətə xoş münasibətini onun dağı, daşı, səmanı, çayı, meşəni, təbiətdəki müxtəlif varlıqları ilahiləşdirməsində görmək olur. Onun ilkin mifoloji düşüncəsində ilahi keyfiyyətlərini təbiət hadisələri ilə ifadə etmək, təbiətdə, onun müxtəlif varlıqlarında daim özünü görmək heyrətamiz bir sistemi təşkil edir. Türk bu heyrətamizliyi müxtəlif formalarda vəsf etməklə inanc dünyasında Tanrıya tapınma kultunun ilahi bir harmoniyasını yaradır. Tarixin müxtəlif dövrlərində qədim türklərdə insanla heyvanlar və ya bitkilər arasında metafizik bir əlaqənin olduğunu qəbul edən düşüncə və davranış sistemi olan totemizm inancı da mövcud olmuşdur.
Bildiyimiz kimi, müasir dövdə dünyamız çox dəyişib və bizi də onunla bərabər dəyişməyə məcbur edir. "Hazırda təbiətə münasibət necə olmalıdır?" sualı bütün dünyada aktuallıq kəsb edir. Səbəb də odur ki, son iki əsrdə ətraf mühit amillərinin, təbii sərvətlərin, biosferin, ekosistemlərin, flora və faunanın normal ahəngi tamamilə pozulmuş və çox ciddi ekoloji disbalans yaranmışdır. İnsanın, cəmiyyətin mənəvi mədəniyyət səviyyəsinin inikası olan ekoloji problemləri həll etmək üçün bütün dünya dövlətləri müxtəlif yollar axtarır. Bu prizmadan yanaşsaq, görərik ki, həll yollarının tapılmasında dünyanın ən böyük ekoloji platforması olan COP29-un Azərbaycanda keçirilməsi dialektik qanunauyğunluğun nəticəsidir. Çünki türk xalqlarının tarixini, dünyaya baxışını araşdırdıqda insanlığın ən nəcib duyğularının məhz türk xalqlarından qaynaqlandığının şahidi oluruq. Türk xalqlarının təbiətə münasibətinin dərin qatları və ənənələrinin mövcudluğu bu məsələlərin tədqiq edilməsini şərtləndirir.
Bu mənada, biz ilkin olaraq təbiətə münasibətin ayrı-ayrı məna çalarlarını öyrənməyi zəruri hesab edirik.
Təbiətə iki münasibətin nəticələri
Qədimdən insanlar təbiətə iki cür yanaşmışlar:
1) təbiəti qorumaq və bu mənada onu yaratmaq;
2) təbiəti öz marağına uyğun dəyişmək. İkinci yanaşma əsas olaraq texniki təsirlərlə təbiəti fəth etməyi nəzərdə tutur.
Tarixi təcrübə hər iki yanaşmanın müsbət və mənfi tərəflərini aydınlaşdırdı. Texno-yanaşmanın dominantlığı ilə keçən əsrlərdən sonra bəşəriyyət belə qənaətə gəldi: əgər bu gedişatı insan övladı dayandırmasa və ya keyfiyyətcə dəyişməsə, bəşəriyyətin özünün varlığı ciddi risk altına düşə bilər. Hətta daha radikal düşünənlərin qənaətləri belədir: dünya ekoloji fəlakətlər üzündən məhv olmağa doğru gedir!
Bu məsələ indi "qlobal problemlər" adlanan və dünya ekzistensiyası üçün böyük risk daşıdığı qəbul edilən ziddiyyətlər, təhdidlər, paradokslar, fəlakətlər, təhlükələr çoxluğunun mərkəzində dayanır. Yəni tarix insan övladına sübut etdi ki, texniki, elmi, fəlsəfi və s. inkişafa baxmayaraq, homo sopiensin varlığı məsələlərinin mərkəzində təbiət dayanır!
İndi müşahidə edilən bütün qorxulu ssenarilərin təməlində insanın qədimdən "təbiətlə birgə" və ya "onu insanın xeyrinə dəyişmə" seçimi arasında etdiyi tərəddüdlər dayanır! Bu, tarixlə təbiətin insan qövmünə verdiyi tarixi dərsdir! O dərsdən ibrət almaq üçün problemin kökünə getmək gərəkdir. Dünya üzrə etnosların qədimdən təbiətə necə münasibət göstərdiklərinin elmi dərki bəlkə yardımçı olar. Öncə, indi elmdə təbiətə olan münasibətin bir obrazına baxaq.
"Ekosofiya" və "Umvelt dünya":
həqiqət anı

Bu məqalədə etnosun təbiətə münasibətinin yalnız bir neçə məqamlarına toxuna biləcəyik. 1922-ci ildə amerikan sosioloqu Q.Berrouz "insan ekologiyası" anlayışını elmi dövriyyəyə daxil etdi. Bu anlayış ətraf mühitin insanın həyat fəaliyyətinə təsirlərini öyrənmək məqsədi ilə daxil edilib. Bura təbiət, ətraf mühitin çirklənməsi, adət-ənənə, əxlaq, din, siyasi quruluş kimi müxtəlif parametrlər daxildir. Deməli, XX əsrin əvvəllərində Qərb elmi şüuru anladı ki, təbiət və onunla bağlı müxtəlif faktorlardan insan həyatının keyfiyyəti birbaşa asılıdır. Təbiətə münasibət həm fərd olaraq insanın özünə, həm kollektiv birgəyaşam forması olaraq cəmiyyətə (etnosa, topluma) ciddi təsir edir. Bununla yanaşı, təbiət cəmiyyətin demoqrafik dinamikasına əsaslı təsir göstərir və s.
Dünyanın özünü inkişaf etmiş sayan kəsimi bununla məhdudlaşmadı. Bir-birinin ardınca ekoloji vəziyyətin elmi dərk edilməsi ilə əlaqədar anlayışlar, nəzəriyyələr, konsepsiyalar irəli sürdülər. A.Peççen ekoloji böhrandan qurtulmaq üçün "insanın daxili transformasiyası"nı zəruri saydı. Bir qrup tədqiqatçı problemlərin kökündə insanın "biogen varlıq"dan "texnogen varlığ"a çevrilməsini gördü. Akademik N.Moiseyev cəmiyyətlərin biosferada mövcud olan bioloji növ kimi daim təbiətlə (hətta kosmik masştabı əhatə edən noosfer miqyasında) qarşılıqlı əlaqələrini elmi təhlil etməsi, tədqiqat aparması vacibliyindən bəhs etdi.
Keçən əsrin ortalarında Yakob fon İkskyül "Umwelt" anlayışını daxil etdi. Bu anlayış semantik olaraq "ətraf mühit" deməkdir. Lakin Y.fon İkskyül ona dərin elmi məna vermişdir. Onun başlıca mahiyyəti belədir: hər bir canlı orqanizm ətraf mühitdən özünün mövcudluğu üçün lazım bildiyi faktorları seçir, özünün yaşam dünyasına daxil edir, ona uyğunlaşdırır. Buna görə də hər canlının öz "umvelt"i var ki, onu canlının "ekoloji yaşam dünyası" da adlandırmaq olar. Yəni insan da daxil olmaqla, hər bir canlı bu dünyada özünün "ekoloji mühiti"ni yaradır və orada mövcud olur. Bu, Qərb elmi təfəkküründə rastlaşdığı bütün ekoloji məsələlərin kökünün "özünün daxili aləmində", fərd və qövm olaraq təbiətə münasibətinin mahiyyət, məzmun və xarakterində olduğunu anlamağa təkan verdi. Başqa sözlə, təbiətə münasibətdə özünün düşüncə və praktiki davranışlarına tənqidi yanaşma zərurətini ortaya qoydu. Yeri gəlmişkən, hələ də Qərb "ekoloji təfəkkürü" özünə tam tənqidi yanaşa bilmək qabiliyyətini göstərə bilməmişdir. Hələ də geosiyasi, siyasi və dövləti maraqlarını eqoistləşdirərək "hər şey mənimdir" prinsipi ilə hərəkət edənləri vardır.

Ancaq Feliks Qvattari fərqli düşündü. Y.fon İkskyülün yaradıcılığına ciddi diqqət yetirən F.Qvattari J.Delyozla birgə "ekosofiya" (eko - ətraf mühit, sofiya - müdriklik) təlimini yaratdı. Nəhayət ki, Qərbdə təbiətə real olaraq müdrik yanaşmanı dərk etdilər.
Ancaq... Bir tərəfdən artıq gec idi - bəşəriyyət çəkdiyini çəkmişdir, digər tərəfdən, bəlkə də elmi çıxış yolu başlamışdır. Belə ki, F.Qvattari geniş anlamda insan-təbiət münasibətlərinə daim axıcı olan cərəyanların qarşlıqlı münasibətləri kontekstində baxır. Məsələ yalnız ekosistem miqyası ilə məhdudlaşmamalıdır. Ümumiyyətlə, bəşər övladı (etnoslar, xalqlar, millətlər, tayfalar, fərdlər) daxilən təbiətə (ətraf mühitə) münasibətlərini dəyişməlidirlər.
Bu, o zaman ekoloji müdriklik olur ki, fərd və kollektiv səviyyədə insan təbiətlə bütövləşsin, özünü onun bir parçası, daxili tərkib hissəsi kimi qəbul etsin. Eyni zamanda qəlbən duysun və intellektlə anlasın ki, dünya onun "içində" - mənəviyyatında, özünə və başqasına münasibətində, ətrafdakı hər zərrəyə münasibətində yaranır. Dünya insanın özündən kənarda mövcud deyildir - "nə tökərsən aşına, o çıxar qaşığına"! İnsan bu anlamda "başından yuxarı tullana bilməz"!
Nəzəri olaraq daha dərinlərə getmirik. Ancaq bu fikirlərdən məqalənin mövzusu baxımından əhəmiyyətli olan bir neçə nəticəni ifadə etməyə ehtiyac vardır.

Birincisi, dünya anlamışdır ki, təbiətə olan münasibəti təbii qanunlara uyğun deyildir.
İkincisi, yaranmış ziddiyyətli və riskli vəziyyətdən qurtulmaq üçün fərqli elmi yanaşmalara ehtiyac meydana gəlmişdir.
Üçüncüsü, onların hər biri "ekosofiya" və ya "umvelt" - dünyaların harmoniyasına anil olmaqla xarakterizə olmalıdır.
Dördüncüsü, bunlar onu göstərir ki, problemə şərqlilərin anlamında "holistik" yanaşma çıxış yolunu göstərə bilər.
Beşincisi, Şərq ekoloji təfəkkürünü, mifoloji təsəvvürlərini, ümumiyyətlə birgəyaşam fəlsəfəsini obyektiv, dərindən və geniş araşdırmaq lazımdır!

Bunun üçün fərqli təlim anlayışları daxil edə bilərsən. Məsələn, indi "dərin ekologiya"dan (U.Anderson, U.Foks və digərləri), "personalist ekologiya"dan (təbiətlə əməkdaşlıq, təbiətin imkanlarının artırılması), əsasən, xristian əxlaqı ilə bağlı olan "teogeopolitika"dan (S.A.Sall), "teoekologiya"dan (L.Uayt, C.Passmor və s.) bəhs edirlər. Ancaq bütün bu fərqli yanaşmaların praktiki faydası yalnız insanın dərin mənəvi, əxlaqi, dünyagörüşü qatlarında təbiətə münasibətini dəyişmədən söz olaraq qalacaq.
Məsələn, indi böyük dövlətlər qlobal iqlim dəyişikliyindən bəhs edirlər, "yaşıl dünya" konsepsiyasını yaratmağa çalışırlar. BMT bununla bağlı xüsusi qurumlar yaratmışdır (məsələn, COP). Parisdə qlobal iqlim dəyişiklikləri ilə bağlı saziş imzalanmışdır. Lakin özünü böyük sayan dövlətlərin heç də hamısı koordinasiyalı və problemin həllinə xidmət etmək ruhu ilə fəaliyyət göstərmirlər. Biri həmin müqavilədən çıxır, digərləri maliyyə ayırmaq istəmir. Buna paralel olaraq dünya atmosferini ən çox onlar çirkləndirməkdə davam edirlər. Rəqəmlər göstərir ki, dünyanı ən çox ABŞ və Çin çirkləndirir, atmosferə çoxlu miqdarda qaz atırlar. Amerika, Avropa, Uzaq Şərqin inkişaf etmiş ölkələri atmosferə ən çox zərər verən və bu mənada iqlimi süni dəyişəndirlər. Ancaq onlar bu məsuliyyəti üzərlərinə götürmək istəmir, üstəlik, bir-birlərini suçlayırlar.
Bu paradoksal mənzərə nəyi ifadə edir? Hər şeydən öncə onu ifadə edir ki, onlar özlərinə "böyük və güclü" demələrinə baxmayaraq, təbiətə və bütövlükdə dünyaya münasibətdə "böyük və sülhsevər" deyillər. Bundan başqa, tarixdə mövcud olan təbiətsevərliyin fəlsəfəsini və elmini dərk etməyi özlərinə rəva görmürlər. Bu yanaşma ilə dünya ekologiyası düzəlməz!

Biz türk xalqlarının mifik və elmi təfəkkürlərində təbiətə münasibətin əsas cəhətlərini araşdırmaqla bu günlə səsləşən çox özəlliklərə rast gəldik. Onlar üzərində geniş dayanaq.

Sinharmoniya

"Sin" sözü Şərq fəlsəfəsində (Çində) ən dərin qatlarda mövcud olan və ya oradan qaynaqlanan maddi və ya ideal fenomeni, başlanğıcı ifadə edir. Bir qədər konkret elmi ifadədə bu, real dünyada harmoniyanın kökündə dayanan faktor kimi təsəvvür edilə bilər. Azərbaycan fəlsəfi və elmi araşdırmalarında bu aspekt demək olar ki, işlənməmişdir (çox məhdud formada f.e.d.Füzuli Qurbanovun qeydləri vardır).
Deməli, "sinharmoniya" yaranışın ilk başlanğıcından qaynaqlanan harmoniyadır və bu mənada gerçəkliyin, reallığın, dünyanın, kosmosun "öz"üdür. Maraqlıdır ki, türk xalqlarının mifik təsəvvürləri mahiyyətcə tamamilə sinharmoniya xarakterlidir. Bu, onların düşüncələrində, dillərində, dünyaya münasibətlərində məişət mədəniyyətlərində qabarıq şəkildə ifadə edilmişdir. "Sinharmonik davranış" (sosioloq Əhməd Qəşəmoğlu ona "ahəngyol" deyir) türk qövmünün dünyaduyumunun, onun mifik, emosional, tarixi, kültürəl və məntiqi dərkinin mahiyyətidir. Problemin bu tərəfinin Azərbaycan elmində araşdırılması fövqəladə aktualdır. Çünki yadlar türk qövmü (o cümlədən, azərbaycanlılar) haqqında yanlış, süni və əsassız təsəvvürlər formalaşdırmışlar. Onlar Azərbaycan fəlsəfi və elmi zəkasının məntiqi gücü ilə darmadağın edilməlidir. Azərbaycanlının intellekt çırağı özü haqqında həqiqətləri gün üzünə çıxarmalıdır. Bu mənada həmin məsələ bizim "intellektual məsuliyyətimizdir"!
Biz bu məqalədə sinharmoniyaya azərbaycanlıların həyatının üç mühüm aspekti prizmasında baxacağıq.

Birincisi, azərbaycanlıların kollektivləşmə forması, yəni ailə, tayfa, xalq, millət kimi özünütəşkilinin elmi izahı.
İkincisi, Azərbaycan dilinin sinharmoniya kimi özəllikləri.
Üçüncüsü, azərbaycanlıların təbiətə münasibətlərində sinharmoniya.
Bunun üçün öncə mənbələrə əsasən Azərbaycan türk mifik təfəkkürünün təbiət kontekstində bir sıra xüsusiyyətlərinə nəzər salaq.

Oğuz xandan başlayan yol

Ümumiyyətlə, türk mifologiyası çox dərindir. Onu dərk etmək üçün İlahi məqamla yüksək insani ədalətlilik məqamının vəhdətində düşünməlisən. Daha doğrusu, türk mifik təfəkkürü ilahi kodlarla bu dünya kodları "sərhədində" dahiyanə düşüncə "gəzişməsi" tələb edir. Onlardan hər hansı birinin xeyrinə düşüncə kültürü balansını pozsan, əsl türklük anlamını təhrif etmiş olursan. Biz təsadüfən "əsl türklük" anlayışını daxil etmədik. Burada dərk edilməli prinsipial məqamlar mövcuddur.
Barak Obama 2009-cu ildə Amerika Milli Akademiyasında nitqi zamanı vurğulamışdı ki, "Apollon-8"in astronavtlarından biri, Bill Anders 1968-ci ildə ilk dəfə dünyanın fotosunu çəkə bilmişdir. Sonralar B.Anders həmin anı belə təsvir etmişdir: "Dünyanı görəndə tamamilə dəyişdim. O, açıq göy rəngdədir. Sərhədsiz, bölünmədən. O, bu görüntüdə elə mötədil (ruhani, üsyankarlıqsız), elə gözəl idi ki! Həm də yalnızdı!"
Mən də bir amerikalı astronavtın bu fikirlərini oxuyanda elə heyrətləndim ki...sərhədi yoxdur! Ancaq mənim heyrətim astronavtın dünyanı təsvirinin türklərin taleyinin təsviri ilə necə oxşar olması ilə bağlı idi.
Birincisi, açıq göy rəng türklərin simvollarından biridir. İndi o, Azərbaycan Respublikasının bayrağının rənglərindəndir! Türklər və əsas da azərbaycanlılar dünyaya sərhədsiz, bölünməz kimi baxırlar. Baxın, Nəsimiyə, Nizamiyə, Füzuliyə və müasir bədii yaradıcılıq insanlarına. Baxın, müasir azərbaycanlı ziyalısının zəkasına - orada bəşərilik, nəciblik çox güclü yer tutmuşdur! Türklər ruhanidirlər, bəşəridirlər, çox mötədildirlər və hətta o dərəcədə ki, bizləri pislikləri unutqanlıqda daim qınayırlar. Müəyyən dərəcədə haqları var. Lakin bütün dünyaya öz evin kimi baxdıqda yad heç nə yoxdur. Bizim dilimizdə isə belə bir atalar sözü vardır: "evin içində hər şey olur".
Azərbaycanlı unutqan deyildir. Onun özünə, qövmünə və bütün dünyaya baxışı bir bütövdür! Eyni zamanda bu baxışda ədalət və birləşdirmək əsas yer tutur. Buna görə də pis münasibəti unutmur, onu dünya proseslərinin öhdəsinə, tarixin, zamanın sınağına və daha ümumi masştabda Allahın öhdəsinə buraxır! Bir yerə qədər! O yer dünya nizamına olan təhlükənin sınırı ilə müəyyən edilir. O sınırı keçənləri türk dünyəvi qaydalarla cəzalandıra bilir! Bunun konkret gerçəkləşmə özəlliklərini ermənilərdən soruşa bilərsiniz.
Deməli, türk olmaq dünyəvi, bəşəri olmaq deməkdir! Bütün dünyaya öz evin, yaşam məkanın kimi baxıb, ona uyğun hərəkət etməkdir. Yəni türklük qan yaddaşı qədər də kültür hadisəsidir! Bütün dünyanı əhatə edən mədəniyyət qavramıdır! Türklüyü və ideologiya kimi türkçülüyü etnik, qan mənsubluğu ilə dərk etmək tam anlam deyildir! Türklükdə ədaləti, dünya nizamını, dünyəviliyi, bəşəriliyi kənara qoya bilməzsən! İndiyə qədər bu məsələdə türklüyə qarşı ədalətsizlik olmuşdur, indi təsəvvürləri dəyişməyin zamanıdır. Özümüzdən başlayaq!
Elmi baxımdan ən maraqlısı ondan ibarətdir ki, türklər dünyanın açıq göy rəngdə olduğunu nədən biliblər? Bəlkə bu, onların mifik təfəkküründə hansısa əlamətlərdə ifadə edilmişdir?
Oğuz mifində xanın Göydən meşəliyə endiyi fraqmenti vardır. Bunu tədqiqatçılar vurğulayırlar. Göy ilahiliyin rəmzidir, meşə (ağac) isə yer üzündə mövcud olmanın həm göylərə yüksələn həyatlılığın, həm də torpağa dərin kök salmanın rəmzidir. Ağac bu mənada bir çox xalqların həyat rəmzi, mövcudolma və böyümə simvoludur. Oğuzlar üçün İlahilik ədalət, nizam və Yaradana bağlılıqla əlaqəlidir. Ona görə də oğuzların missiyası ilahi ədaləti, nizamı və yaranışı dünyaya yaymaqdan ibarətdir. Türklər bununla "cahana sığışmırlar".
Məsələnin ikinci tərəfi türklərin bu dünyada ilahi ədaləti və nizamı hansı üsulla təmin etmələri ilə bağlıdır. Oğuz mifində bu da vardır. Oğuz xan oğullarını iki qrupa bölür. Biri Boz oxlar, digərləri Üç oxlar adlandırılır. Onlara ad qoyanda Oğuz xanın taxtının sol və sağ tərəflərində ağaclar sırası olur. Hər birinə qurbanlıq qoç bağlanır. Bu, bu dünyada oğuzların həyat yolunun sağında da, solunda da yaşıllığın, həyatın, kökə bağlılığın mühüm şərt olmasını ifadə edir. Hər nə olsa da, türk həmin yoldan kənara çıxmamalıdır. Bu, Türk törəsinin ideya çərçivəsi kimi də təsəvvür edilə bilər. Yəni türklər həm dünyəvi, həm öz törəsinə sədaqətli insan, həm də kökə daima bağlı varlıq olmalıdırlar! Türklük ən dərin qatlarda budur!
Belə görünür ki, türk mifik təfəkküründə öncədən üç məqam vəhdətdə əksini tapmışdır - birincisi, kökə bağlılıq (ağac rəmzində), ikincisi, törəyə sədaqətlilik (kökə əsaslanan həyat qaydası, yenə də ağac rəmzi), üçüncüsü, dünyəvilik (dünyanın rəngi açıq göydür və ağac kökləri ilə ona nüfuz edir). Bununla bizim təhtəlşüurumuzda kökə bağlılıq, qövm kimi mövcud olma fəlsəfəmiz və dünyaya münasibətlərimiz vəhdətdədir. Bu vəhdətin ana xəttini təbiət və onu təmsil edən ağac rəmzi təşkil edir! Məsələnin bu aspektinin təhlilinə keçmədən öncə, türklərin özünüyaratma və ya özünütəşkil forması üzərində dayanaq.

Türk özünütəşkilində
hüquq, törə və qanun

Türklərin ailə qurmaqdan başlayaraq millət səviyyəsinə qədər özlərini təşkil etməsi əsasən üç qanun (və ya hüquq) üzərində olmuşdur. Onlar hökmdar (lider, dövlət başçısı) qanunu, divan (parlament, məclis) qanunu və Yosun (Azərbaycanda ona "mamır" da deyirlər) qanunudur. Bunların hər birində iki əlamət ortaq dəyər kimi iştirak edir. Birincisi, hüquqla qanun sinonimdir, yəni türklər hüququ ontolojiləşdirmişlər, onu, ümumiyyətlə varolmanın təbii, dünyəvi əsası hesab etmişlər. Bu anlamda hüquq türklər üçün süni yaradılan deyil, dünyanın bünövrəsindən təbii mövcud olan faktor olaraq qavramışlar. Buna görə də hüquqa əməl etmək təbii yaşama uymaq deməkdir. Hüquqa əməl etmək təbiət-insan birliyinin, bütövlükdə varolmanın təbii şərtini gözləmək deməkdir.
İkincisi, bütün səviyyələrdə qanunlarda törə nəzərə alınmalıdır. Çünki türklərə görə, "ot kökü üstündə bitir". Bunun da təməli varolmanın özündədir. Türk mifində törənin xüsusi yeri dünyanın tələbi kimi müəyyən olunmuşdur. Ondan kənara çıxmaq dünyanın qaydasına qarşı çıxmaq deməkdir.
Bu iki ümumi faktorun işığında Yosun qanunu türklərin özünüyaratmasının birbaşa təbiət qanunlarına uyğun olduğunun rəmzi kimi görünür. Burada Qərb dünyagörüşündən prinsipial fərqi olan bir özəllik vardır. Həmin özəllik türklərin dünyanı özlərinə uyğun deyil, özlərini dünyaya uyğun qəbul etmələri ilə bağlıdır. Buna görə də türklər başqalarına və deməli, bütövlükdə dünyaya qarşı aqressiv olmurlar - bir-biri ilə uyum içində və ədalətli yanaşmağa can atırlar.
Yeri gəlmişkən, bu yanaşma sonralar İslam vasitəsi ilə daha da gücləndi və türk mentalitetində yerini daha da möhkəmləndirdi. İslam ədaləti və paylaşmanı mühüm fəzilətlərdən hesab edir. Dünyaya aqressiv deyil, uyumlu yanaşma üçün ədalət, bərabərlik, paylaşmağa açıqlıq böyük rol oynayır. Bu kimi məsələlərə görə, bəzən məcazi mənada "İslam türk dinidir" deyirlər. Əslində dinin etnik mənsubluğu yoxdur - o, Yaradan tərəfindən bəşəriyyətə göndərilmişdir!
Türklərin dünyaya uyğunlaşmasının iki aspekti vardır. Birinci aspekt türklərin dünyanın mövcud mənzərəsinə səbirli yanaşmasını ifadə edir. Lakin burada "səbir" anlayışının həm törə, həm də dini izahı lazımdır. Türklər üçün səbirli olmaq passiv qalmaq, haqsızlığa, ədalətsizliyə, zülmə laqeyd olmaq anlamını qətiyyən vermir. Səbirli olmaq tam mənası ilə dözümlü olmağı da ifadə etmir. Türk üçün səbirli olmaq Allahın iradəsini tam dərk etmək əsasında İlahi nizamı və ədaləti bərpa etməyə aparan yoldur. Yəni səbirli türk passiv deyildir, şəxsi istəklərinin qurbanı olmadan İlahi ədaləti dərk edərək, onu bərpa üçün təqdir olunan məqamı gözləməkdir. Əgər bu olmasa, türk nəfsinə yenilmiş olur ki, bu da həm törəyə, həm də dinə əksdir!
İkinci aspekt türklərin ədalət, haqq və nizam anlayışları dünyaya münasibətdə həmişə məzlumların, zülmə uğramışların yanında olmağı tələb edir. Burada məsələ "məzlum" anlayışını düzgün dərk etməklə sıx bağlıdır. Məzlum zalımın olduğu yerdə yaranır. Zülm etmək türk mifik təsəvvürünə görə İlahi ədalətə qarşı çıxmaq deməkdir. İlahi ədalətə qarşı çıxmaq bu dünyaya qarşı aqressiyadır. Onun kökündə isə özünü dünyaya qarşı qoymaq təhtəlşüuri artefakt dayanır. Deməli, məzlumun yanında olmamaq kökdən İlahi ədalətə arxa çevirmək, özün ilə dünya arasına sədd çəkməkdir. Bu, bölücü yanaşmadır. Həmin məntiqlə insan cəmiyyətə və sonunda təbiətə qarşı istismarçı, təcavüzkar olur. Bu da təməldən törəyə və dinə ziddir! Türkün fərd və kollektiv kimi yaşama fəlsəfəsinin baza qaydalarına uyğun deyildir.
Buradan türk qövmünün özünütəşkil fəlsəfəsi ilə özünün "açıq mavi" dünyasını yaratması, bu dünyanın indi Qərb təfəkkürünün ortaya çıxardığı "yaşıl dünya" anlayışına münasibəti (o cümlədən, COP29-a) və hazırda qarşımıza çıxan ciddi ekoloji problemlərin həll üsulları ilə bağlı təhlilə keçmək olar.
(Ardı var)