“Haradır Ermənistan, kimlərdir ermənilər və ya hayların mühacirət tarixi barədə” adlı məqaləmi çap üçün “Bütöv Azərbaycan” qəzeti redaksiyasına göndərdiyim gün (14 avqust 2020-ci il tarixində) bütün mətbuat orqanlarında, TV kanallarında, sosial şəbəkələrdə işğalçı Ermənistan Respublikasının baş naziri Nikol Paşinyanın BBC televiziyasının “Hardtalk” (Ağır söhbət) verilişində aparıcsı Stiven Sakur ilə müsahibəsi yayımlandı. Veriliş boyu aparıcısı Stiven Sakur qonağı Nikol Paşinyanı onun özünün verdiyi ziddiyyətli və yalan cavablarla ifşa etmişdir. Belə ki, bütün müsahibə boyu Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan aparıcı Stiven Sakurun bir sualına belə savadlı və səriştəli cavab verə bilməmişdir. Onun aparıcının müvafiq suallarını cavablandırarkən səsləndirdiyi "Qarabağ Ermənistandır və nöqtə!", həmçinin "erməni xalqı min illərdir ki, Dağlıq Qarabağda yaşayır” və “Artsax” toponiminin də onlara aid olması barədə fikirləri heç bir tarixi həqiqətə söykənmir.
Mən də Paşinyan kimi işğalçı bir ölkə rəhbərinin demaqoqiyaya əsaslanan bu fikirlərini təkzib və rədd etmək məqsədilə hayların (müasir saxta ermənilərin) etnik kimlikləri, bu ərazilərə haradan gəlmələri, hansı yollarla bu əraziləri ələ keçirib özləri üçün “vətən” yaratmaları, onun saxta tarixini yazmaları barədəki adıgedən məqaləmdə istinad etdiyim ən mötəbər araşdırmalardan birini - 26 mart 2020-ci il tarixində “Azərbaycan Öyrənciləri Hərəkatı”nın (AZÖH) saytında fars dilində yer almış H.Yəzdani adlı müəllifin “İrvan və Ermənistan türklərinin mühacirət tarixini daha yaxşı bilək” adlı iri həcmli məqaləsini Azərbaycan dilinə tərcümə edərək tam mətni ilə çap olunmaq üçün diqqətinizə təqdim edirəm və ümid edirəm ki, bu məqalə oxucuların diqqətini cəlb edəcək, vətənimiz barədə tarixi həqiqətləri dərk etmək işində onlara yardımçı olacaqdır.
H.Yəzdaninin diqqətinizə təqdim olunan “İrvan və Ermənistan türklərinin mühacirət tarixini daha yaxşı tanıyaq” adlı məqaləsində müəllif irvanlılar ifadəsi altında yervanlılar, yervandidlər, orontidlər, yervanduni və ya yervandakan adlanan erməni sülaləsini nəzərdə tutur və onları müasir dövrün saxta erməniləri adlandırır və qeyd edir ki, onlar Ermənistanda türk xalqlarını soyqırıma məruz qoymaqla orada məskunlaşmışlar və onlar əsil qədim ermənilərlə heç bir qohumluq əlaqələri olmayan bir qrup hind və ariya mühacirləridirlər. H.Yəzdani məqalə boyu irəli sürdüyü bu tezisi tarixi faktlarla, məntiqi müqayisə və elmi metodologiya yolu ilə sübuta yetirməyə çalışır.
O, adıgedən məqaləsində qeyd edir ki, İrvan hindlilərin dini miflərindən birinin adıdır və həmin təriqətin ardıcılları "irvanlı" adlanır. H.Yəzdani sözügedən məqaləsində Ərməni (Ərminiya), Urartu, Kilikiya kimi ölkələrin yaranma tarixi, həmin ölkələrin adlarının etmologiyası, onlarda yaşayan xalqın etnik kimliyi və dili, “Ararat” sözünün mənası barədə əsaslı və məntiqi fikirlərini ortaya qoyur, rusların köməyi ilə 1918-ci ildə Güney Azərbaycandakı “Ciloluq” faciəsində, eləcə də Şimali Azərbaycanda, Zəngəzurda, Qarabağ müharibəsində irvanlılar tərəfindən Xocalı türklərinin soyqırımı kimi məslələrin şərhini verir, “Erməni” və “Ermənistan” sözlərinin irvanlıların xeyrinə müsadirə edilməsi barədə əldə etdiyi nəticələrin mühakiməsini oxucuların ixtiyarında qoyur.
Səməd Zülfəli oğlu Bayramzadə

“İrvanlı mühacirlrin və Ermənistan türklərinin tarixini daha yaxşı bilək”
Sanskrit dilində İrvan (इरावान्).
Həmin hindli təriqətinin ardıcıllarından bir dəstə, yəni irəvanlılar uzaq keçmişlərdə Hindistandan Avropanın şərqindəki Balkan məntəqələrinə köç edir və pərakəndə halda yaşayırdılar. Bu adamlar özlərini “hay” tayfası (xalqı) adlandırırdılar. E.ə. 6-cı yüzillikdə pərakəndə halda yaşayan bu irvanlılar (“hay” tayfası) Van gölünə tərəf mühacirət etdilər.
Çox qədim zamanlarda, təqribən 3000 il eramızdan əvvəl, bürünc əsrində sərhədləri şərqdə Dəclə çayından başlayan və Zaqros dağlarında sona çatan, şimaldan Azərbaycana və qərbdən Anadoluya qədər uzanan “Hurri” adlı bir diyar var idi. Hurri ölkəsi bir neçə kiçik dövlətin birliyindən yaranmışdı ki, sakinləri hamılıqla vahid bir dildə danışırdılar. Belə ki, onların hamısı da bir-biri ilə qohum idilər:
Kas(s)i və ya Kaşi dövləti (Zaqros dağlarının ətəklərində qaşqayların dövləti).
Elam dövlti (müasir İranın cənub qərb hissəsi).
Turukki dövləti (Mad/Midiya dövlətindən öncəki Azərbaycan).
Subar dövləti (Dəclə çayının şimal qərb hissəsi).
Het dövləti (Qərbi Anadolu).
Mitanni dövləti (Mərkəzi Anadolu).
Urartu dövləti (Cənub-şərqi Anadolu).
Matien dövləti (Şimal-şərqi Anadolu).
Kassi dövləti: “Kassit” ya “Kassi” və ya “Kaşi” diyarı Hurri imperatorluğunun kiçik bir hissəsini təşkil edirdi və paytaxtı da “Kuri Qal Zu” şəhəri idi. Bu diyar İran nahiyyəsindəki Zaqros dağları ilə əhatə olunmuşdu. Sonralar Elam dövləti ilə birləşdi. Bu diyarın sakinləri hurri dilində söhbət edirdilər (Mənbə: Schneider, Thomas (2003). "Kassitisch und Hurro-Urartäisch. Ein Diskussionsbeitrag zu möglichen lexikalischen Isoglossen". Altorientalische Forschungen (in German) (30): 372–381).
Kassilər (kaşilər, kaşitlər) Dəclə və Fərat çayları arasındakı qüdrətli “Akad” ordusunu məğlub edə və uzun müddət Babilistanda hakimiyyətdə ola bildilər.
Kassi (Kaşi) padşahlarından bəzilərinin adları 100% türk mənşəli idi.
Qandaş, yəni eyni qandan, eyni irqdən olan;
Karındaş (qarındaş), yəni ekizlər;
Kara karındaş (Qara qarındaş), yəni qara ekizlər;
Kaşıtlı Aşu, yəni Kaşıt əhalisindən olan Aşu.
Diqqət edin, Kaşit sözünün sonunda gələn “lı” (li, lu, lü) şəkilçisi “Kaşan-Kaşanlı”, “Kaşit-Kaşitli” kimi nisbi sifətə aid türk dili şəkilçisidir.
“Uşu” da zərdüşt Uşu kimi bir türk adıdır.
Zaqros dağının ətəklərindəki “Çegən” məntəqəsindən keçən məşhur Kaşqan (Kaşi xan) çayı da öz adını həmin türk tayfasının adından götürmüşdür (“başqan” ya “baş xan” kimi).
Kuri Kal Zu: Kassi (Kaşi) ölkəsinin paytaxtının adı olmuşdur. Bu söz türk sözü olan “quru göl su” sözünə çox oxşayır (az sulu bataqlıq mənasında). Qədim tarixlə məşğul olan xarici tədqiqatçılar yerli sözlərin dəqiq tələffüzündə həmişə çətinliklərlə qarşılaşmışlar.
Bugünkü coğrafiyada, Zaqrosda Luristan əyalətinin “Çegən” şəhərində Kaşi (Kassi) sözü “Kaşqan” (Qaşqan, Kaşi xan) çayının adı kimi, İsfahanın şimal-qərbində isə “Kaşi” və ya “Kaşan” şəhərinin adı kimi daha çox eşidilir.
Şirazın qərbində qaşqayların məskunlaşdığı ərazi “”Kəşən” adlanır (son zamanlarda bu yerin adını “Gülşən” adı ilə əvəz etmişlər).
Çox ehtimal ki, “qaşqay” sözü də “Kaşqan”, ya da “Qaşqan” çayının adı ilə bağlıdır.
Qədim Elam dövləti: qədim “Kassi (Kaşi) ölkəsinin cənubunda yerləşirdi (bugünkü İranın cənub-qərbində). Paytaxtı “Şuş” şəhəri olmuşdur. Elam dövləti “Kassi” (Kaşi) dövlətini fəth etdi və bundan sonra həmin dövlətin əraziləri bir-biri ilə birləşdi. Bu dövlət qədim mədəniyyətlərin ən parlaq məkanlarından biri hesab olunur.

Qaşqayların yerli (milli) paltarları tamamilə Kaşilərdən və qədim Elam mədəniyyətindən yadigar qalmış heykəllərdəki geyimlərə bənzəyir.
Firdovsi Tusi “Şuş” şəhərini “Sus” kimi tələffüz etmişdir və oranı türk şəhəri kimi təqdim etmişdir (Mənbə: Dehxoda lüğəti, “Şuş” və “Sus” sözlərinə baxılsın).
“Sus şəhr-e torkan be kin axtən – Bedan ru-ye ləşkər borun taxtən” (tərcüməsi: Türk şəhəri Susa nifrət etdilər – Onun üzərinə qoşun yeritdilər)
Turukki dövləti: yəni Mad (Midiya) dövlətindən öncəki Azərbaycan, Hurri imperiyasının bir parçası. Məşhur Alman alimi professor Pfalz Piterin tədqiqatlarına əsasən təqribən, bizim eramızdan 1800 il öncə qədim “Turukki dövləti mərkəzi Urmiya olmaqla İranın şimal-qərbində yerləşmiş və bu dövlət Assur imperiyasının ən güclü rəqiblərindən biri olmuşdur. Bu ölkənin adı “Trurukki”, “Turukku” və “Turukkum” formalarında tələffüz olunmuşdur (Mənbə: Pfälzner, Peter. "Keilschrifttafeln von Bassetki plüften Geheimnis um Königsstadt Mardaman". uni-tuebingen.de. University of Tubingen).
Subar dövləti: ya Subartu (akad dilində “Şupira” kimi tələffüz olunmuşdur). Dəclə çayının şimal-qərbində Hurri imperiyasının bir parçası olmuş və xalqı da hurri dilində danışmışdır (Mənbə: Assyrian and Babylonian Chronicles, Albert Kirk Grayson, p. 263).
Subar bir türk sözüdür və onun terminologiyası aşağıdakı kimidir:
Subar = suvar = su + var (bol sulu diyara deyilir).
Bu söz Azərbaycanda da aşağıdakı kimi işlənmişdir:
Maku ətrafında “Sarı Subar” (Sarı su var) kəndi. Bu kəndə axan bulağın adı da “Sarı su”dur. “Sarı su” və “Sarı Subar” (Sarı suvar) sözlərini müqayisə etməklə onun mənasını dərk etmək olar.
Ərdəbil ostanında (əyalətində) də “Biləsuvar” (Bilə Subar) adlı məşhur bir şəhər vardır.
Het dövləti: Qərbi Anadolu. Bu dövlət böyük və qədim Hurri İmperatorluğunun ən geniş ərazilərindən birini təşkil edirdi. Het ölkəsinin paytaxtı Hattuşa şəhəri idi. Bu ölkə müstəqillik əldə etdikdən sonra assuriyalıların hücumuna məruz qaldı. Assuriyalılar bu ölkənin böyük bir hissəsini işğal etməyə nail oldular. Ölkənin qalan hissəsi isə Balkanlardan gəlmiş mühacirlər olan frigilər tərəfindən işğal edildi. Frigilər çox böyük amansızlıqıa hetlərin böyük bir hissəsini ölkədən çıxardılar!!! Hind və ariya dilləri ailəsinin bir qolu olan assuriya dili hetlərin dilinə çox böyük təsir göstərdi.
Bir sıra arxeoloqlar bu qənaətdədirlər ki, hurrilər Het ölkəsinin yerli sakinləri idilər. Amma bəzi arxeoloqlar bu fikirdədirlər ki, hurrilər sonralar, dəmir dövründə hetlərin ölkəsinə mühacirət etmişlər. Bir sözlə, hələlik bu barədə dəqiq bir açıqlama verilməmişdir (Mənbə: Puhvel, J. (1994). "Anatolian: Autochton or Interloper". Journal of Indo-European Studies. 22 (3 & 4); Steiner, G. (1990). "The Immigration of the First Indo-Europeans into Anatolia Reconsidered". Journal of Indo-European Studies. 18 (1 & 2): 185–214).
Mitanni dövləti: Hurri İmperatorluğunun bir hissəsini təşkil edirdi. Bugünkü Mərkəzi Anadolu. Paytaxtı Vaşuxan (Başuxan və ya Baş xan) şəhəri olmuşdur. Əhalisi hurri dilində danışmışlar (Mənbə: Trevor Bryce (2005). The Kingdom of the Hittites. Oxford University Press. p. 98).
Urartu dövləti: Cənub-şərqi Anadoluda Van gölü rayonunda yerləşirdi. Oranın qədim adı “Biaini” idi və yerli xalqını da “biainili” (بی انی لی) adlandırırdılar (Mənbə: Urartian Material Culture As State Assemblage: An Anomaly in the Archaeology of Empire, Paul Zimansky, Page 103 of 103-115).

Diqqət: “Biainilli” sözünün sonundakı “li” şəkilçisi türk dilində nitq hissəsi olan sifətin nisbilik işarəsidir. Məsələn, “Qəzvin – qəzvinli” kimi.
Ölkənin paytaxtı ilk öncə “Ərzaşxon” və ya “”Ərzaşxan” olmuş və sonra ölkənin paytaxtı Tuşpa şəhəri ilə əvəz olunmuşdur.
Urartu dövləti ilə Turukki dövləti arasında hakimiyyət üstündə çoxsaylı qarşıdurma yaşanmışdır və bu iki ölkə arasındakı sərhədlər tez-tez dəyişmişdir. Urartulular mütəmadi olaraq Turukkiya hücum edərək onun torpaqlarını işğal edirdilər. Bundan sora da Turukkilar (türklər – S.B.) öz torpaqlarını vuruşaraq geri alırdılar. Bu iki ölkə arasındakı çoxsaylı müharibələr onlar arasındakı sərhədləri dəqiq təyin etməyə mane olurdu. Sonralar Mad İmperatorluğunun (qədim Azərbaycanın) əsasını qoymyş Deyokun meydana çıxması ilə Urartu dövləti Mad (Midiya – S.B.) dövlətinin hakimiyyəti altına keçdi (Mənbə: Jacobson, Esther (1995). The Art of the Scythians: The Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World).
İrvanlılar və ya daha doğrusunu desək, bugünkü saxta ermənilər Urartu sivilizasiyasının tarixini öz xeyrlərinə müsadirə etmək niyyətindədirlər. Ona görə də bu məqalədə daha çox həmin qədim ölkə Urartu barədə açıqlama veriləcəkdir.
Matien ölkəsi: Bugünkü Anadolunun şimal-şərqi. Bu ölkənin barəsində tarixi məlumatlar çox azdır. Herodot bu ölkəni qədim Ermənistanın (Urartu) şimalında təsvir edir və onun sərhədlərinin şərqdən Halis çayına çatdığını və qərbdən Araz çayının mənbəyi olduğunu göstərir. Araz (Aras) çayı öz mənbəyini bu ölkədən götürür və qısa bir məsafədən sonra Mad ölkəsinə çatır (Mənbə: Herodotun tarixi, 1-ci cild).
Keçmiş zamanlarda ölkələr adətən kiçik olurdular və zaman-zaman böyük bir ölkənin padşahı bu kiçik dövlətlərin bir hissəsini (və ya xanlıqları) ələ keçirərək öz hakimiyyəti altına alırdı və beləliklə də müvəqqəti də olsa, böyük bir dövlət təşkil etmiş olurdu. Bir müddət sonra həmin böyük ölkə yeni qurulmuş qonşu bir padşah tərəfindən işğala məruz qalaraq yenidən kiçik dövlətlərə parçalandı. Böyük Hurri dövləti də Elam, Kassi (Kaşi), Turukki, Subar, Het, Mitanni, Urartu və Matien kimi kiçik ölkələrdən təşkil olunmuşdu (Hurrians Empire = Elam + Kassite + Turukki + Subartu + Hittite + Mitanni + Urartu (ancient Armenia) + Matiene).
Turukki və Urartu ölkələri özləri də bir neçə kiçik xanlıqlardan (vilayətlərdən) ibarət idilər. Bu xanlıqlardan ən mühüm olanlardan biri Manna xanlığı ( və ya Manna vilayəti) idi ki, yeni yaranmış Turukki və Urartu kimi iki dövlətin arasında yerləşirdi. Turukki və Urartu dövlətləri arasında baş verən müharibələr isə əsasən Manna xanlığı üzərində hakimiyyət məsələsi ilə bağlı idi. Manna xanlığı Turukki dövlətinə aid idi, amma zamanla Urartu ölkəsinin hakimiyyəti altına da düşürdü.
Sonralar Mad İmperatorluğunun (qədim Azərbaycanın) əsasını qoymyş Deyokun meydana çıxması ilə Manna xanlığı yenidən Mad dövlətinin tərkibinə qatıldı və Urartu dövləti də madların hakimiyyəti altına keçdi.
Manna xanlığı: Bu söz “Mani” və ya “Mini” kimi də tələffüz olunmuşdur. Manna xanlığının paytaxtı İzirtu şəhəri idi (Mənbə: Britannika Ensiklopediyası).
Manna xanlığı əhalisinin dili hurri dili olmuşdur (Mənbə: Iranian Identity in Ancient Times Richard N. Frye Iranian Studies, Vol. 26, No. ½, Winter - Spring, 1993, pp. 143-146).
Turukki dilində “yurt” və ya “yurd” sözü “vətən” deməkdir. “İz yurtu”, yəni “izlərin vətəni”. Bildiyimiz kimi yerli dillərdəki sözlərin tələffüzü xaricilər üçün çətin olduğundan ehtimal olunur ki, “iz” sözü də həmin “az” sözüdür.
Qeyd edilməlidir ki, Manna xanlığının məşhur hakimlərindən (el xanlarından – ilxanlardan) biri “Aza” adında bir şəxs olmuşdur və həmin adın “Azərbaycan” sözü ilə bağlılığı ehtimal olunur.
Manna xanlığının digər məşhur ilxanlarından (hakimlərindən – S.B.) biri də “Ualki” və ya “Uhalki” idi. Bu ad da türk adıdır.
Bu xanlıq Turukki dövlətinin bir hissəsi idi, amma Urartu dövləti ilə həmsərhəd olduğundan Turukki və Urartu dövlətləri arasında onun üzərində hakimiyyət etmək səbəbindən çoxsaylı çəkişmələr baş verirdi. Belə ki, bu dövlətlərin hər ikisi uzaq keçmişlərdə böyük Hurri İmperatorluğunun tərkib hissələri olmuşlar. Amma müstəqillik qazandıqdan və onlar arasında dəqiq sərhəd xətti müəyyən edildikdən sonra çətinliklərlə üzbəüz oldular.
Türk dilində “ər” (“er”, “or” və ya “ur” – S.B.) sözü igid (cəsur adam) məasında işlənir ki, hər hansı bir coğrafi məkanın adlandırılmasında da istifadə olunur. “Ağac” və “ari” kimi sözlərin birləşməsindən yaranmış “Ağacari” kimi. Yəni “meşələrin igid, cəsur adamları” mənasında (Mənbə: Kaşğarinin “Lüğətüttürk” divanı).
Qədim türk dilində epik əsərlər (qəhrəmanlıq dastanları) yaratmaq üçün insan və ya yer adlarında “igid” mənası daşıyan “ər” sözündən istifadə olunurdu. Aşağıdakı kimi:
Ər + aslan = Ərslan və ya Arslan (şir kimi igid adam).
Ər + xan = Ərxan və ya Orxan (igid xan). Türk dilindəki “Ərxan” (Orxan) adı bəzən ərəb dilindəki “Ərkan” adı ilə səhv salınır. “Ərkan” sözü ərəb dilində şəxs adını bildirmir.
Ər + Zəncan = Ərzəncan (Türkiyə və Bazərqan sınırındakı şəhər).
Qaşqayların yaşadıqları “Ərsəncan” şəhəri də Ərzəncanın sinonimidir. Yalnız “z” hərfi “s” hərfi ilə əvəz olunmşdur (Ərzəncan sözü Ərsəncan və Əzrənqan kimi də işlənmişdir).
Ər + Savalan = Ərsavalan (fars dilində Ərsəbəlan və ya Ərəsbaran kimi tələffüz olunmuşdur).
Ərtəkin, Ərtaruq, Ərtaş, Ərşək, Ərtoğrul, Ərdoğan və sair kimi sözlər də bu qəbildəndir.
Vacib qeyd: Əgər diqqət etsəniz, görərsiniz ki, Urartu ölkəsindəki sözlərin çoxu türk dilinə aid “ər” önsözü ilə başlayır. Aşağıdakı kimi:
Ərzaşxon: Urartu dövlətinin ilk paytaxtı. Bu söz Ərzaşxan və ya Ərcaşxan şəklində də tələffüz olunmuıdur.
Ərdini: Urartunun məşhur şəhərlərindən birinin adı.
Ərma: Urartu dövlətinin əsasını qoymuş ilk padşahın adı.
Əreli: “Elin igidi” mənasında işlənmişdir.
Ərqişti: Urartu padşahlarından iki nəfərin adı.
Urərtur: Ur + ər + tur
Əgər Türk dilindəki "ər" prefiksinin qəhrəmanlıq dastanı yaratmaq və igidliyi tərənnüm etmək üçün istifadə edildiyi barədə elmi bilikləri əldə əsas tutaraq Manna və ya Minni xanlıqları barədə qəhrəmanlıq dastanı yaratmaq istəsəydik, o zaman hansı sözlərdən istifadə edərdik?
Ər + Manna (Minni) = Ərman(n)a, Ər + Min(n)i = Ərmini (Ərməni).
Beləliklə, fərqinə varırsınız ki, “Ərmana, Ərmini (Ərməni)” sözləri türk sözləridir və Manna vilayəti (Manna xanlığı) haqqında qəhrəmanlıq dastanları yaratmaq üçün istifadə olunmuşdur. Bu sözlərin bugünkü “irvanlılar” və həmin “hay” tayfası ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
Keçmişdə dövlətlər davamlı olaraq böyük və kiçik müharibələr apardıqlarından onlara (dövlətlərə - S.B.) qoyulan adlar da orada yaşayanların kimliklərini bilmək üçün çox vacib idi və bu dövlətlər çox hallarda orada yaşayan qəbilə və tayfaların adları ilə adlandırılırdılar.
“Ərməni (Ərminiya)” sözünün yaranması:
Dediyimiz kimi, eyni soykökünə malik Turukki və Urartu dövlətləri arasındakı çoxsaylı müharibələr “Manna” və ya “Minni” (Ərmana və ya Ərmini) xanlıqları üzərində hakimiyyəti əldə etmək üzündən baş verirdi.
Urartu dövləti “Manna (Ərmana) xanlığı”nı işğal etdikdən sonra Turukki dövlətinin “Manna xanlığı” üzərində bir daha mülkiyyət iddiası olmasın deyə, oranı özünün ayrılmaz tərkib hissəsi elan etmək üçün Urartu dövlətinin adını Ərmana (Ərmini və ya Ərməni) ilə əvəz etdi.
Buna görə də o zamandan sonra Urartu ölkəsi “Ərmana” (Ərməni) adı ilə də adlandırıldı (sonralar yunan dilində “Ərminiya” və Əhəməni farscasında “Ərmənistan” şəklində tələffüz olundu).


“Urartu” sözünün tələffüzü:
“Urartu” sözü qonşu dövlətlərin kitabələrində müxtəlif şəkillərdə tələffüz olunmuşdur ki, onlar barədə izahatlar aşağıda təqdim edilir:
Assuriya kitabələrində “Urartu” kimi tələffüz olunmuşdur.
Babil və Akkad kitabələrində “Uraştu” kimi tələffüz olunmuşdur.
Assuriyalı I Salamansarın kitabəsində “Uratri” kimi tələffüz olunmuşdur.
Qərbi Azərbaycan ostanının (İran) şimalındakı "Bastam qalası"ndan aşkar edilmiş məşhur "İkinci hakimlər" kitabəsində "Urartur" kimi tələffüz olunmuşdur (Mənbə: Eberhard Schrader, The Cuneiform inscriptions and the Old Testament (1885), p. 65; Abram Rigg Jr., Horace. "A Note on the Names Armânum and Urartu". Journal of the American Oriental Society, 57/4 (Dec., 1937), pp. 416–418).
Etimadüssəltənənin “Tətbiq-e loğat-e coğrafiyayi” ("Coğrafi terminlərin uyğunlaşdırılması" – S.B.) kitabında "Urart ölkəsinin turan xalqı" olaraq tələffüz olunur.
Bir dildəki adın hər zaman başqa bir dildə fərqli şəkildə tələffüz olunduğunu nəzərə alsaq, bunun təbii bir şey olduğunu, düzgün tələffüzün tarixin tozunda basdırıldığını görərik. Bəlkə də Qərbi Azərbaycan ostanının şimalında kəşf edilmiş həmin kitabə aid olduğu yurddan tapıldığından oradakı “Urartur” sözü daha düzgün tələffüz olunmuşdur. Həmin sözdəki "tur" hissəciyi ordakı tayfanın türk olduğuna işarədir. Etimadüssəltənə də özünün coğrafiya kitabında “Urartu” xaqlqını “turanlı” (türk – S.B.) xalqı kimi təqdim edir.
"Urartu" sözünün fərqli dillərdəki bütün tələffüzlərində bir şey ortaqdır və o da həmin “ur” prefiksidir ki, şumer dilində “müqəddəs torpaq” mənasını verir.
“Ur” sözü şumer dilində “şəhər” və ya “müqəddəs torpaq” (müqəddəs yer – S.B.) mənasını verir. Keçmişdə bir çox müqəddəs yerlər “ur” sözü ilə ifadə olunurdu.
Misal üçün:
Urşəlim (Ursəlim): yəhidilərin müqəddəs şəhəri və müsəlmanların ilk qibləsi.
Ur: İbrahim peyğəmbərin doğulduğu müqəddəs məkan.
Uruk: şumerlərin İki çay (Dəclə və Fərat - S.B.) arasındakı müqəddəs şəhəri.
Urmi (Urmiya): Zərdüşdün doğulduğu müqəddəs məkan (Diqqət: sözün “Urmiya” kimi yazılışı düzgündür, “Urumiya kimi yazılışı isə tamamilə yanlışdır).
Ur + ər + tur = Urartur, yəni “Tur igidlərinin müqəddəs torpağı” (və ya türk igidlərinin müqəddəs vətəni” – S.B.).

“Hurri” sözünün mənası:
Bəzi dillərdə "h" hərfi ilə başlayan sözlərdə həmin "h" hərfi tələffüz olunmaya bilər.
Məsələn, türk dilində: halk = alk = ulək (yəni xalq).
Məsələn, fransız dilində: "h" hərfi xəstəxana mənasını verən “hopital” və spiral mənasını verən "helikoidal" sözlərində oxunmur və həmin sözlər müvafiq olaraq "opital" və "alkoidal" kimi tələffüz olunur.
Məsələn, qədim Akkad dilində: qədim Akkad dilində olan kitabələrdə “Ərminiya” sözü “Harminiya” kimi yazılmışdır.
Beləliklə, “Hurri” sözünü də “uri” kimi tələffüz etmək olar. Əvvəldə izah edildiyi kimi “ur” sözü şumer dilində “şəhər” və ya “müqəddəs torpaq” mənasında işlənir. Buna bənzər bir söz də Hurri İmperatorluğunda dəfələrlə istifadə olunmuşdur. Həmin “Urartu” – “Urmiya” kimi.
Deməli, "Hurri" (Uri) diyarı “müqəddəs torpaq” deməkdir.

Urartu xalqının dili nə idi?
Urartu torpaqlarında mixi xətti ilə olan bir çox kitabələr və qədim Misir heroglif əlifbasındakı bir neçə kitabə aşkar edilmişdir. Bir vaxtlar Urartu xalqının dilinin qədim Misir dilinə oxşarlığı düşünülürdü. Lakin yazıların məzmununu deşifrə etdikdən sonra, Urartu dilinin "semit", "hind-avropa" və "afro-asiya" dilləri ilə heç bir əlaqəsinin olmadığı məlum oldu (Mənbə: The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East - Page 292 by Eric M. Meyers, American).
Tanınmış şərqşünas alim İqor Dyakanov deyirdi ki, urartuluların dili "Hind-Avropa" dillərinə aid deyildi, əksinə Qafqaz dillərinə bənzəyirdi (Mənbə: Pre-history of the Armenian People. I. M. Diakonoff).
Məşhur Alman alimi, professor Fritz Hummel, Qafqaz (gürcü dilindən başqa) və Qərbi İran, Mesopotamiya, Elam və Şərqi Anadolu (yəni Urartu) kimi Qərbi Asiya dillərinin hamısının "Ural-Altay" dillərinin bir hissəsi olduğunu və onların "Semit" və "Hind-Avropa" dilləri ilə heç bir əlaqəsi olmadığını söyləyir (Mənbə: Hommel, Fritz (1884). "Die sumero-akkadische Sprache und ihre Verwandtschaftsverhältnisse". Zeitschrift für Keilschriftforschung (in German). 1: 161–178, 195–221, 323–342).
Qeyd etmək lazımdır ki, türk dili də "Ural-Altay" dillərindən biridir. Urartu və Hurri İmperiyası tərkibində olan digər dövlətlərin dillərinin də türk dili ilə oxşarlığı danılmazdır.

Ermənistan və ya Urartu krallığının (dövlətinin) irvanlılar vasitəsilə zavala uğraması.
Miladdan öncə 7-ci əsrdə Urartu (və ya Ermənistan) krallığı kimmerlərlə (Balkandan gəlmiş adamlarla) çox dağıdıcı bir müharibəyə başladı. Urartu ölkəsi çox zəiflədi. Bunun ardınca saklar və madlar Urartuya hakim oldular. Daxili müharibələr də Urartu krallığının daha da zəifləməsinə səbəb oldu ki, nəticədə miladdan öncə 6-cı əsrdə Urartu (və ya Ermənistan) krallığı rəsmi olaraq yox oldu (Mənbə: Chahin, M. (2001). The Kingdom of Armenia: A History. Psychology Press. p. 107. ISBN 978-0-7007-1452-0).
Daxili müharibələrin gedişi zamanı Urartu (qədim Ermənistan) şəhərlərinin bir çoxu üsyan etmiş mühacir “irvanlı” tayfalar tərəfindən yandırıldı. Bu “irvanlı” tayfaları yerli xalqı kütləvi şəkildə qırğına məruz qoymaqla Ermənistan (Urartu) krallığının məhvinə səbəb oldular və nəticədə öz hökumətlərini, yəni “İrvanduni” (Yervanduni) sülaləsinin hakimiyyətini qurdular.
Miladdan öncə 590-cı ildə Ermənistan (Urartu) krallığı rəsmən tarix səhnəsindən silindi və onun ardınca “İrvanduni” hökuməti (bugünkü saxta ermənilər) həmin torpaqda hakim oldu. (Mənbə: Van de Mieroop, Marc. A History of the Ancient Near East c. 3000 – 323 BC. Cornwall: Blackwell, 2006, p. 205. ISBN 1-4051-4911-6).
İrvanlılar özlərini “hay” (cəm halda “hayak”) adlandırırdılar. Buna görə də Ermənistan (Urartu) torpağını tutduqdan sonra həmin diyarın adını “Hayestan” qoydular, “hay” torpağı (“stan” bir hind-ariya sözüdür, mənası da “torpaq” deməkdir, məsələn, hind və Hindistan kimi).
İrvanlılar, yəni “hay” tayfası Ermənistan torpaqlarını fəth etdikləri və orada məskunlaşdıqları üçün onları da "Ərmana" (ərməni) adlandırdılar. Yunan tarixçiləri hələ də "Ərminiya" sözünü işlətdiklərinə və farslar hələ də o diyarı "Ermənistan" adlandırdiqlarına baxmayaraq, irvanlılar və ya "hay" xalqı keçmişlərdə bir dəfə də olsun, özlərini erməni adlandırmamışlar!!! Bununla belə onların iddiaları uzunömürlü olmur.

İrvanlıların və ya həmin “hay” xalqının hakimiyyəti.
Biz öncə də demişdik ki, eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə Ermənistan (Urartu) ölkəsində irvanlıların və ya "hay" xalqının ilk krallığı yaranmışdır. Bu hakim sülalənin adı "İrvanduni" və ya “Yervanduni” idi və bu sülalənin adı onun banisi "İrvan I Sakavakiats"ın şərəfinə verilmişdi (Mənbə: The Cambridge History of Iran Volume 3: The Seleucid, Parthian and Sasanid Periods, Part 1. Cambridge University Press. p. 510).
Öncə də deyildiyi kimi, "İrvan" bir hind sözü olmaqla hind dinində tanrılardan birinin adıdır. Hindistanda oğlan uşaqlarına Hind allahlarının adını vermək adətdir. Məsələn, Krişna, Şiva, Rama, İrvan, Assur və s. kimi. “İrvanduni” istilahı “İrvan” və “dun” kimi iki sözün birləşməsindən yaranmışdır. Hind və ariya dillərində “dan” (və ya dun) son şəkilçisi (suffiksi) yer adı bildirir (Mənbə: Dehxudanın lüğəti). Məsələn, “kahdan” (kaddun – samanlıq), “atəşdan” (atəşdun – ocaq yeri), “navdan” (navdun – novça), “şamdan” (şamdun – şam qabı), “camedan” (camedun – çemodan, paltar qabı), “xukdan” (xukdun – donuz tövləsi), “morğdan” (morğdun – toyuq hini) və s. kimi. Buna əsasən də “İrvandan” (Yervandan) və ya “İrvandun” (Yervandun) irvan (yervan) xalqının yaşadığı yer mənasını daşıyır.

Yervanduni = Երվանդունի
“Yervanduni” sülaləsinin meydana gəlməsindən sonra o ölkənin adı “Hayestan” (yəni hayların torpağı) ilə əvəz olundu. Amma qonşu ölkələr yenə də “Ərminiya” (Ermənistan) sözünü həmin ərazini adlandırmaq üçün istifadə edirdilər.
Bir misal. Daha yaxşı başa düşmək üçün nəzərə alın ki, Sovet İttifaqı yarandıqda, İran xalqı o vaxta qədər işlətdikləri "Rusiya" sözünü hələ də həmin ərazini adlandırmaq üçün istifadə edirdi.
Assurilər öz hakimiyyətlərini qədim Şumer mədəniyyətinin xarabalıqları üzərində qurduqları kimi, “hay”lar da sülalə olaraq öz hakimiyyətlərini “Urartu” (qədim Ermənistan) mədəniyyətinin xarabalıqları üzərində qurdular.
Bu gün irvan (yervan) xalqı və ya "hay"lar (müasir saxta ermənilər) "Urartu"nun (qədim Ermənistanın) şanlı mədəniyyətini öz adlarına çıxmağa çalışırlar!!! Hərçənd ki, onların əllərində irəli sürdükləri iddialarına uyğun etibarlı bir tarixi mənbə, təkrar edirəm, etibarlı bir tarixi mənbə yoxdur və onların yeganə mənbəyi öz müasir jurnallarında çap etdikləri məzmunsuz məqalələridir.
“Hayestan” krallığı (Yervanduni) qurulandan bəri ölkə satrap (koloniya) kimi idarə olunur və heç bir zaman da müstəqil olmamışdır. Xronoloji ardıcıllıqla "Hayestan" ölkəsi Mad (Midiya), Fars, Yunanıstan, İran (Sasanilər dövrü), Ərəblər, Osmanlı və Rusiya kimi ölkələrin satrapı olmuşdur.
Biz irvanlıların yeni fəth etdikləri Ermənistan adlı ölkənin adını dəyişərək "Hayestan" qoyduqlarını söylədik, amma qonşu ölkələr Ermənistan (Urartu) krallığının devrilməsinə və qaraçı mühacir irvanlıların (yervanlıların) o ölkədə hakimiyyətdə olmalarına baxmayaraq, yenə də bu ölkəni "Ermənistan" deyə adlandırırdılar.
Qafqazdakı indiki Ermənistanın paytaxtı olan İrəvan şəhərində ən məşhur küçələrindən birinə kral "Argişti"nin adı verilmişdir!!! Belə bir adın verilməsi iki səbəbdən tarixin saxtalaşdırılması hesab olunur:
1. Çünki I Argiştinin, hətta II Argiştinin hakimiyyəti dövründə irvan mühacirləri hələ qədim Ermənistana (Urartuya) gəlməmişdilər.
2. İstər kral I Arqişti və istərsə də II Arqişti qədim Urartu xalqından idilər (türk idilər) ki, yeni gələn mühacirlər, yəni irvanlar (müasir saxta ermənilər) tərəfindən qətlə yetirildilər. Arqişti padşahlarının sülaləsi erməni köçkünləri tərəfindən məhv edildi. Təəssüf ki, irvanlılar (müasir saxta ermənilər) "qədim Ermənistan", yəni "Urartu" tarixini müsadirə etmək niyyətindədirlər!

İrvanlıların (yervanlıların) Urartuda (qədim Ermənistanda) mühacir olmaları barədə özlərinin etirafı:
İrvan (Yervan) xalqının Urartuda (qədim Ermənistanda) yerli deyil, "mühacir" olmaları barədə bir çox mənbələr vardır. Amma maraqlıdır ki, irvanlıların (müasir saxta ermənilərin) öz mənbələri də bu həqiqəti etiraf edirlər.
"Erməni Ensiklopediyası" etiraf edir ki, "ermənilərin" (müasir dövrdəki saxta ermənilərin) əcdadları Balkanların cənubundan Urartuya (Ermənistana) köç edən Frikiya mühacirləri idilər və ilk zamanlarda onlar yalnız ölkənin qərbində azlıq adı ilə məskunlaşdılar (Mənbə: Armenian Soviet Encyclopedia. 1986, vol. 12, pp. 276–283; Samuelian, Thomas J. (2000). Armenian origins: an overview of ancient and modern sources and theories. Iravunq Pub. House).

Türk və Hurri dillərinin qohumluğunun dəlilləri:
Diqqət: Qədim Hurri (Urartu) dili tam müasir türk dilinə bənzəməsə də, onlar qədim türklərin qohumu hesab olunurlar. Belə ki, türk dili min illər boyunca geniş dəyişikliklərə və təkamülə məruz qalmışdır. Qədim türk və urartı dillərinin qohumluq parametrlərini sübut edən iki cəhət vardır:
Birincisi, bu iki dil arasında müştərək sözlərin olmasi;
İkincisi, qrammatik qaydaların bir-birinə çox bənzəməsi.
Misal üçün: Urartu yazılarında "uşma" sözü güc deməkdir. Digər tərəfdən müasir türk (Azərbaycan) dilində "uşma" (klassik tələffüzdə “uçma”) sözü həm "uçuş" və həm də "güclənmək", yəni "zirvəyə qalxmaq, ucalmaq" deməkdir.
Başqa bir misal: Urartu kitabələrindəki “qal” sözü “qala” mənasında işlədilmişdir və bugünkü türk (Azərbaycan) dilində də həmin söz “qala” kimi tələffüz olunur.
Başqa bir misal: Urartu kitabələrindəki “ate” sözü “ata” mənasında işlədilmişdir və bugünkü türk (Azərbaycan) dilində də həmin söz “ata” kimi tələffüz olunur.
Başqa bir misal: Urartu (qədim Ermənistan) hakimlərindən bəzilərinin adları 100% türkcə (azərbaycanca) olmuşdur - Ərmana (Ərməni), Əreli, Ualki (Uhalki), Ərqişti kimi. Xətənlu (və ya Xətənli): Xətən Urartuda bir türk tayfasının adı olmuşdur. “Lu” (lı, li, lü şəkilçiləri də həmçinin) türk (Azərbaycan) dilində “etnik kimlik” əlamətidir – “şamlu”, “baharlu”, “inanlu” kimi.
Başqa bir misal: Hurri (Urartu) dilində də türk (Azərbaycan) dilində olduğu kimi qəhrəmanlıq dastanları yaratmaq və igidlikləri tərənnüm etmək üçün “cəsur adam” (igid) mənasını verən “ər” sözündən dəfələrlə istifadə olunmuşdur.
Urartu sivilizasiyasından qalan kitabələrdə coğrafi məkanların da əksəriyyətinin adı türkcədir.
Bir neçə misal:
“Batman su” (Urartuda bulaq adı): fars dilində “xərvar ab” (axar su) mənasını verir.
“Xatıni” (bir yerin, ərazinin adıdır): fars dilində Xatuni kimi tələffüz olunur.
“Alagöz” (Turukki və Urartu dövlətləri arasındakı sərhəddə bir yerin adıdır): fars dilində “xoş rəngli göz” mənasını verir.
“Ərzəşxon” (Ərzəşxan və ya Ərcaşxan): Urartu dövlətinin ilk paytaxtı.
“Urartu” sözünün özü: Ur ər tur.
“İşku gölü”: “göl” fars dilində “dəryaça” deməkdir. “İşku” da ola bilsin ki, həmin “işıq” (nurlu) mənasında işlənmişdir. Yəni İşku gölü “İşıqlı göl” (Nurlu göl) mənasını verir. Nəzərə almaq lazımdır ki, xarici arxeoloqlar çox hallarda yerli sözlərin başqa bir dildə tələffüzündə çətinlik çəkirlər.
“Ördəkli”: Ördəkli tayfası yaşayan yerin adıdır. “Lu” isə etnik mənsubiyyət şəkilçisidir. Maraqlıdır ki, Kerman əyalətində Bıçaqçı elindəki türklər arasında “Xoruzlu” adlı tayfa vardır.
Qrammatikaya aid bir misal: Həm türk, həm də hurri (Urartu) dillərinin hər ikisi iltisaqi (şəkilçi ilə düzələn) dillər dəstəsinə aiddir. Amma irvanlıların (yervanilərin) dilləri isə Hind-Avropa dilləri ailəsinə mənsub olan həmin “hay” tayfasının (bugünkü saxta ermənilərin) dilidir.
Başqa bir misal: Türk (Azərbaycan) dilində "üçün" sözü ismin sonunda "ə" hərfi kimi verilir - “Qəzvinə”, “Təbrizə”, yəni “Qəzvin üçün”, “Təbriz üçün” kimi. Urartu kitabələrində dəfələrlə belə verilmişdir: “Aludiriyə”, yəni “Aludiri üçün”. Bu dəqiq türk dili qrammatikasına aid bir dil hadisəsidir.
Başqa bir misal: türk dilində nisbi sifəti ifadə edən “li” və fars dilində “i” şəkilçisi adın sonunda gəlir. “Qəzvin” və “Təbriz” sözlərinin nisbi sifət formaları türk (Azərbaycan) dilində “qəzvinli” və “təbrizli”, fars dilində isə “qəzvini” və “təbrizi” kimi düzələcəkdir.
Daha öncə də izah edildiyi kimi, Urartu xalqına "biainili " deyilirdi. Həm türk, həm də hurri (Urartu) dilindəki nisbi sifət işarəsinin "li" şəkilçisi olduğunu görürük.
Hurri İmperiyasından ayrılan və müstəqil olan ölkələrin xalqları eyni dildə danışır və bir-birilə qohumluq əlaqələri var idi. Cəlbedicidir ki, həmin coğrafiyanın insanları yenə eyni dildə, türkcə danışırlar.
Necə ki:
Elam və Kassi (Kaşi): qaşqayların torpaqlarıdır.
Turukki: qədim Mad, bugünkü Azərbaycan torpağıdır.
Subar, Mitanni, Het, Matien və Urartu (qədim Ermənistan): mərkəzi Anadolu (bugünkü Türkiyə) torpaqlarıdır.
Diqqət:, Nəzərə alsaq ki, Hurri imperiyası çox geniş əraziyə malikdir, o zaman bu böyük coğrafi ərazidə bu gün "Hind-Ariya" mühacirlərindən olan azlıqların məskunlaşdığı kimi etnik azlıqların da olması təbiidir.
Herodot Urartu xalqını "Alarudi" adlandırırdı. Bu, türk dilindəki "Ala yurdu" sözünə çox bənzəyir. Çox güman ki, "Anadolu" sözü də yuxarıdakı sözün təhrif olunmuş formasıdır. Belə ki, türk sözlərinin avropalılar tərəfindən bir az fərqli tələffüz edildiyi elmə də məlumdur.
Professor Fritz Hummel, professor Hamel Friz, professor Ağasi oğlu, professor Məhəmməd Tağı Zehtabi kimi bir çox dilçi alimlər Hurri (Urartu) dilinin qədim türklərin dili ilə qohum olduğunu sübut etmişlər.

İrvanlıların (yervanlıların) və ya "hay" xalqının dili nə idi ?!
XX əsrə qədər irvanlıların və ya (bugünkü saxta ermənilərin) Hind-Ariya dillərinin bir hissəsi olan dili fars dili ilə eyni sırada qruplaşdırılır, amma bu gün qərblilər tərəfindən xristianlıq təəsübkeşliyinə görə bu həqiqət inkar edilir və irvanlıların və ya (bugünkü saxta ermənilərin) dili Hind-Avropa dillərindən biri kimi təsnif edilir!!!
İranika ensiklopediyasında irvanlıların dili və ya "hay" (müasir saxta erməni) dili "fars" və "zaza" kimi dillər ailəsinin tərkibində Hind-Ariya dillərinə daxil edilir və orada Urartu (Ermənistan) ölkəsindəki yerlərin adları, hətta “erməni” sözünün özü belə hind-ariya dillər qrupuna aid edilən "müasir saxta erməni" və "fars" dilinə daxil edilmir və yazırlar ki, Urartu dili müasir fars və ya erməni dilinə bənzər bir dilin tərkib hissəsi deyil.
“Some scholars believe that the ethnonym "Armina" itself and all other names attested with reference to the rebellions against Darius in the Satrapy of Armenia (the proper names Araxa, Haldita, and Dādṛšiš, the toponyms Zūzahya, Tigra, and Uyamā, and the district name Autiyāra) are not connected with Armenian linguistic and onomastic material attested later in native Armenian sources, nor are they Iranian, but seem related to Urartian” - Tərcüməsi: "Bəzi alimlər belə hesab edirlər ki, "Armina" etnonimi özü və Ermənistan satraplığında Daraya qarşı baş vermiş üsyanlara istinadən təsdiqlənmiş bütün digər adlar (Araxa, Haldita və Dadṛšiš kimi xüsusi adlar, Zūzahya, Tigra və Uyamā kimi toponimlər, eləcə də Autiyāra rayonunun adı) nə sonralar yerli erməni mənbələrində təsdiqlənmiş erməni dilçiliyi və onomastik materialı ilə, nə də İran qaynaqları ilə əlaqəlidir, bu adlar daha çox Urartu ilə əlaqəli görünür". (Mənbə: Schmitt, R. "ARMENIA and IRAN i. Armina, Achaemenid province". Encyclopædia Iranica. Retrieved 2012-09-03).
Bilmək lazımdır ki, irvanlıların və ya (bügünkü saxta ermənilərin) müasir dili Yunan, Hind, Gürcü, Rus, Türk, Ərəb və Latın kimi müxtəlif dillərin birləşməsidir və əgər bugünkü erməni dilindən xarici sözləri çıxarsaq, artıq danışacaq sözləri olmayacaq!!! Bu fakt onu göstərir ki, irvanlılar (indiki saxta ermənilər) öz əcdadlarının dillərini qoruya bilməmişlər!!! Özlərinin bu qarışıq dilləri ilə illüziyalara qapılaraq qədim kitabələri öz xeyirləri üçün deşifrə etmək niyyətində olmaları gülüncdür!!!


“Hay”ların və ya irvanlıların erməni olmamalarının dəlilləri:
1. İrvanlılar və ya həmin "hay" tayfası (müasir saxta ermənilər) heç vaxt öz tarixi mənbələrində "erməni" sözünü işlətməmiş, özlərini "hay" və vətənlərini "Hayestan" adlandırmışlar.
2. İrvanlıların və ya "hay" tayfasının (müasir saxta ermənilərin) dili Hind-Avropa dillərindəndir. Amma qədim Ermənistandan qalan kitabələrdə qədim erməni dilinin iltisaqi (aqlütinativ – S.B.) dillərdən (Ural-Altay) biri olduğu sübut edilmişdir (Mənbə: Hommel, Fritz (1884). "Die sumero-akkadische Sprache und ihre Verwandtschaftsverhältnisse". Zeitschrift für Keilschriftforschung (in German). 1: 161–178, 195–221, 323–342).
3. İrvanlıların və ya həmin "hay" tayfasının (müasir saxta ermənilərin) qədim mifləri bu insanların Hindistana mənsub olduqlarını sübut edən hindlilərin qədim miflərinə bənzəyir.
Misal üçün: Erməni mifologiyasındakı tanrı qadın Anahit hind və fars mifologiyasındakı tanrı qadın Anahita ilə eynidir (Mənbə: Kavoukjian, Martiros Armenia, Subartu and Sumer [8] Montreal. (1987) pp. 71-72).
Başqa bir misal: "Hay" tayfasının (müasir ermənilərin) mifologiyasındakı "Arq" və ya "Ark" adlandırdıqları günəş ilahəsi hind mifologiyasındakı "Arka" deyilən günəş ilahəsi ilə eynidir (Mənbə: Martirosyan, Hrach Origins and historical development of the Armenian language [1](2014) pp).
Başqa bir misal: "Hay" tayfasının (müasir ermənilərin) mifologiyasındakı üçlü tanrı, yəni "Şivi" hind mifologiyasındakı üçlü tanrı "Şiva"ya bənzəyir (Mənbə: Encyclopædia of Religion and Ethics, ed. James Hastings, vol. 1, 1908).
Başqa bir misal: "Hay" tayfasının (müasir ermənilərin) mifologiyasındakı "Mihr" tanrısı fars mifologiyasındakı "Mehr", hind mifologiyasındakı "Mitra" tanrısına bənzəyir - Mihr - Mehr – Mitra (Mənbə: Encyclopædia of Religion and Ethics, ed. James Hastings, vol. 1, 1908).
Başqa bir misal: "Hay" tayfasının (müasir ermənilərin) mifologiyasındakı "Tiur" tanrısı fars mifologiyasında "Tir" və hind mifologiyasında müdriklik tanrısı mənasını verən "Tişteriya" tanrısına bənzəyir - Tiur - Tir – Tishtrya (Mənbə: Encyclopædia of Religion and Ethics, ed. James Hastings, vol. 1, 1908).
Ayrı bir misal: İrvan (Yervan) Hindistan mifologiyasında mühüm bir tanrının adıdır. İrvan (Yervan) "hay" etnik qrupunun (müasir erməni) mədəniyyətində kimlik rolunu oynayır.
"İrvan" sözü bir hind sözüdür və irvanlar (yervanlar), yəni “hay” tayfası (müasir saxta ermənilər) Qafqazdakı saxta paytaxtlarına ad vermək üçün ondan istifadə etmişlər. İrəvan şəhərinin köhnə adı bir türk adı olan "Çuxursəd" idi. Fətəli şah Qacar dövründə Rusiya Şimali Azərbaycanı İrandan ayırmaq istəyəndə bu sözdən istifadə etdilər!! Amma Azərbaycan türkləri "Çuxursəd" sözünü işlətsələr də, ruslar və irvanlar (müasir saxta ermənilər) şəhəri "İrəvan" adlandırmaqla Azərbaycanda özləri üçün tarix yaratmağa çalışdılar! Əlbəttə ki, irvanlıların (müasir saxta ermənilərin) mifologiyası ilə Hindistan və hətta Fars mifologiyası arasındakı çoxlu oxşarlıqlar onların hindlilər və farslarla eyni əcdad mənşəli olduğunu göstərir.

Kilikiya xalqının (Qərbi Anadoluda) irvanlılar tərəfindən soyqırımı:
Səlib yürüşləri zamanı katolik kilsəsi islamı qəbul etmiş Anadolu xalqına müharibə elan etdi. Papa Fələstin kimi müqəddəs xristian torpaqlarının (İsa Məsihin doğulduğu yer Fələstində yerləşir) müsəlmanlardan geri alınması ilə bağlı verdiyi bir fətva ilə müharibənin başlanmasını qeyd etdi.
Beləliklə, Papa Nuhun gəmisinin üzərində dayandığı, “Tövrat” və “İncil” kitablarında "Ararat" adlandırılan müqəddəs dağın Urartu diyarı olduğunu və onun da xristianlara aid olduğunu iddia etdi!!! Bu yalan və əsassız iddia avropalıların Anadolu müsəlmanlarına qarşı anti-İslam düşüncələrini oyandırdı və onları müharibəyə hazırladı. Səlibçilər (xaçlılar – S.B.) Anadoluya hücum etdilər, amma burada Səlcuq türklərinin müqaviməti ilə qarşılaşdılar. Çünki Səlcuq türkləri Orta Şərq (Suriya və İraq) və Anadolu müsəlmanlarına kömək etmək üçün xaçlılarla müharibəyə girdilər.
Van gölü ətrafındakı Ermənistanı və ya özlərinin adlandırdığı kimi "Hayestan"ı işğal edib bu ərazilərdə məskunlaşan irvanlılar və ya həmin “hay” tayfası səlibçilərin geniş dəstəyindən istifadə etdilər. Amma Səlcuq ordusunun hücumundan qorxaraq “Hayestan”dan (qədim Ermənistan) qaçıb Bizans xaçlıları tərəfindən işğal edilən Anadolunun cənub-qərbindəki Kilikiya torpaqlarına köç etdilər və Kilikiyanın yerli sakinlərini vəhşicəsinə soyqırıma məruz qoymaqla Aralıq dənizi sahillərində yeni bir krallıq qura bildilər. İrvanlılar yeni fəth etdikləri ölkəyə "Kilikiya Hayak" (Hayların Kilikiyası) adını verdilər (Mənbə: A History of the Crusades, vol. II. Kenneth M. Setton (ed.) Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1962, pp. 630–631).

Kilikiya haradır?
Kilikiyanın qədim adı Aralıq dənizi sahilindəki qərbi Anadoluda yerləşən böyük Het ölkəsinin bir hissəsi olan “Kizuo Vanta” xanlığı idi. Miladdan öncə 1200-cü ildə bir qrup "dəniz mühacirləri" bu türk xanlığına hücum edərək onu Het ölkəsindən ayıraraq müstəqil etdilər və öz hakimiyyətləri altına aldılar. Çox güman ki, hücum edənlər hind-ariya tayfalarından idilər. Çünki latınlaşdırılmış “Kilikiya” sözünün Hindistanın məşhur “Kəlküttə” şəhərinin adı olduğu güman edilir.
Diqqət edilməli bir məsələdir ki, irvanlılar yenə də özlərinin yeni qurduqları ölkələrinin adını "Ermənistan" qoymaq istəmirdilər!!! Əslində düşmənləri olan "ermənilər"ə nifrət etdikləri və "Ermənistan" sözünü istifadə etməkdən imtina etdikləri üçün bu dəfə yeni qurulmuş krallıqlarına "Hayların Kilikiyası" adını verdilər.
Burada 3 əsas məqamı qeyd etmək lazımdır:
1. Papa Ararat dağının Urartu diyarı olduğunu necə sübut etdi?!! "Ararat" və "Urartu" sözləri arasındakı şifahi oxşarlıq (cüzi də olsa) onun iddiası üçün yetərli səbəb idimi?!!
2. İbrahim dinindən olan yəhudilər də, xristianlar da, müsəlmanlar da Nuhun gəmisinin hekayəsinə inanırlar.
3. Bu gün Türkiyənin şimal-şərq sərhədindəki dağa "Ararat" deyilir, o dövrdə həmin dağ türklər tərəfindən "Ağrı Dağı" adlandırılırdı və daha maraqlısı ondadır ki, irvan (yervan) xalqı və ya həmin "hay" tayfası onu "Masis dağı" adlandırdı. Görün ki, hətta irvan xalqı (müasir saxta ermənilər) özləri də bu dağı Ararat adlandırmırdılar. Bəs onda hansı əsasla papa həmin dağın adının Ararat olduğunu iddia edir?!! Çox maraqlıdır ki, irvanlılar (müasir saxta ermənilər) bu gün də bu dağı "Masis" deyə adlandırırlar və Ararat sözündən istifadə etmirlər!!!
Bəzi Qərb tarixçiləri xristianlıq (pan-xristianizm) xurafatına uyğun olaraq “Ararat” sözünü zorla irvan mədəniyyətinin (müasir saxta ermənilərin) ayağına yazmaq istəyirlər və heç bir etibarlı mənbəyə əsaslanmadan, yalnız təbliğata söykənərək, “irvanlılar” üçün tarix yaradırlar!!!

İndi görək Ararat nə deməkdir?
“İncil” kitabında “Tövrat” kitabının "Yaradılış" (Genesis) fəslinə istinadən Nuhun gəmisinin üzərinə endiyi dağın adının "Ararat" olduğuna işarə edilir (Mənbə: İncil kitabı, “Yaradılış” (Genesis) fəsli, 6-11-ci ayələr). Amma bu dağın adı Quranda "Cudi" (Judy) kimi xatırlanır (Mənbə: Qurani-Kərim, “Hud” surəsi, 44-cü ayə).
Araratın nə demək olduğu barədə sonradan izahat verəcəyəm. İlk öncə bir neçə mühüm məqama diqqət yetirək:
1.Yuxarıda qeyd etdik ki, sözügedən dağın adı türk dilində "Ağrı dağı" və irvanlıların (müasir saxta ermənilərin) dilində isə "Masis" adlanır və ermənilər heç vaxt "Ararat" sözünü işlətməmişlər.
2. İbrahim dininin ardıcıllarından (yəhudilər, xristianlar, müsəlmanlar) heç biri Nuhun gəmisinin üstünə endiyi dağın (Ararat və ya Cudi) harada olduğunu bu gün də dəqiq bilmirlər.
3. "Nuh daşqını" (Nuhun tufanı) hekayəsi şumerlərin (qədim Mesopotamiya) "Gil Qamış", hinduların isə "Minu" adlandırdıqları mifologiyaya bənzəyir. Bu əfsanələr (miflər) sözlərin terminologiyasını anlamaqda bizə kömək edə biləcək. Həm Hindistan, həm də Şumer mifologiyasında bütün dünyanı bürüyən və insan nəslini, heyvanlar aləmini məhv etmək ərəfəsində olan böyük bir daşqından söhbət gedir. Amma tanrılar özlərinin seçdikləri insanların və nəhəng bir gəminin köməyi ilə insan nəslini və heyvanları xilas edirlər. Bu əfsanələrdə də gəmi yüksək bir dağın başında oturur.
Bu miflər İbrahimi dinlərindən daha qədimdir. Amma maraqlı olan bu iki mifologiyada dağların adlarıdır.
Şumerlərin "Gil Qamış" mifologiyasında macəra qəhrəmanının gəmisi "Maşov" adlanan bir dağın zirvəsinə oturur. Hindistan mifologiyasında isə macəra qəhrəmanı Minunun gəmisi “Matsia” (Matsis) adlanan və dağa bənzər bir balığın üzərinə oturur.
Maşov: Şumerlərin "Gil Qamiş" əfsanəsində göstərilən gəminin endiyi dağ Təbrizin qərbində yerləşən eyni adlı "Mişov" dağıdır. “Gil Qamiş” kitabələrində "Maşov" dağının behiştin (cənnətin) divarları ilə eyni hündürlükdə olduğu yazılır. Xristianlıq etiqadına görə cənnət bağı həmin “Pərdis” (Pərdiz) və ya "Təbriz"dir (Bəzi xristian alimləri "Cənnət" bağının - Adəm və Həvvanın yaşadığı bağ - "Pərdis" və ya "Təbriz" ilə eyni olduğunu düşünürlər).
Dehxodanın lüğətində "Pərdis" sözünün mənası ilə bağlı yazılır: Pərdis və ya Pradeiz” "Mad" (qədim Azərbaycan) dilində “bağ və bostan” deməkdir (Mənbə: Dehxodanın lüğəti).
Matsia (Matsis): Hindistan mifologiyasında Minunun gəmisinin oturduğu dağa bənzər balığın adı, irvan (müasir saxta erməni) dilində Nuhun gəmisinin dayandığı "Masis" dağının adına bənzəyir. Beləliklə, irvanlıların (müasir saxta ermənilərin) dilindəki "Masis" sözünün hind mifologiyasından qaynaqlandığını və Van gölünün sahillərindəki "Urartu" ərazisi ilə heç bir əlaqəsinin olmadığını görürsünüz. "Masis", "Matsia" və ya “Matsis” sözlərinin oxşarlığı danılmazdır və bu məqam bir daha hind və irvanlıların (müasir saxta ermənilərin) mifologiyalarının oxşarlığını təsdiqləyir.

Arat və ya Arata nə deməkdir?
Arat və ya Arata: Mesopotamiyadakı Şumer sivilizasiyasında çox əhəmiyyətli və dini bir bölgənin adıdır. Bu bölgə məhsuldar torpaqlara, zəngin qızıl, gümüş və cəvahirat ehtiyatlarına malik idi. Şumerlərin etiqadına görə, Arat ölkəsi "İnan" ilahəsinin nəzarəti altında idi. Sonralar assuriyalılar və babillilər də bu tanrıya inanaraq onu "Aştar" adlandırdılar (Mənbə: Cohen (1973) p. 55 notes: "Aratta became a epithet for "abundance" and "glory").
İnan ilahəsi: Şumerlərin etiqadına görə, Arat ölkəsini idarə edən cənnətin (göylərin) tanrısıdır . Bu ilahənin simvolu səkkizguşəli ulduz və aypara idi.
Diqqət edin, Azərbaycan Respublikasının bayrağındakı aypara və səkkizguşəli ulduz da bu qədim türk tanrısına işarədir. Türk dilindəki “inan” sözünün mənası da “iman” deməkdir. Şumerlərin qədim qəhrəmanlıq dastanlarından olan "Gil Qamış" kitabələrində də Nuh daşqınına bənzər bir hekayə vardır (əlbəttə ki, hekayə İbrahimi dinlərindən daha qədimə aiddir). Bu mifdə deyilir: “Leysan yağışları nəticəsində daşqınlar bütün dünyanı bürüyür və müqəddəs “Arat” diyarı su altında qalır. Macəra qəhrəmanı Gil Qamiş heyvan və insan nəslini taxta bir gəminin köməyi ilə məhv olmaqdan xilas edir…”
Diqqət edin: Nuhun daşqını və Nuhun gəmisi ilə bağlı macəra nəinki Gil Qamış mifologiyasına bənzəyir, eyni zamanda “Tövrat”da və “İncil”də işlədilən "Ararat" sözü də şumer dilindəki "Arat" sözündən yaranmışdır.
Arat sözünün mənası: Azərbaycanda əkin torpaqlarını suvarmaq üçün iki üsuldan istifadə olunur:
1.Bulaq suyunun həcmi az olarsa, o zaman "sahələrə bölmə" üsulundan istifadə olunur. Əkin sahələri kiçik hissələrə bölünür və bulaq suyu həmin kiçik sahələrə daxil olur.
2.Bulağın suyunun həcmi çox olarsa, artıq əkin sahəsini kiçik hissələrə bölməyə və boş yerə vaxt itirməyə ehtiyac yoxdur. Bulaq və ya çay suyu birbaşa əkin sahəsinə vurulur və bütün əkin sahələri su altında qalır. Türk (Azərbaycan) dilində bu növ suvarma "arat" üsulu adlanır. Buna görə də Gil Qamiş dastanındakı həmin ərazi "Arat" adlanırdı. Çünki türk dilində su altında qalan torpaqların hamısına "Arat" deyilir.
“Tövrat” və “İncil” kitablarında Nuhun daşqını təsvir edilərkən bütün yer üzünü su basdığı yazılır və elə oradaca deyilir ki, on aydan sonra su geri çəkilməyə başladı və su daşqının (Arat) "ortasından" Nuhun gəmisinin yerləşdiyi bir dağ zirvəsi göründü.
Türk dilində "ara" sözü orta deməkdir.
Orta: “ara mənasında – su daşqını isə “arat mənasında işlənir.
Su daşqınının ortasında = ara + arat = Ararat
Beləliklə, "Gil Qamış" mifologiyasındakı "daşqın" mənasını verən türkcə "arat" sözünün Nuh daşqını hekayəsinə daxil olduğu sübut olunur və "selin ortasından" dağın başının (Ara + Arat) göründüyü söylədikdə, türk dilindəki "Ararat" sözü əmələ gəlir. Bəs onda Roma Papası heç bir sənəd və mənbədən istifadə etmədən, Ağrı Dağını yalandan Ararat dağı adlandıraraq qanlı Səlib yürüşlərinin başlamasına səbəb olmasından öncə bir az araşdırma aparması daha yaxşı olardı ki, Şumer əfsanəsinə görə “Arat” (Ararat) ölkəsinin Mesopotamiyada yerləşdiyini və "Ararat" və "Urartu" sözlərinin tələffüzləri arasındakı cüzi oxşarlığın təsadüfi olduğunu başa düşsün.

İrvanlılar (yervanlar) tərəfindən Urartudakı erməni türklərinin soyqırımı.
Məqalədə açıqlandı ki, irvanlılar qədim Ermənistandakı (Urartuda) ərmana (ərməni) türklərini soyqırıma məruz qoymaq yolu ilə özlərinin “Yervanduni” adlı hakmiyyətlərini qura bildilər və ölkənin adını da “Ermənistan”dan “Hayestan”a dəyişdilər.

İrvanlılar (yervanlılar) tərəfindən Ciloluq faciəsində Güney Azərbaycan türklərinin soyqırımı.
İranda Məşrutə inqilabı dövründə (Birinci Dünya Müharibəsindən bir neçə il öncə) irvanlılar (müasir saxta ermənilər) İngilislərin planı ilə və Qəndil dağlarındakı aysorilər və kürdlərlə əməkdaşlıq etməklə Urmiya, Xoy və Savucbulaq (qondarma Mahabad) şəhərlərinə hücum etdilər və Türkiyə ilə Güney Azərbaycan arasında yeni bir dövlət yaratmaq ümidi ilə Qərbi Azərbaycan ostanında (İran) çoxlu sayda türk əhaliyə qarşı soyqırımı həyata keçirdilər.
Xoşbəxtlikdən Güney Azərbaycan xalqının misilsiz müqaviməti və Osmanlı ordusunun komandiri general Ənvər Paşanın köməyi ilə düşmənin bu qorxulu planı pozuldu və Azərbaycan xalqı ağır itki verdikdən sonra qalib gəldi (Mənbə: Ə.Kəsrəvi. Tarix-e hicdəh sale-ye Azərbaycan – Azərbaycanın 18 illik tarixi).

Rusiyanın köməyi ilə irvanlılar (yervanlılar) tərəfindən Qafqazdakı Şimali Azərbaycan türklərinin soyqırımı.
Birinci Dünya Müharibəsi dövründə Rusiya Cənubi Azərbaycandakı “Ciloluq” faciəsində məğlub olan erməni partizanlarını toplayaraq Şimali Azərbaycana hücum etdi, Bakıdakı türkləri soyqırıma məruz qoymaqla şəhəri ələ keçirdi və öz bayrağını qaldırdı. Xoşbəxtlikdən Şimali Azərbaycan xalqının müqaviməti və Osmanlı ordusunun komandiri general Ənvər Paşanın köməyi ilə düşmənin fitnə-fəsad planı yenidən məğlub oldu və irvanlılar Bakıdan qaçmaq məcburiyyətində qaldılar (Mənbə: Ə.Kəsrəvi. Tarix-e hicdəh sale-ye Azərbaycan – Azərbaycanın 18 illik tarixi).
Təəssüf ki, Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyəti və parçalanması ilə müşayiət olunan Birinci Dünya Müharibəsinin sonunda irvanlılar (yervanlılar) rus ordusunun köməyi ilə "Çuxursəd" xanlığına hücum etdilər və türklərin soyqırımından sonra Şimali Azərbaycan ərazilərinin bir hissəsini işğal edə bildilər, yeni ələ keçirdikləri ərazilərə isə "İrəvan xanlığı" adını verdilər.

Sovet ordusunun köməyi ilə irvanlılar tərəfindən "Zəngəzur" türklərinin soyqırımı.
Sovet İttifaqı yarandıqdan sonra irvanlılar rusların köməyi ilə Şimali Azərbaycan əyalətlərindən biri olan Zəngəzur əyalətinin (indiki Ermənistanın cənub hissəsinin yarısı) türklərini soyqırıma məruz qoydular, etnik cəhətdən bu ərazini təmizlədilər və oranı "İrəvan xanlığına" birləşdirdilər. Bu yeni torpağa da "Hayestan" adını verdilər.

Qarabağ müharibəsində irvanlılar tərəfindən Xocalı türklərinin soyqırımı.
Sovet İttifaqının dağılmasından və Qafqazdakı respublikaların müstəqilliyindən sonra 1992-ci ildə Rusiya ordusunun dəstəyi ilə Hayestan (müasir saxta Ermənistan) ordusu Şimali Azərbaycanın Dağlıq Qarabağdakı Xocalı adlı şəhərinə hücum və bu şəhərin bütün dinc insanlarını, o cümlədən silahsız uşaqları və qadınları qətliam edirlər! Beynəlxalq jurnalistlər bu dəhşətli cinayətin kifayət qədər görüntülərini, videolarını və digər sübutlarını hazırlamışlar. İrvanlılar rus ordusunun köməyi ilə Qarabağı və Xocalı kimi 5 ətraf şəhəri də işğal edə bildilər!!! Xocalı soyqırımını çağdaş dövrün ən dəhşətli cinayəti və soyqırımı adlandırmaq olar.

“Erməni” və “Ermənistan” sözlərinin irvanlıların xeyrinə müsadirə edilməsi!!!
Birinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra fransız və ruslardan ibarət Avropa xristian nəzəriyyəçilərinin köməyi ilə irvanlılar tarixdə ilk dəfə erməni olmaları üçün dua etdilər və tarixi saxtalaşdırmaq yolu ilə Urartunun (qədim Ermənistanın) şanlı tarixini ələ keçirməyə çalışdılar ki, əcdadları üçün saxta olsa da, şərəfli (əslində şərəfsiz) bir tarix yaratsınlar və digər tərəfdən də bu cür saxtakarlıqlar toxuyaraq Anadoluda itirilmiş torpaqları Türkiyədən geri götürə bilsinlər. İrvanlıların dərsliklərdə hələ də öz ölkələrini Hayestan adlandırdıqları təqdirdə, bu gülünc iddianı səsləndirmələri maraqlıdır!!!

Azərbaycan türk mədəniyyətindən ermənilərin ədəbi, bədii və mədəni oğurluqları.
Qərb ölkələrində bir şəxs bir kitabdan bir başlığı və ya kiçik bir musiqi parçasın oğurlayırsa, məhkəməyə cəlb olunur və əqli mülkiyyət hüquqlarını pozduğuna görə ağır cəza alır. Ancaq həmin Qərb ölkələri mənalı bir sükutla "saxta Ermənistan" ölkəsinə yaşıl işıq yandırırlar, irvanlılar isə sonsuz tamah və həvəslə Azərbaycanın yerli mətbəxinə aid bir çox yeməkləri, folklor nümunələrini, musiqi və rəqslərini öz xeyirləri üçün oğurlayırlar və heç kim də onların qarşısını almır!!!
Qədim Ermənistan (Urartu) türklərinin soyqırımı, qədim Het türklərinin soyqırımı, Güney Azərbaycan türklərinin soyqırımı (“Ciloluq”), I Dünya müharibəsinin sonunda Şimali Azərbaycan türklərinin soyqırımı, II Dünya müharibəsi zamanı Zəngəzur türklərinin soyqırımı, Sovet İttifaqının dağılmasından sonra irvanlılar (etnik qruplar) tərəfindən Xocalı türklərinin soyqırımı türk millətinə edilən zülmün və irvan (hay) tayfasının cinayətkar olmasının sübutudur. Amma bəzi Qərb ölkələrinin xristianlıq (pan-xristianizm) təəssübkeşliyi üzündən mənalı sükutu çox təəssüf doğurur!!!
H.Yəzdani