Mətbuat fədailəri: dünəndən bu günə...

​Azərbaycan xalqının taleyində onun milli mətbuatı hər zaman xüsusi yer tutur. Dəyişən zaman fonunda milli dəyərlərimiz öz klassik bütövlüyü ilə bir xalqın sözünün qüdrətini, ziyalısının daxilən saflığını, bölünməz milli məfkurəsini bütün parametrləri ilə göstərmiş olur. Bu mənada Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsi, həmçinin tələbəsi olduğum Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsinin Milli mətbuat tarixi kafedrası zaman-zaman milli mətbuatımızın ələmdarı kimi çıxış ediblər. Hər dəfə Jurnalistika fakültəsinin Milli mətbuat tarixi kafedrasının önündən keçərkən jurnalistlərin böyük müəllimi Şirməmməd Hüseynovun barelyefi diqqətimi çəkir. Artıq xeyli zamandır ki, həmin kafedranın müəllimi Rüxsarə Məmmədova bizə "Görkəmli Azərbaycan Publisistləri" fənnini tədris edir. Onun tədris metodikası, texnikası çox maraqlıdır. Tədris etdiyi fənninə qarşı tələbələrdə yaratdığı marağın da çox böyük əhəmiyyəti var. Müəllimimiz klassik publisistika ilə müasir jurnalistikamızın paralelliyini aparır.


Hər iki dövrdə publisistikanın mütləq şəkildə milliliyi qorumaq, yaşatmaq vacibliyini göstərir. Bu yaxınlarda Milli Mətbuat tarixi kafedrasının müdiri, professor Cahangir Məmmədlinin "Müasir Jurnalistika" kitabından bir hissə ilə tanış olduq. Kitabın axıcı dili, səlis və aydın üslubu, təsvir canlılığı, milli ruhu bizi elə ilk andaca özünə çəkdi. Dərsdən sonra fakültəmizin tələbəsi Əsgər İsmayılovla əlaqə saxladım. Onda həmin kitabın olub-olmadığı ilə maraqlandım. Təəssüflə olmadığını bildirdi. Bircə ümidimiz Rüxsarə Məmmədovanın hər dərs zamanı kitabdan bir hissə oxumasına qalırdı. Mən fakültəmizin ingilis bölməsində təhsil almağıma baxmayaraq, hər zaman Cahangir Məmmədli adının böyüklüyünü dərk etmişəm. Müəllimin fakültəyə min bağlarla, min tellərlə bağlılığını, sevgisini apaydın sezmişəm. Elə ilk semestr zamanı müəllimimizlə bizim qrupun görüşünü təşkil etmələrini fakültə rəhbərliyinə, müəllimimiz Samir Xalidoğluna bildirmişəm.


Ötən günlərdə dərs mövzusu milli mətbuatımızın, musiqimizin, publisistikamızın, habelə mənəviyyatımızın mücahidi dahi Üzeyir bəy Hacıbəyli haqqında idi. Mövzu tələbələri dərin düşüncəyə, təkrarı yaşanmayan sehirə saldı. Bir zaman Mətbuat tarixi kafedrasının dosenti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Qərənfil Dünyaminqızının "Üzeyir dünyası, Üzeyir dühası" adlı məqaləsini oxuyanda da eyni hissləri yaşamışdım. Araşdırmada oxuyuruq:
"Üzeyir bəyin publisistikaya gəldiyi zaman ictimai, siyasi hadisələrin kəskinləşdiyi, çox ziddiyyətli bir şəkildə cərəyan etdiyi dövr idi. Amma Üzeyir bəy bu ziddiyyətlər arasında çaşıb qalmadı. Yalnız xalqının azadlığı, tərəqqisi uğrunda mübarizəyə qoşuldu. Çünki Üzeyir bəy öz əxlaqı, ideyaları, arzuları ilə bütövlüklə xalqına bağlı bir sənətkar idi. Xalqının dərdini, ehtiyacını bütün varlığı ilə duyurdu və onların aradan qaldırılması üçün heç nədən çəkinmədən mübarizə aparırdı. Xüsusən də milli məsələdə".

Görünən odur ki, Üzeyir bəyin həyatının qayəsi milli ruha bağlılıqla keçib. Bunun nəticəsidir ki, dahi Üzeyir bəyin yaradıcılığı ölməzlik qazanıb. Bu mənada milli mətbuat tarixi kafedrasının dosenti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aygün Əzimova "Üzeyir Hacıbəyli "Azərbaycan" qəzetində: mətbuat tariximizin mühüm mərhələsi" adlı silsiləli araşdırmasında yazır:
"Üzeyir Hacıbəylinin - "Kaspi"dən tutmuş, "Azərbaycan"a qədər olan publisistikasını izləsək, görərik ki, bu irsin ictimai xarakteri, janr palitrası, mövzu rəngarəngliyi və toxunduğu problemlərlə çağdaş dövrümüzün gerçəklikləri arasında bir bağlılıq, paralellik özünü göstərir. Yəni bu irslə müasir dövrümüz arasında maraqlı tarixi paralellər axtarmaqla xalqı, milləti düşündürən suallara cavab tapmaq, tarixi həqiqətlərə nail olmaq mümkündür". Əlbəttə, Üzeyir bəyin yaradıcılığı dünənimiz, bu günümüz və sabahımızdan ötrüdür.





Mövzudan gen düşməmək üçün və sözümüzə təsdiq olaraq tarix elmləri doktoru, professor Nəsiman Yaqublunun "Üzeyir Hacıbəyli və Azərbaycan Cümhuriyyəti" məqaləsindəki qiymətli fikirlərlə tanış olaq:
"Ü.Hacıbəyli “Çırpınırdı Qara dəniz” musiqisini (sözləri Əhməd Cavadındır) bəstələmiş və onun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yazdığı Dövlət Himni bu gün də rəsmi tədbirlərdə səslənməkdədir". Ümumiyyətlə, Üzeyir Hacıbəyli publisistikası dövrün ictimai-siyasi məsələlərini əks etdirdiyi kimi, erməni-müsəlman məsələsinə də geniş yer vermiş, bu baxımdan ermənilərin iç üzünü açaraq ifşa etmişdi. Ermənilərin Azərbaycanlılara qarşı təcavüzü və bu istiqamətdəki məsələlərin şərhi və həllinə publisistin "Qara təhlükə", "Qarabağ haqqında", "Eyni müamilə gözləyirik", "Qarabağ hadisatı", "Əyri yol", "Fitnələr qarşısında", "Erməni-müsəlman sülh məclisinə dair", "Andranikin məsələsi", "Ordan-burdan" sərlövhəli "Yazıq ermənilər" felyetonu, "Nə istəyirlər", "Kirimirlər" kimi publisistik yazılarında rast gəlmək olar. Publisist 15 dekabr 1918-ci ildə "Azərbaycan" qəzetində dərc etdirdiyi "Andranikin məsələsi" məqaləsində bildirir:
"Görək Andranik quldurmu, rəsmi məmurmu və ya təkrar qırğın salmağa bais olan bir nəfər mütəəssib ermənimi?" Üzeyir bəy bu yazısında müsəlman kəndlərini dağıdan, əhalisini öldürən ya da qaçırdan, arvadların irz və namusuna sataşan Andranikin kim olduğu məsələsinə aydınlıq gətirməyə çalışır. Publisist birinci zənnində Andranikin kimliyinə belə izah verir: "Andranikin qonşu erməni hökümətinə heç bir dəxli yoxsa və gördükləri vəhşiliklərin cavabdehəndəliyi dəxi məhz öz boynuna isə o halda bu Andranik erməni camaatının gözündə "igid" olsun, "qəhrəman" olsun, bizim gözümüzdə adi bir quldurdur. Çünki bir şəxs ki, başına adam yığıb kənd-kəsək üstə tökülüb qətlü-qarətə məşğul ola, o şəxsə quldur deyirlər". Məqalənin bu qismindən məlum olur ki, Üzeyir bəy Andranikin quldur olduğu barədə zənnini ilkin olaraq ehtimal edir. Bəs publisist bu fikri nəyə əsasən yazırdı?
Üzeyir Hacıbəyli qeyd edir ki, deyirlər, türklərlə ermənilər arasında vaqe olmuş sülhdən dolayı Andranik erməni hökümətindən küsüb və özbaşına olub. Və nəticə olaraq məsuliyyəti öz öhdəsinə olmaq üzrə cürbəcür işləri də özbaşına görür. Publisist həm də onu vurğulayır ki, ola bilsin, Andranik erməni hökümətindən küsüb erməni camaatı içində şöhrət qazanmaq istəyir. Və bunun da ən asan yolunu müsəlmanların əlsiz-ayaqsız qisminin üzərinə top və tüfənglə hücumlar edib "rəşadət" göstərməkdə görür. Üzeyir Hacıbəyli birinci zənnini əsaslandırdıqdan sonra ikinci zənnini şərh edir. Bildirir ki, ola bilsin, Andranik gizli və ya açıq erməni ajanı və məmurudur. İş belədirsə, onda Andranikin vəhşi hərəkətlərindən məsul şəxs erməni hökümətinin başında duran şəxslərdir. Müəllif belə halda məsələnin həllini açıqlayır:
"O halda, Andranikin yanına mürəxxəslər göndərmək və ya kağızla sifarişlər etmək kimi vecə gəlməz tədbirlərin heç bir mənası yoxdur. Bu sifarişlərin, bu teleqramların məhəlli-aidinə, yəni erməni höküməti başında duranlarına göndərilməsi icab edir". Bu qisimdən çıxış edərək müəllif bildirir ki, bilək, görək, erməni höküməti bizə qarşı müharibə meydanımı açır? Ya bu vəhşiliklərin mənası nədir?
Görkəmli publisistin bu yazısında ən vacib məqamlardan biri də daşnaklara diqqəti çəkməsidir. Müəllif daşnakları bu sifətlərlə təsvir edir: "Özlərində qabiliyyət və istedad olduğuna inanmayan və bu təqdirdə qonşularının da müstəqil yaşamalarını istəməyən daşnaklar". Müəllifin deyimi ilə söyləyə bilərik: onlar həmin daşnaklardır ki, Ermənistan Cümhuriyyətini müstəqil bir surətdə yaşatmaq üçün Qafqazın orasında-burasında andraniklər vasitəsilə şuluqluq edirlər ki, ölkəmiz təkrar qəyyumlar əlinə keçsin.
İkinci zənninə də aydınlıq gətirdikdən sonra publisist üçüncü zənninin şərhinə başlayır. O yazır ki, ola bilsin, Andranik nə quldur, nə də erməni hökümətinin rəsmi məmurudur. Andranik, bəlkə də bir nəfər erməni mütəəssibidir ki, müsəlman qanı tökməkdən xüsusi bir ləzzət hiss etmək mərəzinə mübtəladır. Andranikin belə vəhşi hərəkətlərinə Ararat höküməti də razı deyil, bununla bərabər ipini çəkməyə qolunda gücü yoxdur. Hər üç zənninin izahından sonra Üzeyir bəy uzaqgörənliyi bunlardan başqa zənlərin də ola biləcəyini göstərir.
Üzeyir bəy yazır ki, hər nə halla olur olsun, zülm və sitəmə məruz qalan müsəlmanlara qarşı bu cür vəhşi hərəkətlər dayandırılmalıdır. Əks təqdirdə, bu vəqə getdikcə böyüyüb başımıza bəla olacaq. Müəllif ingilis hökümətinin baş verənlərdən xəbərdar olmasının vacibliyini də vurğulayır. Çünki publisistin sözü ilə desək, Qafqazda nizam və asayişin bərqərar edilməsi ingilislərin borcu olub və bunu özləri elan ediblər. Həm də müəllif zənn edir ki, andraniklər içində elə adam yoxdur ki, lazımlı məqamda hamımızın arvadlarımıza qədər əsgər olduğumuzu bilməsin. Onlar sanmasınlar ki, qoşunsuz, əsgərsiz qalmışıq. Müəllif bəşəriyyət sülh deyib sevindiyi halda bu sülh axşamı bir də təkrar qan tökməyin igidlik yox, rəzalət olduğunu yazır. Və o qana səbəb olanların bəşəriyyət lənətinə gəlməkdən başqa özgə bir mənfəət qazana bilməməklərini vurğulayır.
Yazının sonluğuna yaxın Üzeyir Hacıbəyli erməni millətini belə təsvir edir: "Andranik məsləkli başçılarının bu qədər mənhus politikası nəticəsindən cürbəcür fəlakətlər çəkmiş olan erməni milləti". Və müəllif qeyd edir: ...belə ehtimal var ki, erməni milləti yalançı pəhləvanlarını bir kərə qalxıb aradan qaldırsın. "Andranikin məsələsi" məqaləsinin sonunda Üzeyir bəyin xalqımızı həmrəy olmağa çağırdığı cümlələri öz əksini tapıb:
"Biz hər halda özümüzü qorumalıyıq və hüdudumuzu elə möhkəm bir vəziyyətə salmalıyıq ki, hər dəli, qudurmuş soxulub bildiyini, istədiyini yapa bilməsin". Müəllif yazını belə sonlandırır ki, Andranik məsələsi barədə hökümət özünün bu işdə nə növ tədbirlər görüldüyünü və görüləcəyini, bununla bərabər bu işə nə nəzərlə baxdığını da Parlaman hüzurunda bəyan və elan edəcək.
Sonda bir məqamı da qeyd etməyi özümə borc bilirəm. Əgər Üzeyir bəydən danışırıqsa gərək ki, sayğı əlaməti olaraq Ceyhun Hacıbəyli ismini də yad etmiş olaq. Çünki hər iki dahinin qələmi də, qəlbi də Azərbaycanın varlığı naminə çalışıb. Bu mənada milli mətbuat tarixi kafedrasının müəllimi, filologiya elmləri doktoru, professor Abid Tahirlinin çoxsaylı sanballı əsərləri var. Onun "Ceyhun Hacıbəylinin bədii və publisistik irsinə bir nəzər" adlı araşdırmasında oxuyuruq:
“Pristav ağa” C.Hacıbəylinin hekayələri arasında bir çox cəhətlərdən diqqəti cəlb edir. Əsər “Proqres” qəzetinin 1907-ci il 6 və 7-ci nömrələrində “Dağıstanski” imzası ilə çap olunub. Ən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, dahi bəstəkar, opera sənətimizin banisi, istedadlı yazıçı- publisist, Ceyhun Hacıbəylinin böyük qardaşı Üzeyir Hacıbəyov da eyni adlı satirik hekayə yazıb(“İrşad”qəzeti, 1905-ci il, № 6). Görünən odur ki, Üzeyir və Ceyhun bəy Hacıbəylilər Azərbaycan durduqca yaşayacaq və onların milli-mənəvi irsi xalqımızın yol xəritəsi olacaq.

Məryəm ABDULLAZADƏ

BDU Jurnalistika fakültəsinin tələbəsi