İdman zədələnmələrinin fiziki reabilitasiyası

Annotasiya. Gənc idmançıların dayaq-hərəkət aparatında baş verən zədələrin fiziki reabilitasiyası olduqca vacib bir məqamdır. Reabilitasiya tədbirlərinin əhəmiyyəti, psixoloji amillər, böyümə ilə bağlı problemlər və gənc idmançılar üçün zədələrin uzunmüddətli təsirlərini nəzərə alsaq mühüm bir mövzu olduğunu anlamış olarıq. Optimal sağalmanı təmin etmək və həssas idmançılarda gələcəkdə yaralanma riskini minimuma endirmək üçün reabilitasiyaya hərtərəfli və fərdi yanaşmanın zəruriliyi vurğulanmalıdır.
Açar sözlər. Gənc, reabilitasiya, bərpa, idman, dayaq-hərəkət, zədə, fiziki
Bərpa prosesində gənc idmançıların dayaq-hərəkət aparatının zədələnməsi zamanı fiziki reabilitasiya mühüm rol oynayır. Bu reabilitasiya prosesi optimal funksiyanı bərpa etmək, ağrıları aradan qaldırmaq və gələcək zədələrin qarşısını almaq məqsədi daşıyır. Gənc idmançılarda dayaq-hərəkət aparatının zədələrinin fiziki reabilitasiyası zamanı nəzərə alınmalı bir neçə mühüm məsələ və strategiya var.
Birincisi, zədəni tez və dəqiq tanımaq və qiymətləndirmək vacibdir. Buna görə də erkən qiymətləndirmə və diaqnoz prosesi idman həkimləri və ya fizioterapevt kimi tibb mütəxəssislərinin iştirakı ilə aparılmalıdır. Bu qiymətləndirmə zədənin şiddətini və sağalma prosesini müəyyən etmək, həmçinin fərdi reabilitasiya planını yaratmaq üçün lazımdır.
İkincisi, ilkin zədələnmiş ərazinin istirahət və qorunmaya ehtiyacı ola bilər. İstirahət zədələnmiş ərazinin daha çox zədələnməsinin qarşısını almaq və sağalmanı sürətləndirmək üçün vacibdir. Bu müddət ərzində çubuq, dayaq sarğı və ya gips kimi köməkçi vasitələrdən istifadə etmək lazım gələ bilər.
Bundan əlavə, ağrı və iltihab tez-tez dayaq-hərəkət aparatının zədələnməsindən sonra baş verir. Bu səbəbdən tibb mütəxəssisləri ağrıları aradan qaldırmaq və iltihabı azaltmaq üçün müxtəlif üsullar tövsiyə edirlər. Soyuq terapiya (buz paketləri) və ya ağrıkəsici dərmanlar kimi üsullardan istifadə edilə bilər. Bununla belə, dərmanın istifadəsi ilə bağlı bir tibb işçisinin tövsiyələrinə diqqət yetirməlisiniz.
Reabilitasiya prosesində hərəkət diapazonu məşqlərinin istifadəsi də vacibdir. Bu məşqlər oynaqların hərəkətliliyini qorumağa kömək edir. Bu məşqlər əvvəlcə yüngül və ağrısız olmalıdır və sağaldıqca tədricən artırılmalıdır.
Dayaq-hərəkət aparatının zədələrindən sonra reabilitasiyada gücləndirici məşqlər də mühüm rol oynayır. Bu məşqlər zədələnmiş ərazidə əzələ gücünü və sabitliyini bərpa etməyə kömək edir. İlkin mərhələlərdə əsas diqqət yüksüz və ya az yüklü məşqlərə yönəldilir və sağaldıqca ağırlıq daşıyan məşqlərə və funksional hərəkətlərə keçmək lazım gəlir.
Balans və propriosepsiya məşqləri koordinasiya və sabitliyi yaxşılaşdırmaqla yenidən zədələnmə riskini azaltmaqda vacibdir. Bu məşqlər balans lövhələri, sabitləşdirmə topu və ya bədənin şüurunu və nəzarətini çətinləşdirən digər üsullardan istifadə etməklə edilə bilər.
Funksional reabilitasiya idmançıların konkret idman hərəkətlərini yerinə yetirmək qabiliyyətini bərpa etmək məqsədi daşıyır. Bu məşqlər idman üçün tələb olunan hərəkətləri təqlid etməli və zaman keçdikcə intensivliyi və çətinliyi artmalıdır.
Ancaq idmana erkən qayıtmaq yenidən zədələnmə riskini artıra bilər. Buna görə də, idmançıların idmana strukturlaşdırılmış qayıdış proqramına əməl etmələri vacibdir. Bu proqrama fəaliyyət səviyyələrinin tədricən artırılması, xüsusi idman təlimi və səhiyyə işçisinin yaxından nəzarəti daxil edilməlidir.
Bundan əlavə, gənc idmançıların zədələrdən qorunmasında məşq vacibdir. İdmançılar düzgün isinmə və soyuma, uyğun texnikalardan istifadə, istirahət və bərpanın vacibliyini bilməlidirlər. Əsas biomexaniki problemlərin və ya məşq səhvlərinin həlli gələcək zədələrin qarşısını almağa kömək edə bilər.
Nəhayət, reabilitasiya prosesi gənc idmançılar üçün psixoloji cəhətdən də çətin ola bilər. Buna görə də, psixoloji dəstək vermək və idmançıların narahatlıqları və ya qorxuları ilə məşğul olmaq vacibdir. Bu, idmançıların ümumi sağlamlığı və uğurlu reabilitasiyası üçün ən vacib amildir.
Gənc idmançıların dayaq-hərəkət aparatının zədələrinin reabilitasiyası zamanı nəzərə alınmalı bəzi mühüm mülahizələr və yanaşmalar bunlardır:

1. Dəqiq Diaqnoz: Tibbi qiymətləndirmə, görüntüləmə və ortopedik cərrahlar və ya idman həkimləri kimi mütəxəssislərlə məsləhətləşmələr yolu ilə dəqiq diaqnoz qoyulmalıdır. Bu, reabilitasiya proqramını xüsusi zədəyə uyğunlaşdırmağa imkan verir.
2. İstirahət və qorunma: Birincisi, zədələnmiş ərazinin düzgün sağalma prosesini təmin etmək üçün istirahət və qorunmaya ehtiyacı ola bilər. Bu, şin, gips və ya qoltuqaltı kimi immobilizasiya tələb edə bilər və zədədən asılı olaraq dəyişə bilər.
3. Ağrı və iltihabın idarə edilməsi: Ağrı və iltihab yaralanmalardan sonra tez-tez olur. Tibbi nəzarət altında buz, sıxılma, yüksəklik və qeyri-steroid antiinflamatuar dərmanların (NSAİİ) istifadəsi kimi üsullar bu simptomları idarə etməyə kömək edə bilər.
4. Fiziki müalicə: İxtisaslı fiziki terapevt fərdi reabilitasiya proqramı hazırlayır. Buraya tez-tez terapevtik məşqlər, uzanma və əl terapiyası üsulları daxildir. Bu üsullar sağalmanı təşviq edir, hərəkətliliyi bərpa edir, gücü və funksiyanı artırır.
5. Dərəcəli irəliləyiş: Reabilitasiya pilləli yanaşmaya əməl etməlidir, bərpa prosesi zamanı məşqlərin intensivliyini, müddətini və mürəkkəbliyini tədricən artırmalıdır. Bu, təkrar zədələnmənin qarşısını alır və idmançıya zədədən əvvəlki səviyyəyə qayıtmağa imkan verir.
6. İdmana xüsusi təlim: Reabilitasiya irəlilədikcə, proqrama idmana xas məşqlər daxil edilməlidir. Bu məşqlər idmanın bacarıqlarına, hərəkətlərinə və tələblərinə diqqət yetirsə də, düzgün forma və texnikanı təmin etmək vacibdir.
7. Funksional təlim: Funksional təlim ümumi funksional hərəkətləri yaxşılaşdırmaq və gündəlik fəaliyyətlərdə və idmanda performansı artırmaq məqsədi daşıyır. Bu, xüsusi idman hərəkətlərini təqlid edən və ya balans, koordinasiya, çeviklik və propriosepsiyaya diqqət yetirən fəaliyyətləri əhatə edə bilər.

8. Zədələrin qarşısının alınması strategiyaları: Reabilitasiya düzgün isinmə və soyuma prosedurları, düzgün texnika, uyğun ayaqqabı və adekvat istirahət və bərpa kimi zədələrin qarşısının alınması üsulları üzrə təhsili əhatə etməlidir. Ətrafdakı əzələləri gücləndirmək üçün məşq etmək və müxtəlif məşq fəaliyyətləri gələcəkdə yaralanma riskini azaltmağa kömək edə bilər.
9. Psixoloji Dəstək: Zədələr gənc idmançılara psixoloji təsir göstərə bilər və onların özünə inamını və motivasiyasını təsir edə bilər. Məsləhət, müsbət möhkəmləndirmə və real məqsədlərin qoyulması kimi psixoloji dəstəyin göstərilməsi onların ümumi bərpasına kömək edə bilər.
10. Əməkdaşlıq yanaşması: İdmançı, valideynlər, məşqçilər, səhiyyə işçiləri və fiziki terapevtlər arasında açıq ünsiyyət və əməkdaşlığı saxlamaq vacibdir. Beləliklə, hər kəs idmançının bərpasına və idmana təhlükəsiz qayıtmasına dəstək olmaq üçün birlikdə çalışır.
Unutmayın ki, hər bir zədə və fərd unikaldır, ona görə də reabilitasiya prosesi fərqli ola bilər. Gənc idmançılar üçün fərdi reabilitasiya planı yaratmaq üçün səhiyyə mütəxəssisləri ilə məsləhətləşmək və ixtisaslı mütəxəssislərdən məsləhət almaq vacibdir.
Yekun. Gənc idmançılarda dayaq-hərəkət aparatının zədələrinin müalicəsində fiziki reabilitasiya mühüm rol oynayır. O, funksiyanı, hərəkətliliyi, gücü və elastikliyi bərpa etmək, eyni zamanda gələcək xəsarətlərin qarşısını almaq məqsədi daşıyır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, hər bir zədə unikaldır və reabilitasiya prosesi idmançının fərdi ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmalıdır. Buna görə də, bütün reabilitasiya prosesi boyunca tibb işçiləri ilə sıx əməkdaşlıq etmək və düzgün rəhbərlik və nəzarəti təmin etmək çox vacibdir.
Ədəbiyyat
1. Myer GD, Jayanthi N, DiFiori JP, et al. Sports specialization, part I: does early sports specialization increase negative outcomes and reduce the opportunity for success in young athletes? Sports Health. 2015;7(5):437-442.
2. Maffulli N, Longo UG, Gougoulias N, et al. Long-term health outcomes of youth sports injuries. Br J Sports Med. 2010;44(1):21-25.
3. Mountjoy M, Junge A, Alonso JM, et al. Consensus statement on the preparticipation assessment of athletic health in children and adolescents. Br J Sports Med. 2009;43(13):987-992.
4. Reid A, Tolfrey K, Jones H, et al. Physiological and thermoregulatory responses to exercise in children with a recent history of thermal injury. Burns. 2012;38(5):709-717.
5. Frizziero A, Trainito S, Oliva F, et al. Physical activity level after sport-specific rehabilitation in recreational injured athletes. Br Med Bull. 2018;128(1):95-103.
6. Faigenbaum AD, Myer GD. Resistance training among young athletes: safety, efficacy and injury prevention effects. Br J Sports Med. 2010;44(1):56-63.

Məmmədzadə M.M.
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyyəsi və İdman Akademiyasının magistri
[email protected] orcid.org/0009-0006-3586-9779