YARIMÇIQ ÖMÜR
“QƏMLİ VAGZALI”

Ta uşaqlıqdan bəri həmişə toylarda çalınan “Vagzalı” havası məni sümükdən silkələyib. Gah sevinmiş, gah qanadlanıb oynamış, gah da kövrələ-kövrələ ağızdolusu sidq-ürəkdən hamıya- “Allah xoşbəxt eləsin, toyları mübarək olsun! Cavanların addımları qoşa, yastıqları cüt, kəbinləri bir olsun”, - demişəm. Ailə təməlinin xoşbəxtlik dirəkləri üzərində ucalıb tamamlanmasını arzulamışam... Amma yazımın əhatəsində olan indi eşitdiyim bu “Vağzalı” məni göyüm-göyüm göynətdi. Çünki gəlinsiz, bəysiz çalınırdı bu “Vağzalı”. Bu musiqinin sədaları altında xoşbəxt gəlin kəlağayısı yellənmirdi. Ömrü də toyu kimi yarımçıq qalmış bəy tək doğulmuşdu, bu dünyadan da tək gedirdi...
Camaat qədəmi gödəlmiş addımlarla yaslı-yaralı, leysan bürünmüş qara bulud kimi loğalaq-loğalaq baba evinin həyətindən çıxırdı... Bir tabutun içərisində nişan üzüklü, otuz yaşına çatmamış, nakam ömürlü bir cavan qəmli “Vağzalı”nın kədər dilli sədaları altında doğmalarının çiyinlərinə şırım, ürəklərinə dağ çəkə-çəkə haqq dünyasına yol almışdı.
Tüklərim biz-biz olmuşdu, göz qapaqlarım yaş gilələrinin ağırlığına dözmürdü. Göz yaşımı gizlətmək üçün gün eynəyi taxmışdım. Həmişə mənə sevinc gətirən, fərəh gətirən “Vağzalı” indi mənə nə deyirdi? Hansı müjdədən xəbər gətirirdi? Nə soruşum ondan?..
Bu an bir ana ah-naləsi, bir ana fəryadı hamımızı yandırıb-yaxdı, pörşələdi:
-Əzizinəm, balabanı,
Asta çal balabanı.
Hamının balası gəldi,
Bəs mənim balam hanı?!.- deyərək göynəsə də utana-utana bükük boynunu arxadan gələn izdihama çevirib hamımızdan üzrxahlıq etdi:
- Bağışlayın, ay camaat, ay ağsaqqallar... deməyin ki, bu qadın saymazlıq edir... ocağım sönüb... yuvam dağılıb... körpə balam, bircə balam Səbuhim gedib...
Onun oğul itgisindən fəryad edən baxışları sanki hamıdan imdad istəyirdi, dərdinə şərik axtarırdı...
Bəlkə də ürəyində dünyadan nakam gedən ömür-gün yoldaşı Tələti haraylayırdı, - niyə məni tək qoyub getdiniz? Mənə əmanət qoyub getdiyin tək oğul ciyərparəmi, Səbuhimi mən qoruya bilmədim, ay Tələt, - deyirdi. Yaman tək qoydunuz məni... İndi sən balanı qarşıla, ay Tələt... Gəlir, vallah, gəlir... Səbuhin “Vağzalı”yla gəlir... Amma toy “Vağzalı”sı ilə yox, qəm “Vagzalı”sı ilə gəlir... Ömrü yarımçıq balam, mənim də bütün arzularım yarımçıq qaldı... İndi mən, çiyni qəm xurcunlu yazıq anan, həsrətlə yolunu gözləyən nişanlın Aynura nə cavab verim? Deyim Səbuhini hara göndərmişəm? Onu necə ovundurub, başını necə yozum...
Ağır şələli, ağır intizarlı, bəxti qara bir ana bu dərdi necə çəksin? Nakam oğul, nakam ər, toy-düyünü yarımçıq qalmış “yar” dərdini, necə çəksin?.. Axı mənim dərd götürəsi iki çiynim var, bala, biri atanın, biri sənin... Qoy hənrin hopmuş nəvə həsrətli qoynum da sənin məhəbbət qaranquşun olan Aynurun olsun. Bax, onda hər ikinizin uçan həniri ömrüm boyu mənim nəfəsim olacaq. Mən bu ruhlarla, bu hənirlərlə nəfəs ala-ala sizlərə qovuşacam.
Tabutunun qabağında bu “Vağzalı”nı özüm çaldırdım, bala. Bu “Vağzalı”da sənin hənirini axtarıram. Ruhum bacalar gəzir... Qoşa arxa itirmişəm, ay Allah...
Sənin hənirini eşitmədim, bala, amma öz təskinliyimi tapdım. Bu, könül ovunduran təskinlik deyil... “Qəm təskinliyi”, “Dərd alovudu”. Bu “alovu” sizin yanınıza gələndə söndürəcəm. Sizin nakam ruhunuzun şeh damcılarını özümlə gəzdirəcəm, qoymaram gözlərim qurusun.
Musiqi çaldırmaqda məni qınama, bala. Qoy bu musiqi hər üçümüzün də son ömür karvanının “Kədər notu” olsun.
Bu da bir taledir, bala, indi sizin haqq dünyanızda “Toy Vağzalısı”yla “Qəm Vağzalı”sı qucaq-qucağa səslənir. “Toy Vağzalısı” atanla mənim idi, “Qəm Vağzalı”sı sənin oldu...
Bu ah-naləni çəkən oğul anası Səkinə müəllimə idi... dayım qızı Səkinə, mənim ömür-gün yoldaşım Sonanın kişik bacısı Səkinə Nadir qızı idi.
İlin saralan fəsli olan payızın sozalan günəşi kimi 21 sentyabr 2023-cü il tarixdə payızın girdiyi gün madar oğlu Səbuhinin də ömür günəşi saralıb söndü. Dünyanın qəza-qədəri çox olduğu kimi kədəri də böyükdür.Təzadlarla dolu həyata bir bax. Məhz bu gün müzəffər ordumuz ildırım sürətli, şimşək işıqlı cəsarətiylə Qarabağımızı bütövləşdirib qələbə çaldı. Şəhid verdik, iki yüz illik tarixi zəfər çaldıq. Qoy Səbuhi də bu fədailərin biri olsun. Axı o da Vətən borcunu verib gəlmişdi. Bütün şəhid analarının kədəri və dərdin gözünə qürurla baxmaları Səkinə müəllimə üçün bir təskinlik olsun. İnsan oğlunun əlacı dözmək, çarəsi səbrdir. Allah səbrini versin!
Səkinə xanım 1992-ci ildə Tələt Əhməd oğlu ilə ailə həyatı qurmuşdu (onlar ana xətti ilə qohum idilər). Bu cütlüyün şirin ailəli günlərindən ömür payı qədər əziz olan bir oğul övladları varis kürsüsündə oturmuşdu. Heyf... bu kürsü çilikləndi, pul-pul oldu. Qamqalaqları yazıq Səkinənin ətəyində ömür boyu çırtaçırtla yanacaq.
Tələt ailə həyatını gec qursa da, çox sevinirdi. Bir xatirə yadıma düşdü. Təzə evlənmişdilər. Bir gün süfrə başında oturmuşduq. Rəhmətlik dayıoğlu Xasayla (Tələtin qaynı) bunu çox ürəkdən təbrik etdik. Və təməli möhkəm olan, şirin ailə həyatı, qoşa qarımaq arzuladıq. O da çox utana-utana cavablandırdı ki: “Minnətdaram və indi çırağı gur yanan təmtəraqlı ailə sarayıma baxanda hiss edirəm ki, mənim maddi hər şeyim varmış, amma mənəvi dünyamı zənginləşdirən çiyindaşım yoxmuş. Şükür ki, onu da tapdım. Çox sağ olun!”.
Yazıq hardan biləydi ki, tapdığını vaxtsız itirmək nə qədər ağır imiş... Ömür də getdi... oğul da getdi...
Bu yazımda kədərə köklənsəm də, könül rübabım pəs də olsa bu ailəyə təskinlik sədasını inildəyə-inildəyə çatdırır.
Mən burda böyük qardaş, böyük əmi Akifə də möhkəm dözüm, səbr, ailə başbilənliyi, yolgöstərənliyi və tutumlu ağsaqqal təpəri arzulayıram. Çünki Akifin içərisində zəngin bədii təfəkkür və təlatümlü ibrətamizlik duyğusu var. Qoy o, sütunu sınmış bu ailəyə çiyin versin, dərd həmdəmi, təskinlik məlhəmi olsun.
Həyatın çox qəribəlikləri var. Bir qəribəlik də odur ki, həmişə görürsən ki, ailədə, nəsil-kökdə, qohumluqda və el-obada bir nəfər örnək olur və hamı da ondan umur, qayğı gözləyir, bərk ayaqda onu haraylayır. Nadiruşağında da bu başbilənlik Sadəddin müəllimin (Səbuhinin dayısı) üzərinə düşüb. O, Səbuhiyə həm dayı, həm qardaş, həm tay-tuş, həm də dost idi. Sadəddin həmişə deyərdi ki, elə bilirəm mənim üç oğlum var, heç nəyə də məhəl qoymuram. Səbuhi də dayısı üçün eləydi.
Səbuhinin də son köçünün mənzili Sadəddinin evi oldu. Allah köməyi olsun. Axı qardaş bacının son güman yeridi. Burda yadıma böyük şairimiz Söhrab Tahirin Cənubi Azərbaycanda tənha qalan bacısının diliylə yazdığı bir şeir düşdü.
Mən sənin bacınam, alışdım, aman,
Düşdü saçlarıma düşdü ağ duman.
Mən səni gəzirəm, səni hər zaman,
Ey mənim ömrümün dayağı, qardaş!
Qoy Sadəddin Səkinəyə həm ata, həm qardaş, həm oğul dayağı olsun! Allah onun əlindən, o da Səkinənin əlindən bərk tutsun. Onda bütün doğmaların ruhları şad olar.
Bu gün dilimiz dönməsə də... yasını tutduğumuz Səbuhi, ta uşaqlıqdan çox ayıq, təfəkkürlü, yaşından əvvəli düşünən bir cavan idi. Biz yaş fərqimizə baxmayaraq onunla dayı-bacıoğludan əlavə, dost və yoldaşlıq edirdik. Təbiətində bir az əsəbilik və səbirsizlik vardı, amma tez də yumşalırdı, - di yaxşı, nə deyirsən edək, - deyirdi. Həmişə nərd oynayardıq bəzən də “tası” bitirməyə səbri çatmazdı, danlayardım, axırda düzəlişərdik.
Həftə sonları, bəzən də daha tez-tez bizə gələrdi. Elmə, mütaliəyə, musiqiyə, rəssamlığa çox meyl göstərərdi. Hər dəfə bizə gələndə mənim kitab rəflərimi səliqə-səhmana salar, onun üçün maraqlı olan siyasi, bədii, klassik ədəbiyata aid olan kitabları seçib oxumaq üçün götürərdi. Demək olar ki, mənim kitablarda, jurnallarda, qəzetlərdə çap olunan, bəzən də əlyazmamda olan siyasi və publisistik bütün yazılarımı çox böyük həvəslə oxuyar və özünəməxsus şirinliklə təhlil və tərif verərdi. Mən də onu əhatəmdə olan yüksək titullu yazıçı, şair və jurnalist dostlarımla tanış edərdim.

Soldan: Vəliyəddin İsmayılov, Səbuhi, Yusif Hüseyn və Nəsib Nəbioğlu
Musiqiyə, xüsusən saza böyük meyl göstərirdi. Mənim də və özünün də sazı vardı. Bütün saz havalarını ona öyrətməyimi istəyirdi. Görərdin ki, bəzən mənim və digərlərinin barmağında inləyən qeyri-adi “gülləri” vurmağa xəsisliklə can atardı və öyrənərdi. Çox şirin barmaqları vardı...
Həmyerlimiz şair Kamil Təbib demişkən: Heyf ki...
-Qızıl qələm tutan əllər
Bir-birinə bağlı gedir...
Səbuhinin sərt, ciddi xüsusiyyətləri ilə yanaşı özünəməxsus, kənardan sezilməyən kövrəkliyi də vardı.
Heç yadımdan çıxmaz, 2012-ci ilin avqust ayının 26-sı idi. Atası Tələt həkimlərin ciddi səyinə baxmayaraq Kaspar xəstəxanasında ömrünü tapşırdı. Çox ağır anlar idi. Səbuhinin baxışları əmisi Akifin, anasının və mənim üzümdə qalmışdı. Novcavan bir oğulun atası gözünün qabağında həyatla vidalaşmışdı. Səbuhi elə bil donmuşdu, amma təmkini yerindəydi. Biz mərhumu Bərdəyə aparmalıydıq. Gecə saat 2-3 radələriydi. Səbuhi çox ciddiliklə dedi ki, siz gedin, mən gələrəm.
Uşağı yola gətirmək çətin idi. Bibiləri ağlaya-ağlaya onun başını sığalladılar. Akif onu ovundurdu, dedi, qadan alım, gəl, bizim maşınlarla gedək. İnadından dönmədi ki, dönmədi. Dedi, mən gedib atamın maşınını götürüb o biri əmioğluyla gələcəm...
Nə isə... biz kəndə çatanda Səbuhi də maşınla gəldi. Akif əmisinə və mənə dedi ki, siz məndən inciməyin, üzr istəyirəm, nə olar uşaq olanda, mənim də duyğulu bir düşüncəm var. Həmişə biz kəndə atamın maşını ilə gələrdik. Babamın, nənəmin qəbrini ziyarət edərdi, sonra bizi ovundurardı. İndi mən istəməzdim ki, həmişə təmtəraqla bizi aparan atam ömrünün axır köçündə yad maşınla ata ocağına getsin. Onu tək buraxmaq istəmədim. İstədim ki, öz maşınıyla onun karvanına qoşulum, axirət dünyasına yola salım, - deyib kövrəldi.
Akiflə hər ikimiz axşamkı təkidimizə görə heyfsiləndik...
Taleyin işinə bax... Ona görə deyirlər ki; “Gəlimli-gedimli, bir ucu ölümlü dünya”. İndi də qəm karvanlı, gəlimli-gedimli bu dünyada həyat tamını tam dadmamış bir cavanın ömür karvanı qubr evində sona çatır... Ata, bala ruhları qovuşur... Eh... tale yazan belə yazıb. Bəlkə də ata rahatdır... harayına oğul çatdı... Amma... amma oğulun harayına kim çatacaq?!
Bərdə rayon Mirzəxanlı kənd qəbirstanlığının girişində gözəçarpan yerdə qoşa qəbir üzü qibləyə haqq dünyasına qovuşan iki mehman saxlayır. Bir başdaşında tutqun sifətli, ciddi baxışlı ərən bir ata, bir başdaşında xoşsifətli, gülərüzlü, həyat duyğulu, nakam arzulu bir oğul şəkildən hər gələnə səssiz-səssiz baxır, hey baxırlar. TƏLƏT... SƏBUHİ...
Amma bu sükutu pozan bir ana sızıltısı, bir vəfadar səsi hamımızı hönkürtülü bir kədərə bürüdü. Heç kəs yerindən tərpənmirdi, elə bil ayaqlar altında torpaq donmuşdu.
Göz yaşımı yağış kimi,
Dağa-daşa səpəm, gərək.
Başdaşını dodağımda
Əridincə öpəm gərək...
...Ağır addımların səsi kəsilirdi... Ana nəfəsi od yağdırırdı.
Anan nə çağdadı, gəl,
Ah-naləm dağdadı, gəl.
Üzüyün sandığımda,
Qurbanın bağdadı, gəl...
Of... Ay Allah...
Allah hər ikisinə, bütün qəbr əhlinə, cəmi şəhidlərə qəni-qəni rəhmət eləsin, məkanları cənnət olsun!
Səbuhi unudulmaq üçün yox, yad olunmaq üçün əbədi dünyasına qovuşdu...

Vəliyəddin MİSİROĞLU,
yazıçı-publisist,
Azərbaycan jurnalistlər Birliyinin üzvü,
"Qızıl Qələm mükafatı” laureatı.
13 oktyabr 2023-cü il.

Yeganə QƏHRƏMANOVA
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin dosenti,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

XX əsrin əvvəllərində "Azərbaycan" qəzetində Şuşa mövzusu

1905-ci il inqilabından sonra Azərbaycan mətbuatının inkişafında xüsusi bir mərhələ başlandı. Təkcə Bakı şəhərində deyil, Tiflis, Gəncə, Lənkəran, Şuşa kimi şəhərlərdə də qəzet və jurnallar nəşr olunmağa başladı. 1920-ci ilədək Azərbaycanda 400-dən artıq qəzet və jurnal fəaliyyət göstərirdi ki, xalqımızın ictimai və milli şüurunun formalaşmasında, o dövrə aid məlmatların əks olunmasında həmin mətbuat orqanlarının müstəsna rolu olmuşdur. Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyət olan ADR-in yaranmasından sonra 03.09.1918-ci il tarixli qərara əsasən Gəncə şəhərində “Azərbaycan” adlı qəzet nəşrə başlamışdı. Milli mətbuat tariximizdə xüsusi rolu olan bu qəzetin Gəncədə cəmi dörd sayı nəşr olunmuş, oktyabr ayının 3-dən qəzet fəaliyyətini Bakıda davam etdirmiş, 1919-cu ilin yanvar ayının 16-a kimi Ceyhun Hacıbəylinin, daha sonra böyük mütəfəkkir Üzeyir Hacıbəyovun redaktorluğu ilə nəşr olunmuşdur. Əsas vəzifəsi Azərbaycan Milli Hökumətinin fəaliyyətini, ölkədə baş verənləri düzgün və obyektiv şəkildə xalqa çatdırmaqdan ibarət olan qəzetdə ilk gündən Əhməd Cavad, Məmməd Səid Ordubadi, Nəbi bəy Yusifbəyli, Nağı bəy Şeyxzamanlı, Adil xan Ziyadxanlı, Mirzə Bala Məmmədzdə, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Bayqara, Firudin bəy Köçərli, Seyid Hüseyn, Salman Mümtaz, Xəlil İbrahim kimi vətənpərvər ziyalılar dövr üçün ən aktual hesab edilən məsələlərdən bəhs edən yazılarla çıxış etmişdilər. Belə əhəmiyyətli məsələlər sırasında aparıcı mövzu isə öz himayəçilərinə arxalanaraq Azərbaycanda min cür fitnə-fəsadlar törədən ermənilər və onların ağlasığmaz vəhşilikləri olmuşdu. Qəzetin səhifələrində ermənilərin çarizmin himayədarlığı ilə Şuşada şəhərin yerli sakinləri olan Azərbaycan türklərini sıxışdırmasından, 16 avqust 1905-ci ildə azərbaycanlılara qarşı hücumlarından bəhs olunur. Hücumlar nəticəsində Xəlfəli və Köçərli məhəllələrinin xeyli sakini qətlə yetirilmiş, dəhşətli vəhşiliklər törədilmişdi. “Azərbaycan” qəzetinin 1918-ci il 5-ci sayında M.S. Ordubadi 1906-cı ilin 12 iyununda baş verən hadisələrlə bağlı yazır ki, “bir tərəfdən kazak dəstələri və piyada rus qoşunu, digər tərəfdən ətrafdan yığılmış 10 minə yaxın erməni əsgəri, bir tərəfdən də müharibədən qabaq şəhərdə nizam altında saxlanılmış erməni bölükləri və qaçaqlar müsəlmanlara qarşı hücuma başladılar. Beş gün ərzində müsəlman evləri yandırılıb top zərbələri ilə dağıldı”.
Qəzetin səhifələrində Şuşada ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi əməllər, onların öz mənfur niyyətlərini həyata keçirmək uğrunda apardığı iyrənc oyunlar ardıcıl olaraq öz əksini tapır. Buradakı məqalələrdən aydın olur ki, Qafqazda qarışıqlıq başladığı vaxt Qarabağ erməniləri özlərini bir guşəyə çəkilib Qafqasiyadan ayrılmış kimi göstərmişdilər. Zaqafqaziya respublikaları cümhiriyyətlərini elan edərkən Qarabağ erməniləri bu cümhuriyyətlərin heç birini tanımayaraq Qarabağda özlərinin müstəqil hökumətlərini yaratmaq iddiasına düşmüşdülər. Qəzetin 1918-ci il 16-cı №-sinin 3-cü səhifəsində Şuşanın müsəlman əhalisinin ermənilərin bu iddiasına qarşı münasibəti haqqında yazılırdı: “Fəqət müsəlmanlar böylə bir hökuməti gözmək (görmək), tanımaq istəmədilər. Bundan dolayı məhəlli türklər ilə ermənilər arasında süstlük, soyuqluq və narazılıq başlanaraq nəhayət, müsəlləh müsadiməyə müncir olmaq dərəcəsinə gəldi. Müsəlmanları Qarabağ hökuməti təşkilinə - Qarabağ cümhuriyyəti elanına məcbur etmək məqsədilə ibtida qonşularımız şirin sözlər, böyük vədlər və sairə kimi aldatmalara təvəssül etdilər. Lakin böylə təşəbbüslərin hədər və bisəmər olduğunu görüncə təşəbbüsati-təcavüzkaranəyə iqdam etdilər. Bu məqsədlə ən əvvəl Əsgəranı bağladılar. Bu surətlə son dörd ay zərfində şəhər ilə Ağdam arasında əlaqə kəsildi: şəhərə azuqə gəlmədi. Zira gedənləri yolda qətl ediyorlardı. Axır aylar Andronik və Şahnazaryan qoşunlarının Şuşaya gələcəyi xəbərləri alınmağa başladı. Ermənilərin bihəyalığı yüz qat artaraq şəhərin ətrafında deyil, daxilində də müsəlmanları sıxmağa başladılar”.
Məqalədən məlum olur ki, errnəni kəndliləri müsəlman bazarına gəlir, müsəlmanların Ermənistana getmək istəyənlərini isə silahla təhdid edir, tutub aparırdılar. Ona görə də müsəlmanlar Ermənistana getmək fikrindən əl çəkir, bütün Qarabağın şəhər və kəndlərində ermənilərlə əlaqə və münasibətlər kəsilmək həddinə çatırdı. Nəticədə qışın yenicə bitdiyi bir vaxtda Şuşanın bütün ətraf ərazilərə gedən yolları kəsilmiş, şəhər yalnız ehtiyat ərzaqların ümidinə qalmışdı. Lakin onsuz da qəhətlik olan bu illərdən sonra az olan taxıl ehtiyatı qısa müddətdə tükənmiş, aclıq başlanmışdı. Belə bir vəziyyətdə ermənilər hansı yolla olsa da, müsəlman Şuşanın əhalisinin Qarabağ hökumətinin müstəqilliyini tanımasına cəhd göstərirdilər. Məqalədə bu da göstərilirdi ki, “ermənilərin qismi-əksəri hərbcuyanə bir vəziyyət alaraq türkləri güc ilə tabe etmək istəyirlər deyə də sülhcuyanə siyasət aparan və məsələyi qan tökmədən həll etmək arzusunda bulunan bir cəryan dəxi vardı. Ancaq bu cəryan ibtida qayət zəif olub bir müddət hətta səsini belə çıxarmayur, gizli çalııyordu”.
Qəzetin elə həmin nömrəsində Şuşada və Qarabağda baş verən hadisələri yaxından izləyərək bu mövzuda silsilə məqalələr çap etdirən Xəlil İbrahim adlı müxbir Qarabağda, o cümlədən Şuşada ikihakimiyyətliliyin hökm sürdüyünü göstərərək yazırdı ki, “Ermənilər “Qarabağ cümhuriyyəti” elan etmək fikrində olaraq bu məqsədlə var qüvvələri ilə çalışmaqda ikən binbaşı (minbaşı) Həsən Bəsri bəy Şuşaya, Fəxri bəy Ağdama və Kazım bəy Qaryaginə komandan təyin olunan vəzifələrinin ifasına şüru etdilər. Fəqət türk-islamlar Qarabağ cümhuriyyətini tanımaq istəmədikləri kimi, ermənilər dəxi bizim komandanlarımızı tanımaq deyil, hətta eşitmək belə istəmədilər. Benaəleyh Şuşada erməni əhatəsilə müsəlmanlar biri-birindən qət surətdə ayrılaraq o zamanadək mövcud olan hökumət müəssisələrini tərk etdilər və Həsən Əfəndiyə tabe olaraq ümumhökumət işlərini onun ixtiyarına verdilər. Şəhərin erməni hissəsində isə ermənilər bir müddət əski idarələri davam etdirdikdən sonra, nəhayət, Qarabağ erməni qurultayı dəvət etdilər”.
Müəllifin yazdığına görə, iki həftə çəkən qurultay zamanı ermənilər öz fəaliyyətini eyni ruhda davam etdirməyi vacib bilərək öz aralarında Qarabağ hökuməti təşkil etdilər və hökumətin nazirlərini təyin elədilər. Ermənilərin bu iyrənc hərəkətlərinə qəzəbini gizlədə bilməyən Xəlil İbrahim yazır ki, “Bu qurultayda ermənilərin simayi-həqiqisi açıldı. Qurultay dəvətinədək guruldayan sosializm, demokratiya, ədalət, filan kimi parlaq sözlər artıq aradan qaldırılaraq mütəəssib daşnaqsağanlıq meydana çıxdı. Hökuməti tamamilə millətçilərdən təşkil etdilər. Şimdi ermənilər bir məsələyə müntəzirdirlər: Andronik və Şahnazaryan nə vaxt gələcəklər ki, müsəlmanları silah gücilə tabe edək!”
Müəllifin qəzetin 18-ci №-sinin 1-ci səhifəsində təqdim olunan məqaləsindən görünür ki, “Ordu qərargahından təbliqi-rəsmi Qarabağda sükunət vardır. Dağlara fərar edən erməni əhali peydərpey köylərinə övdət etməkdə və təslimi-silah eyləməkdədirlər”. Bu məlumatın ardınca “Türklər nə yapıyorlardı?” sualını qoyan Xəlil İbrahim yazır ki, “Hələ şəhər komandanı Həsən Bəsəri axundun vürudundan müqəddəm şəhər islamları ermənilərin hərəkətini görərək bu işlərin bir vaxt müsəlləh müsadiməyə müncər ola biləcəyini dərklə “sülh istərsən isə hərbə hazır ol” məsəlinin məfhumunca müqavimətə hazırlaşmaya başlayırlar”.
Müəllifin yazdığına görə, Şuşa əhalisi erməni hucumlarından qorunmaq məqsədi ilə könüllü dəstələr yaratmışlar: “Şəhərdə “Ənvəriyyə”, “Şövkətiyyə”, “Xəliliyyə” və mütəəllimlərdən mütəşəkkil “Vəhəbiyyə” dəstələri adı ilə dörd könüllü əsgər dəstəsi təşkil ediyorlar. Hər dəstədə zabiti əvəz edəcək bir neçə dəstəbaşı zabit təyin olunur. Şəhərdə silah götürə bilən hər bir şəxs (15 yaşından 60 yaşınadək) tamamilə siyahı ediliyor. Cavanlar “Hərəkət ordusu” adı ilə həman dəstələrə daxil oluyorlar: qırx yaşından yuxarı olanlar isə ehtiyat əsgəri hesab olunaraq fövqəladə hallarda işə cəlb olunacaqları xəbər verliyor”.
Xəlil İbrahimin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, yerli əhali də varlı-kasıb demədən ermənilərin mənfur əməllərinə qarşı ehtiyatı əldən verməməyə çalışır: “Təslihat işlərinə baxmaq üçün şəhərdə 14 məhəllə komitəsi təsis edilyor: məzkur komitələrin vəzifəsi hər kəs öz məhləsinə siyahı tərtib verərək qüvvəsi çatan hər şəxsə beqədəri-qüvvə silah aldırmaq və para toplayaraq madətən zəif olanlar üçün cəmaət yoluyla silah almaqdan ibarət idi. Bu surətlə şəhərdə dövlətli, fəqir-hamı silahlanır və hər məhlənin on minlərcə müştərək ehtiyat gülləsi və yüzlərcə tüfəngi olur”.
Müəllif yazır ki, “Məhəlli türklər müsəlman hissəsilə Ermənistan arasında xət hüdudu dava ehtimalına qarşı təhkim edərək şəhərin şimalından qərbinə doğru bir xətt səngər quruyorlar: xətti-hüdudda bulunan evləri dəxi səngər qərar verərək divarlarını deşiyor, pəncərələrini örtüyor – səngər qayırıyorlar. Hankı məhlənin tüfəngçiləri hankı səngərə gedəcək, ehtiyatda kimlər duracaqlar, səngərə güllə, şörək və sairəyi kimlər daşıyacağlar, çörək nerədə bişəcək, kənardan kömək gələrsə nerədə təvəqqüf edəcək, kimlər müqəyyəd olacaqlardır. Xülasə, bütün cüziyatı belə unutmamaq şərtilə müqavimətə hazırlaşıyorlar. Gecə-gündüz şəhər cavanları əldə silah olaraq səngərlərdə qaravul çəkiyorlar”.
Əhalinin bir-birinə yardım etməsini, öz problemlərinin özü düşünməsini xüsusi vurğulayan Xəlil İbrahim varlıların pul toplayıb kasıblar üçün taxıl aldığını, çörəyin bir girvənkəsinin cəmi 50 qəpikdən satıldığını qeyd edir. Yazıda əhali “öz dərdini özü ağlayıb, dərmanını özü axtarsa da”, əsgərlik çəkməmiş, zabitlik məktəbində oxumamış adamların bu birlik təşəbbüsləri nə qədər yüksək qiymətləndirilsə də, bir sıra nöqsanların da olduğu göstərilir və bildirilir ki, belə nöqsanlara yol verməmək üçün Şuşa əhalisi arasında ümumi səfərbərlik edilmiş, cavanların hamısı əsgərliyə başlamışdı. Şəhərdə əsgəri idarələr təşkil olunmuşdu ki, onları bir neçə kiçik zabit idarə edirdi. Cavanlar müəyyən müddət məşq etdirilir, sonra buraxılırdılar. Şəhər könüllülərindən ibarət qışlada daimi qalmaq üçün dəstələr yaradılırdı. 50 nəfərə qədər təhsilli cavan hərbi məktəbdə oxumaq üçün ərizə vermiş, onlar piyada və süvari dəstələrə ayrılaraq hər gün səhər saat doqquzdan günorta on ikiyə, axşamtərəfi dörddən altıya kimi məşq edirdilər. Zabitlər səngərləri yoxlayır, şəhərin bir başından o biri başına qədər tunel və xəndəklər qazdırıb, yeraltı yollar çəkir, üstüörtülü qazmalar düzəldirdilər. Səngərlərin hər birində quyular, sipərlər, çalalar qazılır, şəhərə və ya kəndlərə hücum olarsa, qarşısını almaq üçün şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsinin dörd bir səmtində səngər qurulur. Şəhərin “Üçmux” ucalığında da ehtiyat səngəri qurulur.
Müəllif əhalinin hazırlıq vəziyyətini bir qədər də dəqiqliyi ilə ifadə edərək yazır ki, “Bir gündə şəhərdən dağın başına xəndək vurularaq dağın təpəsində səngər quruluyor. Burası erməniləri həyəcana gətirərək narazılığa və müsəlmanların həman səngəri tərk etmələri haqqında bir tələb surətinə bais oluyor. Fəqət bir növ ilə ixtilaf yatırılıyor. Şəhərin şimalında iki buçuq çağrımlıqda “Dövtələb” adlı bir təpə dəxi var. Hər kəs bu təpəyə malik olub iyirmi tüfəngçi bulundurarsa, tərəfi-müqabildən bir şəxsi belə Xəlfəli, Xan kəndi, Malıbəyli və Qaryagin yollarına çıxmağa buraxmıya bilər. İştə məzkur təpənin dəxi əhəmiyyətini etirafla məhəlli türklər orada dəxi səngər quraraq daima iyirmi-otuz qaragül bulunduruyorlardı”. Səngərlərin bir neçə məntəqəyə bölündüyünü, hər məntəqəyə bir rəis təyin olunduğunu göstərən X.İbrahim rəislərin öz dairələrində xüsusi hazırlıqlı onbaşılar təyin edərək hər gün onbaşılardan birini öz dəstəsi ilə qaravula göndərdiyini yazır. Qışlada yaşayan əsgərlərin də başqa vəzifələri var idi. Məqalədən aydın olur ki, “bunca hazırlaşmaqla bərabər müsəlmanlar heç vaxt dava istəmiyorlardı. Unutmamalıdır ki, dava hazırlığı, səngər qurmaq, silahlanmaq və sairə xüsusunda müsəlmanlar nə yapmışlarsa, ermənilər daha ziyadə ciddiyyətlə çalışmış, hətta müsəlmanları hazırlaşmaya onlar vadar etmişlərdir”.
“Azərbaycan” qəzetinin 1918-ci il 19-cu №-sinin 1-ci səhifəsində “Ordu qərargahında– Qarabağda” başlıqlı yazısında Xəlil İbrahim Şuşa şəhərini davaya hazırlamağın, dava olacağı təqdirdə əhalini salamat saxlamağın nə qədər mühüm və çətin iş olduğunu, bu istiqamətdə nə qədər zəhmət çəkildiyini təsəvvür etməyin heç də çətin olmadığını yazır və qeyd edir ki: “Böylə işlər isə şübhəsiz ki, cəmiyyətlər tərəfindən görülür... Təşkilat işləri şəhəri müdafiə halına gətirilmək və davaya hazırlaşmaqda ikən bütün Qarabağda vəba və yatalaq kimi sarı xəstəliklər peyda olaraq gündə otuz-qırx adam ölürdü. Köylərdə camaata tibbi müavinət göstərilməsi qeyri-mümkün olaraq xəstəliklərin önü alınmayırdı. Zira nə lazımı miqdarda təbib və heyəti-təbib var idi, nə xəstəxanə, nə dərman”. Belə ağır bir vəziyyətdə şəhər komandanının nəzarəti altında 8 təbib, həmçinin bir neçə tələbə daxil olmaqla səhiyyə bürosu açılmış, hər məhlədə səhiyyəçilər təyin edilmişdir. Nəticələr yaxşı olduğundan müdafiə hazırlığı məqsədi ilə şəhərin bütün müdafiə məsələlərinin həvalə olunduğu “Hərbiyyə idarəsi” təsis olunmuşdu. Həmin hərbi idarə daxilində “Ərzaq idarəsi” təsis edilsə də, yollar bağlı olduğu və şəhərə ərzaq gətirilmədiyi səbəbindən taxıl və digər məhsullar get-gedə azalmağa, qurtarmağa başlamışdı. Artıq ərzaq idarəsinin səyləri bir nəticə vermirdi, idarə kənardan ərzaq ala bilmirdi. Yalnız şəhərdə sarı xəstəlik dərdi bitdikdən sonra, təbib və tələbələr iclas keçirərək dava olacağı halda zərərçəkənlərə yardım məqsədi ilə “Şəfqət qardaşları” adlı kursu açmaq qərarına gəldilər. Müəllif yazır ki, “İyirmi altı tələbə kursa daxil olub birinci kömək və sarqı qaydalarını öyrəndi. Müavinəti-tibbiyə qəsdilə ibtida şəhərdə bir xəstəxana açıldı. Bunun üçün tələbələr tərəfindən hələ keçən illərdən müsamirə və sairə tərtibi vasitəsilə 12000 manat pul yığılmışdı. Bu dəfə haman məbləğin üstünə bir qədər də parə toplandı və şəhrin hər işində ciddi surətdə iştirak edən “Müdafiəyi-milliyə” cəmiyyəti bu işi öz öhdəsinə götürərək 18000 manat pul buraxdı... Xəstəxanaya iki təbib və səkkiz tələbə baxacaqdır. Burası mərkəz təşkil edəcəkdi. Bundan əlavə dava düşdüyü təqdirdə cəbhə təşkil edəcək olan xətdə sol cinah mərkəz və sağ cinah da olmaq üzrə üç yerdə dəxi ayrı-ayrı sarqı nöqtəsi qərar verilmişdi. Bu nöqtələrin hər birində bir təbib və beş tələbə duracaqdı”.
X.İbrahimin öz yazısında toxunduğu daha bir maraqlı məqam bundan ibarətdir ki, o, Şuşanın müsəlman əhalisinin dava istəmədiyini, onlarla bərabər bir qrup erməninin də sülh tərfdarı olduğunu göstərir. Həmin sülhpərvər ermənilərlə danışıq apararaq vəziyyəti nəzarət altına almaq istəyən azərbaycanlılar tərkibi altı türk və altı ermənidən ibarət olan “Beynəlmiləl komitə” yaratmışdılar. Komitənin ixtilafların yatırılması yönündəki rolunu xüsusi qiymətləndirən müəllif yazır ki, “Heyət bir olub daima ermənilər ilə müsəlmanlar arasında vüqu bulan ixtilafları yatırmaq, ixtilaflı məsələləri sülh ilə həll etmək, xassə şəhərdə asayiş və müsaliməti davam etdirmək uğrunda çalışıyorlardı. Həm pək böyük xidmət gördü. Bu komitə olmasaydı, bəlkə, Şuşada 3-4 dəfə qanlı müsadimə də baş verərdi”.
Sonrakı fikirlərdən aydın olur ki, komitə bir çox məsələlərdə öz müsbət rolunu göstərmişdi: “Əvvəla, Aras ilə Kür arasında sükunət edib də yayda dağa, yəni yaylağa köçən dörd yüz min əhaliyi-elat nisan ayının axırlarından etibarən köçməyə başlamalı ikən dağ yollarının erməni əlində olması və ermənilərin yollarda xalqa azar və əziyyət vermələrindən dolayı həziran ayından köçə bilməyib aranda qalmışdı. Burası köçərilər üçün bir fəlakət təşkil ediyordu. Zira həm əhali, həm mal-qoyun qızdırma tutub qırılıyordu. Beynəlmiləl komitənin türk əzasının təşəbbüsilə nəhayət, elata yol verilərək dağa köçməgə imkan oldu. Fəqət yollarda ermənilər camaata pəh çox əziyyət verdilər”.
Komitənin daha bir əhəmiyyətli xidməti də olmuşdu. Şuşalılara 12000 erməni qaçqınının şəhərə gəlmək istədiyi haqda məlumat çatdırılmışdı. Böyük Yarma adlı yerdə Zarıslı və Musurmanlar adı ilə tanınan camaat ermənilərin qarşısını kəsərək şəhərə buraxmırdılar. Dörd gün, dörd gecə zarıslılarla ermənilər arasında atışma olmuş, bu hadisədən sonra şəhərdə hər an qarışıqlıq baş verəcəyi gözlənirdi. Komitə yenə işə qarışaraq davanın qarşısını almışdı.
Komitənin fəaliyyətini xüsusi qiymətləndirən müəllif yazır ki, “Fəqət Beynəlmiləl komitənin ümdə xidməti son günlər oldu ki, bu xüsusda vaxtilə yazılacaq. Şəhərin yolu hər tərəfdən bağlı olduğundan bütün cahandan əlaqəsi kəsilmiş, dünyadan bixəbər, adətən qaranlıqda olmuş bir cocuq kimi qalıyordu... Bu halda bir də Andronik və Şahnazaryan qoşunlarının şəhərə vürudu xəbəri çıxıyor. Ermənilərin vəhşiliyi daha da artıyor. Ermənilərin bihəyalığının nə həddi var, nə hesabı. Türklər o qədər sıxıntı çəkiyorlar ki, dava düşeydi, canımız qurtarardı, ya ölər, ya ermənilərin boyunduruğundan xilas olardıq – deyə, ölmək şərti ilə də olsa, ermənilərdən qurtarmağı arzu ediyorlardı”.
Belə bir vəziyyətdə Bakının alınması xəbəri müsəlman əhaliyə böyük bir sevinc, eyni zamanda təsəlli oldu. “Qurban günü müsəlmanlar birinci dəfə şəhərdə rahatlıq hiss etdilər. Həm öylə şadlıq ki, bəlkə, Şuşa şəhəri bütün tarixində böylə bayram görməmişdir”. Lakin bu sevindirici xəbər cəmi iki gün çəkmiş, üçüncü gün Şahnazaryanın gəlməsi xəbəri yayılmışdı. Bu çətin vəziyyətdə də beynəlmiləl komitənin böyük rolu olmuş, Şuşada yaşayan erməniləri sakitləşdirməyi bacarmışdılar. X.İbrahim bu barədə “Azərbaycan” qəzetinin 20-ci nömrəsində yazır ki, “Qarabağdan xəbər verirlər ki, bir dəstə daşnaqsağan firqəsinə mənsub ermənilərin macərapərəstliyi tamamilə dəf edilib. Erməni camaatının Qarabağ hadisələrində iştirak etməmələri aşkar olmuşdur. Erməni əhalisi şəhərdə və kəndlərdə əsgərlərimizi duz-çörəklə qarşılayıb Azərbaycan təbəəliyini qəbul etməklə bərabər öz xoşları ilə əsləhələrini təslim edib hökumətin hər bir əmr və fərmanına tabe olmağa hazırdırlar. Müxtəsər kəlam, həyat öz adi halına düşüb. Zəhmətkeş kənd əhalisi öz məşquliyyətinə başlamaqdadır. Şahnazaryanın planı isə çox qorxunc imiş: “Plan böylə imiş ki, Şahnazaryan gəlsin həman kəndə. Şuşadan köməyə gedən ermənilər dəxi oraya yığışdıqdan civara yığılmış olan müsəlmanlar atlılar ilə dava etsinlər, ətrafdakı köyləri dağıtsınlar, bədən şəhərə gəlsinlər”.
Qəzetin sonrakı nömrələrində də ardıcıl olaraq Xəlil İbrahimin Şuşadakı vəziyyətlə bağlı məlumatları dərc olunmuş, bütün cidd-cəhdlərə baxmayaraq, vəziyyətin get-gedə pisləşməsi haqqında məlumatlar dərc olunmuşdu. Bir yandan aclıq, digər tərəfdən erməni fitnəkarlarının əməlləri əhalini çox yormuşdu. Belə bir vəziyyətdə türk ordusunun Şuşaya gəlməkdə olduğu haqqında xəbər yayılır. İndi ermənilərin hansı plana əl atacağı məlum deyildi. Beynəlmiləl komitə erməniləri sakitləşdirməyə, onların türk ordusuna qarşı dava planından əl çəkməsinə çalışırdı. Qəzetin 22-ci sayında müəllif bu barədə yazır ki, “Nəhayət, beşinci gün axşam saat doqquzda beynəlmiləl komitənin erməni nümayəndələri gələrək erməni qurultayında məsələlərin müsbət surətdə həll edildigini xəbər verdilər. İmdi hər kəsə məlumdur ki, ermənilər təslim oluyorlar. Nəhayət, altıncı gün Ağdamda saxlanmış olan erməni nümayəndələri şəhərə gəldilər. Məlum oldu ki, bunlara ultimatum verilərək ermənilərin 24 saat zərfində təslim olmaları tələb edilmişdir. Haman gün ermənilərdən bir neçə kişi Şuşa komandanını hüzuruna bir danə əldə qayrılmış top, bir pulemet və 80 tüfəng gətirərək Azərbaycan hökumətinə təslim və tabe olduqlarını elan etdilər”.
Göründüyü kimi, keçən əsrin əvvəllərində Bakıda nəşr olunan “Azərbaycan” qəzetində Şuşa, orada baş verən ictimai-siyasi hadisələr haqqında geniş və hərtərəfli məlumat verilmiş, qəzetin, demək olar ki, bütün saylarında ermənilərin Şuşada törətdikləri əməlləri əks etdirən yazılar dərc olunmuşdur.
Ümumilikdə, Azərbaycan milli mətbuatında Şuşa mövzusu hər zaman aktual olmuş, istər buradakı ictimai-siyasi vəziyyət, istərsə də Şuşanın zəngin elmi mədəni mühiti haqqında əhəmiyyətli yazılar çap edilmişdir. Bu materiallar keçən əsrin əvvəllərində Şuşa həqiqətlərinin dərk olunmasında, Şuşanın o dövrkü taleyi, ermənilərin mənfur xisləti haqqında daha geniş bilgilər əldə edilməsində xüsusi rol oynayır.

Zəfərin mübarək, Vətən!

Vətən adı çəkiləndə,
Hər dəfə deyirəm, “Can!”,
Sən hər yerdən gözəlsən,
Doğmasan, Azərbaycan!

Vətənimiz Azərbaycan anamız kimi bizə doğma və əzizdir. Vətəni sevmək azdı, onu qorumaq, mənafeyini öz mənafeyindən üstün tutmaq, yeri gələndə, canımızı belə ondan əsirgəməmək gərəkdi... Torpaqlarımızın azadlığı uğrunda canlarından keçən şəhidlərimiz, qazilərimiz də bu yolu seçdilər. Onlar vətəni hər şeydən uca tutdular. 44 gün davam edən Vətən müharibəsi qələbəmizlə başa çatdı. Ali Baş Komandanımız İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan ordusu yüksək döyüş hazırlığı göstərərək torpaqlarımızı düşməndən azad etdi. Tarix yazan qəhrəman oğullarımız əsl döyüş ruhunu, vətənpərvərliyini bütün dünyaya nümayiş etdirdilər.
Biz Əlif Hacıyev, Mübariz İbrahimov, Polad Həşimov, Məzahir Rüstəmov, Maarif Haqverdiyev, Cəbrail Dövlətzadə, Çingiz Mustafayev, Fərid Ələkbərov, Xudayar Məmmədov və minlərcə qəhrəmanlarımızın xatirəsini əziz tutmalı, onları özümüzə örnək bilməli və layiqli davamçıları olmalıyıq.
Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak edən könüllü əsgərlərimizin göstərdiyi şücaətlər xalqımızda vətənpərvərlik hissinin necə yüksək olduğuna bir nümunədir. Vətənimizin şöhrətinin ucalması, ərazimizin bütövlüyü Azərbaycan Respublikasının bütün dünyada sayılan müstəqil dövlətlərdən biri olması uğrunda daim mübarizə aparan Ümummilli lider Heydər Əliyev əsl vətənpərvər insan idi.
"Ömrümün qalan hissəsini də vətənimə bağışlayıram”, - deyən Ulu Öndər yeni Müstəqil Azərbaycanın qurucusu oldu. İndi bu böyük insanın yolunu uğurla davam etdirən Ali Baş Komandanımız İlham Əliyevin apardığı siyasətlə əsgər və zabitlərimizin hünəri, xalqımızın iradəsi, qəhrəman oğullarımızın şücaəti bütün dünyanı heyran qoydu.
Azərbaycan 2020-ci il sentyabrın 27-də başladığı Vətən müharibəsində 44 günə Zəfər qazandı. Zəfərin mübarək, Vətən!

Bəsti CƏFƏRZADƏ

Məmməd Araz - 90
HƏRARƏT DOLU MƏKTUBLAR
Bu yaxınlarda Şəkər Aslanın arxivinə baxarkən iki məktub diqqətimi cəlb etdi. Hər ikisi əbədiyaşar Xalq şairi Məmməd Arazın imzası ilə. Biri 1967-ci ildə Şəkər Aslana ünvanladığı cavab məktubudur. Yəqin ki, Şəkər Aslanın məktubu da Məmməd Arazın arxivində qorunur və ya heç qalmayıb...
İkinci məktubun yazılmasının isə canlı şahidiyəm. Lənkərandan Bakıya gələndə Şəkər Aslan “Evə məktub” adlı kitabını Məmməd Araza çatdırmağımı xahiş etdi. Məmməd Araza çatdıranda şair kitabın bəzi səhifələrinə “quş” qoyaraq vərəqlədi. Bildim ki, nəsə yazacaq. Növbəti həftə “Azərbaycan” nəşriyyatına gedəndə Məmməd müəllim makinadan çıxmış yazını mənə oxutdu. Kövrəldiyimdən təşəkkür etməyə söz tapmırdım. Və yazını zərfə qoyub Şəkər Aslana ünvanladıq. “Sən bölgə şairi deyilsən, ölkə şairisən”.
Bu həmin dövr idi ki, Şəkər Aslan 22 il işlədiyi doğma “Lənkəran” qəzetindən uzaqlaşdırılmışdı. “Söz” jurnalının təsis olunmasına isə aylar qalırdı.
Məmməd Arazın qayğısı, xeyirxahlığı sayəsində çoxlarının taleyinə işıq düşüb. Bunun şahidi çox olmuşam. Əksəriyyəti bu xeyirxahlıqları unutsa da, Şəkər Aslan bu təmənnasız qayğını, diqqəti ömrünün sonunadək minnətdarlıqla yad edirdi.
Bu gün dönə-dönə oxuduğum məktubların müəlliflərinin heç biri həyatda yoxdur. Amma hərarət dolu, səmimi məktublar qalır. Nə xoş ki, yazılanların ömrü onları yazanların cismani ömründən uzundur. Bir də ki, bu məktublarda onların xətti, yazı üslublarıyla yanaşı, həmin anlardakı ovqatları da aydın seçilir. Bu məktublar o zaman üçün iki şəxs arasında olan söhbət idi. İndi isə o məktublar, o yazılı söhbətlər hamıya ünvanlana bilər. Məktublarda ötən əsrin həmin dövrünün ab-havası var, tarixi var.
Şəkər Aslan Məmməd Arazın Lənkəran Dövlət Dram Teatrında keçirilən 60 illik (1993) yubileyində çıxış edib və yubilyara həsr etdiyi şeirini oxuyub. Fikirlərini çıxışında ürək genişliyilə əks etdirərək şairə minnətdarlığını bildirib.
Haqq dünyasında olan hər iki şairin doğum günü oktyabr ayındadır. Hər ikisinin ruhuna rəhmət diləyərək məktubları oxucuların ixtiyarına veririk.

Sevda Əlibəyli

Şəkərcan, salamlar!
Məktubunu alıb sevindim. Mən yaza bilməyəndə, yazmağa vaxtım olmayanda, istəyimcə yazmayanda çox bədbin oluram, yata bilmirəm, əsəbi hal keçirirəm. Belə vaxtlarda dostların məktubu məni tərpədir, düşünürəm ki, heç olmasa bir adamın yadında varam, bir adam üçün yaşayıram, bir adama təsəlli verə bilirəm.
Həm məktubun, həm qəzetdəki rəyin məni sevindirdi. Təşəkkür edirəm. İndi gənclər şöbəsi “Azərnəşr”dən ayrılıb ayrı nəşriyyat olduğundan bizdən (bizim şöbədən) bir sıra əlyazmalar ora verilib (siyahı ilə). Vəziyyəti öyrənərəm (mən bu gün evdəyəm, odur ki, doğru məlumat verə bilmirəm), bizdə qalıbsa özüm məmnuniyyətlə redaktə edərəm; ora da verilsə, yenə narahat olmaya bilərsən, hamısı öz yoldaşlarımızdır. Bir də, sənin kimi şairi hər vicdanlı kəs ürəklə redaktə etməyə sevinər.
Bakının havası çox bulanıqdır: yağır, kəsir, gün düşür, külək qopur və s. (elə ədəbi havası da ondan betərdir).
Arzu edirəm ki, yeni şeirlərlə Bakıya gələsən, bizi sevindirəsən. Mən də ara-sıra yazıb-pozuram. Ancaq istədiyim yazıları çap eləmirlər. Mən isə istəyimi ütüləyə bilmirəm. Belə gedişlə də bir yana çıxmaq çətindir. Nə isə, sağlıq olsun. Nə yaxşı ki, sabaha ümid var.
Hörmətlə: qardaşın Məmməd Araz.
30.I.67
Bəxtəvərliyə qovuşan şairlərdənsən. Sənin arxanda böyük xalq dayanır, sən bölgə şairi deyilsən, sən ölkə şairisən. Vaxtı ilə Sovetlər birliyi adlanan respublikaların əksər xalqlarının dilində sənin şeirlərin səslənib, dünya dillərinin çoxunda şeirlərin ünvan tapıb, hələ bundan sonra sənin şirin dilin yeni-yeni ünvanlar tapacaq.
“Şəki” şeirində yazırsan:

Abidə yazıdır daşın, divarın,
Demə saralacaq, demə solacaq.
Belə bir dünəni olan diyarın
Gör indi sabahı necə olacaq!

olan səadət deyil. Neçə illərdir ki, sənin təptəzə poeziyandan zövq alan, onu ürəkdən təbliğ edən qələm dostlarından biri də mənəm.
Sənə bundan sonra da böyük uğurlar diləyən dostun

Məmməd Araz.
25.VIII.92.

Şair üçün tərif
Tərifdən qorxuram, qorxuram yaman...

M.Araz.



Şair, başla yenə şeir deməyə,
Hər təzə misraya bir əsirəm mən.
Səni ürəyimcə tərifləməyə,
Qələm götürmüşəm, söz gəzirəm mən.

Hər təzə şeirdən ürək sevindi,
Bir az şöhrətləndi, ucaldı vətən!
İlhamla, həvəslə qoy yazım indi
“Tərifsiz bir ömrün tərifi”ni mən.

Tərifdən ki, belə qorxub qaçırsan,
Hər yerdə payına tərif düşəcək!..

Şəkər ASLAN.
1977-1993

Azərbaycanın intellektual mülkiyyətinə dəyən zərərin öyrənilməsi sahəsində elmi tədqiqatların ilkin versiyasını yekunlaşdırdıq

Tarixin müxtəlif dönəmlərində məkrli qüvvələr tərəfindən Azərbaycanın işıqlı insanlarına qarşı repressiyalar baş verib. Çox düşünülmüş planların tərkib hissəsi olan belə mənəvi terror aktlarının strateji məqsədləri bəllidir. O da məlumdur ki, həmin totalitar rejim dövründə cəza aparatının üzvlərinin xeyli hissəsi qeyri azərbaycanlılar idi. Onların hədəfləri Azərbaycanın tanınmış simalarını sıradan çıxarmaq, millətin intellektual mülkiyyətini məhv etmək olub.
Biz QHT və media təmsilçisi olaraq həmin prosesləri araşdırmağa çalışdıq. Bu tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası QHT-yə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin dəstəyi ilə həyata keçirdiyimiz Sosial Rifah və Tədqiqatlar İctimai Birliyinin “Zəfər tariximizin çağrışları, Vətəndaş Cəmiyyətinin hədəfləri” layihəsi çərçivəsində ərsəyə gəldi. Araşdırmalar zamanı 50-dən artıq Azərbaycan zıyalısının repressiya tarixinə, onların əzablı həyat hekayələrinə işıq salmağa cəhd göstərdik.
Onu xatırlatmaq istərdik ki, bu tədqiqatları həyata keçirmək Azərbaycanın strateji maraqları baxımından əhəmiyyətlidir. Bu elmi araşdırmalar müxtəlif arxivlərdən istifadə etməklə, çox məlumatlı və şəxsi arxiv toplayan insanlara və digər mənbələrə müraciət etməklə davam etdi. Repressiya ilə bağlı hər hansı məlumat çox aydın mənbələrə istinad etməklə əldə olunurdu.
Araşdırmalar zamanı dəqiq və reallığa cavab verən mexanizmlərin ortalığa çıxmasına nail olduq.
Bizim bu sahədə təcrübəmiz çox uğurlu nəticələrin qazanılmasına gətirib çıxartdı. Təqdim etdiyimiz hesabatda bu məqam bir daha təsdiqini tapır.
XX əsr Azərbaycanın intellektual mülkiyyətinə dəyən zərərin öyrənilməsi sahəsində elmi tədqiqatlar zamanı bir çox tarixi şəxsiyyətlərimizlə, ziyalılarımızla bağlı ictimaiyyətə məlum olmayan faktlar ortalığa çıxardıq.
Bir vacib məqamı qeyd etmək istərdik ki, XX əsrdə Azərbaycanın bir çox tanınmış simalarının, intellektual mülkiyyət sahiblərinin mənəvi sərvətləri məhz ermənilər tərəfdən təcavüzə məruz qalıb. Bu vaxta qədər bəzi alimlərimiz tərəfindən həmin şəxsiyyətlərin yaradıcılığı, həyatı öyrənilib. Ancaq onların ermənilər tərəfdən təcavüzə məruz qalan intellektual mülkiyyətləri ilə bağlı geniş elmi araşdırmalar çox zəifdir. Biz QHT və media təmsilçisi olaraq bu missiyanı yerinə yetirməyə çalışdıq.
Tədqiqatlar zamanı Azərbaycanın həm tanınmış, həm də ictimaiyyətə o qədər bəlli olmayan zəngin intellekt sahibləri haqqında, onların repressiyaya uğradılması ilə bağlı xeyli məlumatlar əldə etdik. Tədqiqatlar nəticəsində toplanmış yazıların toplusu Hesabat şəklində QHT Agentliyinə təqdim olunub.
Araşdırmalar zamanı böyük insan, “Qırmızı terror” kitabının müəllifi , özü də terrorun qurabanı olan akademik Ziya Bunyadovu, repressiya tarixi ilə bağlı bir sıra kitabların müəllifi, mərhum professor Cəlal Qasımovu ehtiramla andıq. Bu sahədə hazırda yazılar yazan bir sıra şəxslərə, xüsusilə, həyatını arxiv sənətinə və araşdırmalara həsr edən Aslan Kənana dərin təşəkkürümü çatdırıram.
Onu da qeyd etmək istərdik ki, bu tədqiqatların əsasında növbəti ildə “XX əsr Azərbaycanın intellektual mülkiyyətinə vurulan zərbənin arxasında erməni izləri” kitabını çap etdirməyi planlaşdırırıq. Hazırda tədqiqatlar toplusunun üzərində işlərimizi davam etdiririk. Həmin şəxslərlə bağlı toplanan məlumatlar əsasında çap olunacaq kitab yəqin faydalı olar.

Əkrəm Bəydəmirli

"Narkotikə YOX de!"

3 oktyabr 2023-cü ildə Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin böyük akt zalında 205 nəfərin iştirakı ilə Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə “Narkotizmlə Mübarizə” İctimai Birliyinin həyata keçirdiyi “Məhv olmuş ömür. Narkotikə YOX de!” layihəsi çərçivəsində eyniadlı qısametrajlı filmin təqdimatı keçirilmişdir. Tədbiri layihənin rəhbəri Kənan Qubadzadə açaraq bildirib ki, “Layihənin müddəti 3 aydır və əsas məqsədi qısametrajlı film vasitəsi ilə cəmiyyəti narkomaniya bəlasından qorunması yönündə maarifləndirməkdir.
Film 4 dəqiqə ərzində həm səsli həmdə ssenari əsasında teatral hərəkətlərlə gəncləri, valideyinləri məsuliyyətli, narkotikdən və digər pis vərdişlərdən uzaq olmağa çağırır. Film mətbuat, televiziyalarda yayımlanacaq, youtube-də və digər sosial şəbəkələrdə paylaşılacaqdır”.
Tədbirdə iştirak edən Memarlıq və İnşaat Universitetinin prorektoru Orxan Naqdiyev, Azərbaycan Milli Məclisinin deputatları Müşfiq Cəfərov, Vüqar İsgəndərov, İlham Məmmədov, Narkotik Vasitələrin Qanunsuz Dövriyyəsinə Qarşı Mübarizə üzrə Dövlət Komissiyasının daimi fəaliyyət göstərən İşçi Qrupunun əməkdaşı Vasif Quliyev, Daxili İşlər Nazirliyinin Baş Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsinin şöbə rəisi Kamran Mayılov və AzMİU-nun Tələbə həmkarlar təşkilatının sədri Şahmar Rəfili çıxışlarında bildirdilər ki, narkomaniya ümumbəşəri bir problem olaraq günümüzə qədər gəlib çıxan ən böyük problemlərdən biridir. Bu mübarizə dövlət qurumları, hüquq mühafizə orqanları, o cümlədən vətəndaş cəmiyyəti institutları tərəfindən həyata keçirilir.
Narkomaniyaya qarşı mübarizədə maarifləndirmə tədbirlərini daha səmərəli qurmaq üçün Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyi tərəfindən müvafiq qrant layihələri təqdim olunur. Bu baxımdan, deyə bilərik ki, narkomaniya ilə mübarizə dövlətin prioritet məsələsidir. Aparılan araşdırmalar isə onu deməyə əsas verir ki, atılan addımlara baxmayaraq bu gün problemdən əziyyət çəkənlərin sayı durmadan artır. Əsasən gənc nəsil arasında yayına narkomaniya onların həyat və fəaliyyətinə ciddi təsir göstərir. Eyni zamanda, sağlamlıqlarında ciddi problem yaradır ki, bu da normal ailə modelinin inkişafına, sağlam gələcək nəsil yetişməsinə ciddi əngəllər törədir. Narkotizmlə mübarizədə bütövlükdə cəmiyyətin, dövlətin, xalqın, nəhayət hər bir şəxsin fərdi və birgə fəaliyyətinə, barışmaz münasibətinə və əməli köməyinə böyük ehtiyac vardır. Bütün bu kimi halların qarşısını almaq üçün narkomaniyaya qarşı ümbarizə sahəsində davamlı addımların atılması zərurətə çevrilib. Bu baxımdan, narkomaniyaya qarşı mübarizə qısametrajlı filmlər vasitəsilə gənclər arasında yayılsa daha effektli ola bilər.
Tədbir ərəfəsində “Narkomaniya və digər pis vərdişlərə qarşı mübarizədə maarifləndirmə işinə göstərdiyi diqqətə görə” AzMİU-nun rektoru Gülçöhrə Məmmədova, prorektor Orxan Naqdiyev və AzMİU-nun Tələbə həmkarlar təşkilatının sədri Şahmar Rəfili Narkotizmlə Mübarizə İctimai Birliyi tərəfindən təşəkkürnamə təqdim edildi.

Repressiyadan qurtulmanın düsturu…

Professor Bədirxan Əhmədli: “Repressiyadan qurtulmanın ayrıca düsturu olmadığı kimi, onu həyata keçirmənin və qurbanların istintaqa cəlb edilməsinin də vahid bir resepti olmamışdır”

Azərbaycan Respublikası QHT-yə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin dəstəyi ilə həyata keçirdiyimiz Sosial Rifah və Tədqiqatlar İctimai Birliyinin “Zəfər tariximizin çağrışları, Vətəndaş Cəmiyyətinin hədəfləri” layihəsi çərçivəsində 1937-ci ildə və sonrakı dönəmlərdə repressiyalara məruz qalan, təqib edilən şəxslərlə bağlı xeyli tədqiqatlar apardıq. Bu dəfə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, professor Bədirxan Əhmədli ilə söhbət etdik. Bədirxan müəllim çox maraqlı mətləblərə toxundu.
-Bədirxan müəllim, Azərbaycanın tarixində önəmli məqamlardan biri XX əsrdəmüxtəlif kateqoriyadan olan insanlara qarşı törədilmiş repressiya tarixinin tədqiqi məsələləridir. Sizin fikrinizcə, bu tədqiqat işlərini qənaətbəxş hesab etmək olarmı?
-Repressiya XX əsrin ən dəhşətli siyasi aksiyalarından biridir; dövlət tərəfindən törədilmişdir və müəllifi də özüdür. Repressiyanı cəmiyyətdə insanlar, zümrələr bir-birinə qarşı törətməmişdir. Sovet dövləti öz insanlarına qarşı ölüm hökmü, yaxud ölümə bərabər sürgün hökmü vermişdir. Özlüyündə siyasi hadisə olan repressiya bir çox sahələr kimi, ədəbi prosesi də ağuşuna almış və tarixdə ilk dəfə Azərbaycan yazıçı, şair, tənqidçi, elm və maarif adamlarının kütləvi (!) həbsi və məhvi ilə nəticələnmişdir. Bununla da siyasi iradə, qərar və qətnamələrlə idarə olunan ədəbi prosesə ölüm xofu, həbs qorxusu çökmüşdü.
Avtoritar rejimin və ona rəhbərlik edən diktatorlar İ.V.Stalin və L. Beriyanın repressiya "sunamisi" bütün Sovetlər Birliyində, eləcə də Azərbaycanda yüzlərlə mütəfəkkiri, alimi, şair və yazıçını, folklorşünası, tənqidçini, heykəltəraşı, aktyoru həyatdan vaxtsız apardı: yalnız onların deyil, ailələrinin də faciəsinə səbəb oldu. Bu, birmənalı şəkildə belədir.
O ki qaldı, repressiyanın araşdırılmasına, təəssüf ki, bunu yetərli saymaq olmaz. Bizdə repressiya hələ bütün yönlərilə araşdırılmamışdır. Araşdırılan əsərlərdə isə çoxlu ziddiyyətli, bir-birini təkzib edən, yaxud faktlara söykənməyən, yalnız ehtimal edilən fikirlər söylənmişdir. Bəzən bir həqiqəti aşkara çıxarmaq üçün bir neçə fakta əsaslanmalısan. Bu cür faktlar isə ya yoxdur, ya da yetərli deyil. Ona görə də bu məsələdə hər hansı bir hökm vermək çətindir. Hər bir şəxsiyyətin istintaq işinı fərdi yanaşmaq lazımdır və onu tədqiq etmək lazımdır. Bu sahədə araşdırmalar çox azdır, ayrıca bu məsələni kompleks şəkildə araşdırmaq gərəkir.
Bir məsələni də xüsusi qeyd etmək lazımdır; bəzən mətbuatda dərc edilən hər hansı bir məqalə və ya çıxış sənətkarın əleyhinə istifadə olunur. Bu barədə mən məqalələrimdə yazmışam. Halbuki, müstəntiqlər şairin istintaqında bunlara istinad etməmişlər. Çıxışın özü də hər hansı bir sənətkatrın həbsi üçün söylənməmişdir, məqsədi də onu həbs etdirmək olmamışdır. Bütün bunlar onu göstərir ki, problemi siyasi, hüquqi, tarixi, ədəbi yönlərdən tədqiq etmək işin xeyrinə olardı. Repressiyaya həsr edilmiş elmi konfransa keçirməklə bu məsələ haqqında müəyyən dolğun təsəvvür yaratmaq mümkündür. İndiki halda repressiya bizdə pərakəndə halda tədqiq edilib.
-Repressiya ilə bağlı və yaxud zərər çəkmiş insanlar demək olar ki, dünyalarını dəyişiblər. Arxivlərdə olan sənədlərə bəzi tədqiqatçılar tərəfindən diqqət yetirilib, kitablar, məqalələr yazılıb. Bu sahədə geniş tədqiqatlar aparıb bir çox qaranlıq məqamlara aydınlıq gətirmək üçün nə etmək lazımdır?
-İşin çətinliyi bir də orasındadır ki, bu məsələnin üzərindən təxminən bir əsr keçib. Şahidlər yoxdur. Repressiyanın olmasından sonra da uzun müddət hətta repressiya olunanlar belə bu işin mahiyyətini yaxından dərk etməyiblər, bunu özlərinə qarşı haqısızlıq hesab etsələr də, ayrı-ayrı adamları günahlandırıblar. Hətta sürgündə olduqda belə Stalinə çoxlu məktublar yazıblar, özlərinin günahkar olmadıqlarını sübuta yetirməyə çalışıblar. Onların bu məktublarından aydın olur ki, bu işdə Stalini günahlandırmırlar, onun bu işlərdən xəbəri olmadığını güman edirlər. Halbuki repressiya aşağıdan yuxarıya deyil, yuxarıdan aşağıya getmişdir. Burada fərdləri günahlandırmaq işin ən sonuncu hissəsidir. İnsanları bir-birinin üzərinə salan sistem idi. Repressiyanın mexanizmi o qədər də sadə deyil, çox mürəkkəbdir. Bu mürəkkəbliyi açmaq tədqiqatçıların əsas vəzifəsidir.
- Belə tədqiqatların effektli olması üçün bir sıra dövlət qurumlarının, araşdırmalarla məşğul olan şəxslərin iştirakı ilə Komissiyanın yaradılmasına münasibətiniz necədir?
-Bəli, dövlət tərəfindən komissiya yaranmalıdır. Bu komissiyaya tarixçilər, ədəbiyyatçılar cəlb olunmalıdır. Arxivlər açılmalıdır. Hələ də hətta tədqiqatçıların əli çatmayan sənədlər var ki, onların tədqiqata cəlb olunması elmi dövriyəyə fayda verə bilər.
-Repressiyaya məruz qalan və yaxud həmin şəxslərin həbs olunmasına bais olan insanlar haqqında bəzən replikalar dolaşır. Elmi mənbələrə istinad olunmayan belə replikalar cəmiyyətdə çaşqınlıq yaradır. Sizin bu barədə fikirləriniz necədir?
-Təəssüf ki, bizdə belə bir fikir var ki, repressiyada sağ qurtulanlar günahkardırlar. Bu barədə məqalələrdə, sosial şəbəkələrdə tez-tez yazılır. Lakin onların faktları, arqumentləri çox zəifdir. Məsələn, bir nümunə deyim. Tanıdığım bir adam gəncliyində tələbə olarkən M. Müşfiqin repressiya olunmasında onun müasiri məşhur bir şairi günahlandırırdı. Sonralar o adam ədəbiyyatşünas oldu və M. Müşfiq haqqında sənədlərə əsaslanan bir monoqrafiya yazdı. Tədqiqatçı gəncliyində söylədiyi fikirlərdən daşınmışdı. Ona görə ki, faktlara əsaslanmışdı. Yəni bilmədən, yalnız ehtimal ilə hər hansı bir adamı günahlandırmaq çətindi, həm də elmin yolu deyil. 30-cu illər repressiyasını obyektiv araşdırmaq əvəzinə fakta əsaslanmayan, daha çox sağ qalanların mənəvi terroruna yönəlmiş ittiham və tənqidlərlə qarşılaşırıq. Bu yolverilməz haldır.
Tarixin müxtəlif dönəmlərində sovet cəza sistemindən ziyan çəkən, ədalətsizliyin qurbanı olaraq həyatlarını itirmiş şəxsiyyətlərin xatirəsini bu gün əbədiləşdirmək üçün nələri etmək lazımdır?
-Onların adalarını əbədiləşdirmək üçün ən yaxşı yol, elm, ədəbiyyat adamlarının əsərlərini nəşr etmək və onları tədqiqata cəlb etməkdir.
Araşdırma Qrupu

“Yarımçıq qalmış arzular”
Agentliyin dəstəyi ilə çap olunmuş “Yarımçıq qalmış arzular” kitabı təqdim olundu

Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin cari təqvim ili üçün elan etdiyi qrant layihələri müsabiqəsində qaliblərdən biri olmuş və “Ahıllara və Tənhalara Dəstək” İctimai Birliyi tərəfindən həyata keçirilmiş layihə “Yarımçıq qalmış arzular” kitabının nəşri ilə başa çatıb.

Birliyin sədri Ruhiyyə Məmmədova Fact-info.az- a bildirib ki, Agentliyin maliyyə dəstəyi ilə işıq üzü görmüş kitabın təqdimatı məlum hadisələrə təsadüf edən 22 sentyabr tarixində Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində keçirilib: “İgidlikləri ədalətsizliyə qarşı mübarizliyin parlaq nümunəsinə çevrilmiş qəhrəman şəhidlərin ömür-gün yoldaşlarının igid ərləri ilə bağlı xatirələrini, duyğu və düşüncələrini əks etdirən nəfis tərtibatlı kitabın təqdimatı keçirilib. Tədbirdə Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyi, Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) və Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun nümayəndələri, QHT rəhbərləri və təmsilçiləri, şəhid anaları və xanımları, universitet müəllimləri və tələbələr, media nümayəndələri və könüllülər, İctimai Birliyin rəhbərliyi və üzvləri iştirak ediblər. Şəhidlərin əziz xatirəsi yad edildikdən sonra layihə barədə geniş məlumat verilib. Qeyd edilib ki, “Mütərcim” nəşriyyatında nəşr olunmuş kitabın unikallığı onun müəlliflərinin məhz şəhidlik zirvəsinə ucalmış Vətən övladlarının ömür-gün yoldaşlarının olmasıdır. Yazıları oxuculara olduğu kimi, məzmuna heç bir əlavə və dəyişiklik edilmədən təqdim etməyə çalışdıq. Nə qədər çətin də olsa, öz qəhrəman həyat yoldaşları haqqında fikirlərini oxucularla bölüşdüklərinə görə şəhid xanımlarına təşəkkürümüzü bildiririk”.
Çıxış edənlər rəşadətli Ordumuzun parlaq qələbəsində əvəzsiz xidmətləri olan əsgər və zabitlərimizin igidliyindən, dövlətin şəhid ailələrinə göstərdiyi diqqət və qayğıdan, şəhidlərin xatirəsini yaddaşlarda yaşada biləcək bu cür tədbirlərin zəruriliyindən, təqdimatı keçirilən kitabın gənclərin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edə biləcəyindən söz açıblar. Xatirələri kitabda yer almış gənc xanımın bu fikri xüsusi ehtiramla qarşılanıb: “Bir çox arzularımız yarımçıq qalsa da, ən böyük arzumuz çin oldu – Vətənimiz bütövləşdi”.
Tədbirin sonunda kitablar şəhid ailələrinə təqdim edilib və universitetin Kitabxana-İnformasiya Mərkəzinə hədiyyə olunub. Təqdimat iştirakçıları universitet ərazisində yerləşəm “Şəhidlər ölməz, Vətən bölünməz” abidəsi önündə xatirə şəkli çəkdiriblər.
Ruhunuz şad olsun, şəhidlər!

Yubiley

HAQQ YOLUNUN YOLÇUSU...

Mehman Eynulla oğlu Fərzullayev... İndi hamı ona “Hacı” deyə müraciət edir. Mən onu 1994-cü ildə “Hərbi nəşriyyat”ı yaratdığı vaxtlardan “Hacı” kimi tanımışam.
Həcc ziyarətində 1999-cu ildə olub.
İnsanpərvərliyi, ağlı, zəkası, xeyirxahlığı, əxlaqı, əqidəsi, vətəndaş təəssübkeşliyilə elə anadangəlmə Hacıdır. Ömür yoluna nəzər salsaq, bunların şahidi olarıq. 75 illik ömür yolunu yaza bilsəm, bir dastan alınar.
Hacı Mehman poliqrafiya sahəsində və həyatda özünə ustad saydığı Azərbaycanın ilk poliqrafçı alimi Şəddat Cəfərovun devizilə işləyib: “İşi görmək istəyən vasitə axtarır, görmək istəməyən bəhanə”...
Orta məktəbdə əla oxuyub. Həkim olmaq istəyib. Lakin həmin il orta məktəblərdə onuncu və on birinci siniflərin buraxılışı eyni ilə düşdüyündən ali məktəblərdə sıxlıq olur. Mehman həkim ola bilmir. Kəndlərində tərəvəzçilik sovxozunda işə başlayır. Diribaş, işgüzar, zəhmətkeş oğlan tez fərqlənir. Gənclərə rəhbərlik üçün komsomol təşkilatının katibi seçilir. Kommunist Partiyası sıralarına namizəd olur. Ordu sıralarına kommunist kimi yola düşür. Hərbi hissənin qəzetində 3 onluğa vuran bir əsgər barəsindəki yazı qəzet redaktorunun diqqətini cəlb edir. Yazı yazmaq məharəti uşaqlıqdan olmuşdu. 10-cu sinifdə oxuyandan Lənkəranda çıxan yerli qəzetdə və respublika mətbuatında çıxış edib. Sıravı əsgərin yazmaq qabiliyyətini görən “Boevaya zvezda” qəzetinin redaktoru ona hərbi hissənin qəzetinin mətbəəsinə keçməsini təklif edir. Üç ay sonra, hərbi təlimlər vaxtı səhra şəraitində əl və ayaq gücünə işləyən çap maşınında dörd rəngli vərəqə “Boevoy listok” çap etdiyi üçün mətbəənin müdiri təyin olunur. Rəhbərlik etdiyi mətbəə SSRİ Müdafiə Nazirliyinin eyni dərərcəli mətbəələri arasında birinci olur. Burada xidmət etdiyi vaxt Hərbi Dairə qəzeti “Leninskaya znamya” qəzetində mütəmadi yazıları çap olunur. Dairə Partiya aktivində iştirakı zamanı SSRİ müdafiə nazirinin birinci müavini, ordu generalı Sokolovla görüşür. Şəkli böyük ölçüdə “Leninskaya Znamya” qəzetində çap olunur.
Komandanlıq Anasına minnətdarlıq məktubu göndərir.
Mehman hərbi xidmətin bütün təlimlərində yüksək nümunə göstərir. Xidməti bitəndə komandanlıq ona Moskva Dövlət Beynəlxalq Əlaqələr İnstitutunun hazırlıq şöbəsinə qəbul olunmaq üçün göndəriş verir.
Kəndə qayıdıb bu xəbəri atasına sevincək bildirəndə ata - Bakıda institut yoxdur, Moskvaya gedirsən? - deyib razı olmur. Oxuduğu Kərgəlan kənd orta məktəbinin direktoru da atanın fikrini təsdiqləyir.
Bakıya gedir, Azərbaycan Dövlət Universitetinin mətbəəsində işə düzəlir. Sənədlərini o zaman yeganə universitet olan ADU-nun jurnalistika fakültəsinə verir və qiyabi şöbəyə qəbul olunur. Yazı-pozuyla uşaqlığından məşğul olduğundan, ordu sıralarında mətbəə işini öyrəndiyindən bir növ hazır kadr kimi müəllimlərinin sevimlisinə çevrilir. Müəllimlərinin - Nəsir İmanquliyev, Şirməmməd Hüseynov, Seyfulla Əliyev, Əliş Nəbili, Nurəddin Babayev, Tofiq Rüstəmov, Mahmud Mahmudov, Akif Rüstəmov, Cahangir Məmmədli, Nəriman Zeynalov və başqalarından hər zaman xoş xatirələr danışır. Mir Cəlal müəllimin böyük insanpərvərliyini unuda bilmir. Yuxarı kurslarda sırf ixtisas üzrə işləmək tələb olunduqda Sumqayıt radiosunda diktor-müxbir kimi işə başlayır. Bu ştatı tutmaq üçün Sumqayıt Şəhər Partiya Komitəsinin 1-ci katibi Kamran Bağırov gənc kadr Mehman Fərzullayevi qəbul edir.
Sumqayıt radiosunda fəaliyyəti zamanı Azərbaycan Televiziya Komitəsinin aparıcı işçiləri olan Ənvər Qafarlı, Valid Sənani, Nuhbala müəllimlə dostlaşır. Uzun illər Azərbaycan Televiziyasının sədri olmuş Elşad Quliyevlə münasibətlərini xoş xatirələrlə anır. Bakı-Sumqayıt yolunun uzaqlığı səbəbindən belə xoş münasibətli mühitdən ayrılmalı olur.
“Yeni Kitab” mətbəəsinin direktoru olan Şəddat Cəfərova müraciət edir. Mehman Fərzullayevi yığım sexinə müdir göndərir. Planı 70 faizdən artıq ödəyə bilməyən mətbəə ilk ayda 120 faizi ötüb keçir. Sonrakı aylarda 170-180 faizə çatdırılır. Qızlara ikiqat əmək haqqı verməklə axşam növbəsində işləməyə cəlb edir. Bu uğurların qazanılmasında Şəddat Cəfərovun xidmətlərini minnətdarlıqla xatırlayır. Söyləyir ki, Şəddat müəllim hər bir təşəbbüsümü dəstəkləyirdi. Yeni texnologiyalar bizim sexdə tətbiq olunurdu. Yığımın perfolenta ilə həyata keçirilməsi, linotip maşınındakı bu yenilik yığım sürətini xeyli artırdı. İkinci növbədə işləyən qızlar üçün avtobus ayırdı.
Bir haşiyə: Şəddat Cəfərov haqqında “İlk poliqrafçı alim” kitabını yazdığımdan bir fakta da mən aydınlıq gətirim: SSRİ Mətbuat Komitəsinin sədri Boris Stukalin “Yeni Kitab” mətbəəsinə Cəfərovu direktor təyin edəndə mətbəə acınacaqlı vəziyyətdə imiş. Hər zaman işin ağırından yapışan poliqrafçı alim işləri elə yoluna qoyur ki, 11 aydan sonra mətbəə SSRİ mətbəələri arasında I yerə çıxır. Buna inana bilməyən Stukalin Keçici Qırmızı Bayrağı mətbəəyə təqdim etmək üçün Azərbaycana gəlir və Bayrağı şəxsən özü Şəddat müəllimə təqdim edir.
Planın ikiqat yerinə yetirilməsində yığım sexinin payı çox olduğundan Stukalin təqdimatdan sonra sexə gəlib işlərilə tanış olur. Həmin günün sevinci fotolarda öz əksini tapıb.
Mehman Fərzullayev “Yeni Kitab”dan köçürmə yolu ilə “İşıq” nəşriyyatına gedir. Əvvəldə dediyim kimi, hər yerdə ustadı Şəddat Cəfərovun iş metodundan istifadə edir.
“Azərbaycan miniatürləri” albomu 7 il əvvəl Moskvada çapa hazırlansa da, heç bir məsul şəxs nəşri imzalamağa cürət etmir. Nəşriyyatın işçıləri 10 il idi, əmək haqqını vaxtında ala bilmirdilər. Moskvaya gedir. 20 gün Moskvada qalır. Müəyyən xərclər sərf etməklə və səlahiyyəti öz üzərinə götürməklə kitabı çapa imzalayır və kitabın yüksək səviyyədə çapına nail olur. Böyük tirajdan 100 nüsxə kitabla Azərbaycana qayıdır. “Azərbaycan miniatürləri” kitabı Azərbaycan KP MK-nın I katibi Heydər Əliyevə təqdim olunur. Heydər Əliyev kitabı çox bəyənir. Və satışa verilməməsini, yalnız gələn qonaqlara bağışlanmasını tapşırır.
Kitab beynəlxalq sərgidə 2-ci mükafata – gümüş medala layiq görülür. “İşıq” nəşriyyatının işçilərinə 38 min mükafat ayrılır.
Mehman Fərzullayevin işləri düzgün qurması, qənaətcilliyi, SSRİ-nin müxtəlif yerlərində yaşayan poliqrafçı dostlarıyla şəxsi münasibəti hesabına nəşriyyatın işləri yoluna düşür. Digər nəşrlər: “Arxitektura Azerbaydjana”, “Arxitektura Baku” açıqca dəstləri böyük tirajla çap olunur. 30 il əlyazma şəklində istifadə olunan Fikrət Əmirovun “Sevil” operası, Cövdət Hacıyevin “Təntənə”, Arif Məlikovun “Məhəbbət əfsanəsi” və digər not ədəbiyyatlar Moskvada yığılaraq Bakıda çap olunur. Vaxtında əmək haqqı almayan kollektiv mükafat, hətta 14-cü maaş da alır. Mehman Fərzullayevin adıyla bağlı olan bu uğur Komitə sədrinin xoşuna gəlmir. Mükafatlandırılmalı olan işdən getməli olur və mənzil növbəsi batır.
Həzrəti Əlidən (Ə.) soruşurlar ki, düşmənin kimdir? Söyləyir, əlimin yaxşılığı. Bu yazını Hacının yubiley yaşına yazdığımdan söz vermişdim ki, ağrılı yaşantıları qələmə almayım. Amma birmi, beşmi?.. Yan keçmək mümkünsüzdü.
Şəddat Cəfərovun rəhbər olduğu “Kommunist” (“Azərbaycan”) nəşriyyatına gedir. Sinkoqrafiya sexində işə başlayır. Bilik və bacarığı sayəsində sexə yeniliklər gətirir.
Burada ona şilda istehsalı tapşırılır. Maşınlar və bütün avadanlıqlar üçün istifadə olunun bu etiket əvvəllər Saratov və Yaponiyadakı zavodlara sifariş verilirdi. Bunun həllini tapandan sonra nəinki nəşriyyat qazanır, eləcə də respublikaya xeyli gəlir gətirir. O vaxt qəzet çapında istifadə olunan çox qiymətli metallardan hazırlanmış bimetal lövhələr kilosu 20 qəpiyə Sibirə təkrar emala göndərilirdi. Şilda istehsalında istifadə olunan bu tullantı hesab edilən materialın hər kilosundan 20 manat təmiz gəlir əldə olunurdu. 10 adamla 20 min manat qazanc əldə olunurdu. Fəhlələr 700 manat maaş alırdılar. Buradakı istehsal üsulu sex rəisinin özünün tapıntısı idi.
İstehsal sahəsini başqasına tapşırıb sexi köçürürlər. İki ay sonra istehsal dayanır. Respublika müəssisələri yenə Saratova üz tutmalı olurlar. Həm qiymətli metal əldən çıxır, həm də pul başqa ölkəyə axmaqla insanlar üçün problem yaranır.
İş adamı dayanmır, yeni sahələr, üsullar tapır.
Azərbaycan rəssamlarının işlərinin metala köçürmə üsulunu tapır. Bir rəngdən dörd rəng alır. Əslində bir rəng olur, amma dörd çalarlı. Maral Rəhmanzadənin, Mikayıl Abdullayevin... əsərlərini satışa verir.
Bunu da dayandırdıqdan sonra klişe ilə məşğul olur. Burada da haqsızlıqla üzləşdikdə “Kommunist” (“Xalq qəzeti”) qəzetinin redaktoru Rəşid Mahmudovun yanına gedir. Qəzetdə buraxıcı yeri boş olduğundan redaktor Mehmanı o yerə təyin edir. O vaxta kimi Rəşid müəllimlə tanış idi. Birgə iş fəaliyyətlərindən sonra ömrünün sonuna kimi dost olurlar. Rəşid müəllimin vəfatından sonra haqqında kitab tərtib edərək redaktə edib. Ümumiyyətlə, Hacı Mehman uşaqlığından ağsaqqallarla oturub-durmağı sevib. Əməkdar jurnalist Kazım Ələkbərov, ömrü boyu yüksək vəzifələrdə çalışmış Sadıq Murtuzayev, akademik Mirməmməd Cavadzadə, Tofiq Aslanov, Azad Talişoğlu, Kamran Hüseynov, İqrar Əliyev, Ənvər Nəzərli və digərləri ilə dostluq münasibətlərində olub.
Bir qədər sonra Rəşid Mahmudov Mətbuat Komitəsinin sədri təyin olunur. Sədr Təchizat və satış idarəsinə Mehman Fərzullayevi müavin göndərir.
Çətin illərdə, material qıtlığı dövründə poliqrafiyanın əsas canı olan kağız gətirmək qayğısına qalır. SSRİ-nin əksər kağız kombinatlarının rəhbərləriylə dost olduğundan bu işin həllini tapır. İnsanlığına, düzlüyünə, qabiliyyətinə görə bütün qapılar üzünə açıq olur. Özü kombinatdan çıxmamış, pulu ödənmədən kağız vaqonlara yüklənib yola salınırdı.
Qarşısına da hər zaman özü kimi xeyirxah adamlar çıxır. Lənkərandan olan bəstəkar, ilk Azərbaycan rekviyeminin müəllifi Arif Mirzəyevin SSRİ Dövlət Plan Komitəsində yüksək vəzifədə çalışan həyat yoldaşı Tamara Anatoliyevnanı minnətdarlıqla xatırlayır. Onun bir zəngi, tapşırığıyla bütün qapılar üzünə açıq olur. Özünün şəxsi təşəbbüsü və imzasıyla 4000 ton kağızı ölkəyə gətirir. Buna da qısqananlar tapılır. - Bu qədər kağızı biz harda saxlayacağıq? - deyib onu gözümçıxdıya salanlar da olur. Lakin bir qədər sonra kağızın tonu 130 dollardan 700 dollara qalxanda “sağ ol” deyən olmur.
“Panorama Azerbaydjana” qəzetinin çap məsələsi xeyli vaxt idi yubanırdı. Nazirlər Sovetinin qərarı ilə qəzet 4 dildə çıxmalı idi. Nə səfirlik, nə başqa təşkilatlar işi yoluna qoya bilmirlər. Mehman Fərzullayev bu işin təşkili üçün Moskvaya ezam olunur. Hələlik yalnız rus dilində çıxacaq qəzeti çapa hazırlayır. Son anda arvadı erməni olan baş mühəndis: “Mən nə qədər burdayam, bu qəzet burada çap oluna bilməz!” “Pravda” nəşriyyatının direktor müavini Əli Əli oğlu Novruzovla dost olduğundan ona müraciət edir. Əli Əli oğlu direktor Leontyevə məktubu imzalatdırmaqla məsələ yoluna düşür.
Qəzet üçün 26 ton kağızı da Juravleva familiyalı xanım hədiyyə kimi bağışlayır. Ertəsi gün qəzet 80 qramlıq ofset kağızında 4 rəngdə çap olunur və “Pravda” qəzetinin arasına 10 nüsxə yerləşdirib baş mühəndisin stoluna qoyulur. Erməni yeznəsi dəli olur.
Qəzetin yayım məsələsində də Bakılı bir erməni: “Nə qədər ki, mən burdayam...” İşi Allah düzüb qoşursa milyon erməni gəlsin. Mehman Fərzullayev SSRİ Rabitə nazirinin birinci müavini ilə görüşür və hər şey bir saatda həllini tapır. 30 min tirajla çıxan qəzet dünyanın çox yerinə yayılır.
Qəzetin yayım məsələsində də Bakılı bir erməni: “Nə qədər ki, mən burdayam...” İşi Allah düzüb qoşursa milyon erməni gəlsin. Mehman Fərzullayev SSRİ Rabitə nazirinin birinci müavini ilə görüşür və hər şey bir saatda həllini tapır. 30 min tirajla çıxan qəzet dünyanın çox yerinə yayılır.
Mehman müəllim qəzetin işilə bağlı il yarım Moskvada qalır. Qəzetin ingilis dilində abunəsini 3 minə çatdırır. Həmin vaxt Azərbaycanın nəşriyyatları üçün şəxsi nüfuzu sayəsində yüz tonlarla kağız və digər poliqrafik materiallar ehtiyatı göndərir. Onun Bakıya qayıtmağı ilə iş yarımçıq qalır. Qayıtdıqdan sonra min əziyyətlə Bakıdan aldığı RAF maşını səfirliyin həyətindən oğurlanır və qəzet fəaliyyətini dayandırır.
Qəzetin baş redaktoru Fərhad Ağamalıyev səfirliyin mətbuat xidmətinin katibi təyin olunur.
Moskvada işlədiyi dövrdə diaspor təşkilatı ilə də, Azərbaycanın haqq işinin təbliğiylə də məşğul olur. Sankt-Peterburq, Kiyev, Alma-Ata şəhərində Azərbaycan diasporunun yaranması və formalaşmasında xüsusi səy göstərir.
Moskvadan qayıdanda ölkənin ağır vaxtı idi. 20 Yanvar yaraları, Xocalı faciəsi ürəkləri göynədirdi. Hərbi nəşriyyat yaratmaq təklifi alır. Əlaqədar təşkilatlara müraciət edir. 11 nazirin və Bakı şəhər İcra hakiminin imzası və razılığı ilə təsdiqlənən sənədlər nəhayət hazır olduqdan sonra Nazirlər Kabineti qərar çıxarır. Nəşriyyat işə başlayır. İşlər uğurla gedir. Həmin illərdə “Hərbi nəşriyyat” ən “bərkgedən” poliqrafik müəssisələrdən idi. Bizim “Söz” jurnalı da bir neçə il “Hərbi nəşriyyat”da işıq üzü görüb.
Mehman müəllim yaratdığı nəşriyyata 6 il yarım rəhbərlik edir. Bu müddətdə 550 adda nizamnamə, hərbi-texniki, məxfi, tam məxfi xidməti və hərbi vətənpərvərlik mövzusunda kitabın çapına nail olur.
Nəşriyyat 2 beynəlxalq sərgidə iştirak edərək mükafata layiq görülüb.
Mehman müəllim məhz həmin dövrdə Həccə gedib, müqəddəs yerləri ziyarət edib.
Sonra “İslam” nəşriyyatını yaradıb. Müəyyən səbəblərdən nəşriyyatın fəaliyyəti yarımçıq qalıb.
Dörd il Ədliyyə Nazirliyində “Qanunçuluq” jurnalının böyük redaktoru kimi fəaliyyət göstərib. Burada Ədliyyə tariximizdə 4 cap vərəqi həcmində araşdırması, Demokratik Cümhuriyyət və sonrakı dövrlərdə yaşayıb SSRİ məkanında, eləcə də xaricdə çalışan görkəmli Ədliyyə xadimlərimiz haqda məqalələri çap olunmuşdur.
Sonra yaradıcılığa qayıdıb. Neçə ləyaqətli ömrü sözlə əbədiləşdirib.
Hacının yetmişində “70 hələ bir bahardır” yazmışdım. 75-də də o ovqatda gördüm.
Deyir, Allahımdan çox razıyam. Sağlamlığım yerində, övladlarımdan razıyam. Hər namazda Vətənimizə, Ali Baş Komandana, ordumuza, şəhidlərimizə, qazilərimizə, yaxşı adamlara, ailəmə dua edə-edə şükr edirəm.
Hacı Mehman doğulduğu Lənkəran rayonunun Kərgəlan kəndindən lap cavan yaşlarında çıxıb. Bakıda hər hansı qızla və ya o zaman dəbdə olan başqa millətdən olan qızla ailə qura bilərdi. Amma burda da ustadı Şəddat Cəfərovun metodu ilə gedib. Öz həmkəndlisi, ailədə 9 bacının dördüncüsü – Bəsti xanımla ailə qurub 44 illik birgə ömürdə 4 övlad böyüdüb, 9 nəvənin sevincini yaşayırlar.
İlk övladları Xəyyam Neft Akademiyasını bitirib. Dünyaya təhsili və işiylə bağlı səfərləri Amerikadan başlayıb. Müsabiqələrdə I yeri tutaraq Amerikada dünyaca məşhur olan Geofizika İnstitutunda bir il ixtisasartırma kursunda, sonra Norveçdə magistratura təhsili alıb. Daha sonra AMEA-nın Geologiya İnstitutunun aspiranturasında təhsil alıb. Təhsili başa çatmamış iş təklifləri gəlib. Bir müddət London, Bakı, London, Kanada, Dubay, Malaziya, Dubay, Tümen, Rumıniya, daha sonra Omanda çalışıb. Hazırda Kanadada yaşayır. İxtisası üzrə mühəndis işləyir. Oğlu Yusuf birinci sinifdə, qızı Naima hazırlıq qrupunda oxuyur.
Xəyyam 20 ildən artıq müddətdə Vətəndən uzaqlarda yaşasa da, əsl Azərbaycançıdır. Diaspor təşkilatlarının ən fəal üzvüdür. Hər hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq, bütün milli bayramlarımızda işlədiyi şirkətin hesabına Azərbaycanlı ifaçıların iştirakı ilə konsertlər təşkil etməyə nail olub.
Bir neçə alətdə ifa edə bilir. Azərbaycandan gedəndə özüylə apardığı tarını bütün dünyada gəzdirir. Həm tələbəliyində, həm işlədiyi dövrdə özü çalmaqla yanaşı, başqalarını da bu işə - mədəniyyətimizin təbliğinə cəlb edir.
Jalə Rəssamlıq Akademiyasını qırmızı diplomla bitirib. Nübar nəvəsi olan Fatimə Hacının anasının adını daşıyır. İbrahim Elşən oğlu Fatimənin qardaşıdır. Şəbnəm də Texniki Universiteti qırmızı diplomla bitirib. Həyat yoldaşı Hikmətlə Araz, Məryəm, Ayan adlı övladlarını böyüdürlər.
Hacının çox sevimli nənəsinin adını daşıyan Bahar qızı Xəzər Universitetini bitirib. Fenomen səsə malikdir. Xəzər Universitetində dərs deyən Konservatoriya müəlliminin diqqətini cəlb edir. Bahar eyni dövrdə bir il Konservatoriyada təhsil alır. Onun ifasında “Sevil” operası hazırlanır. Yeni səs Xalq artisti Xuraman Qasımovanın da marağına səbəb olmuşdu. Baharın televiziyanın fondunda xeyli lent yazıları var. İfa görüntüdə başqasının, səs isə Baharındır. Bahar həyat yoldaşı Cəfərlə Cahan və Canel adlı qızlarını böyüdür... Uşaqların hər ikisi Musiqi İncəsənət Kollecində təhsil alırlar.
Hacının nəvələrinin dördü dünyanın müxtəlif ölkələrində ali təhsil alırlar. Məktəbli olanları da əla oxumaları, ictimai fəallıqları ilə ailəyə hər zaman başucalığı gətirirlər.
Hacı Mehman haqqında yubiley yazısını başladığım anda haradansa Yaşar Nuri Öztürkün bu fikirlərini oxudum. Nöqtə, vergülünə dəymədən bu fikirlər sanki Hacı Mehmanın boyuna biçilib.
“Sizi dinlə aldatmaq istəyənlərə aldanmayın. Dinin rəmzi saqqal, hicab deyil. Əxlaq, ədalət, ağıl və elmdir”.
Onlarla kitaba redaktor, tərtibçi, tərtibatçı, naşir olan, 50-dən çox kitaba “Ön söz” yazan, bir neçə kitab müəllifi olan Hacı Mehman Fərzullayevin indi ən çox oxuduğu müqəddəs “QURAN”dır. Quranın, bütövlükdə islamşünaslığın, eləcə də digər səmavi kitabların hansı hissəsindən sual versən, Hacının mükəmməl, izahlı cavabları hazırdır.
Hacı Mehmanın 75 illik ömür yolunun çox az məqamlarını gətirdim yazıya. Həyatda üzləşdiklərilə tanış olanda düşünürəm ki, tarix boyu zəka, düşüncə, ağıllı başlar nadanlığın qurbanı olub. Fəqət ürəyində Allah eşqi, həyat eşqi güclü olanlar həmişə qalib gəlirlər. Hacı həmişə müqəddəs, saf əməllərilə kara gəlir, yardımçı olur, xeyirxahlıq edir, insanları haqqa, doğru yola çəkir. Bu işlərin davamı üçün Allahından sağlam və uzun ömür diləyir.
Elə mən də Hacı Mehmanın bu arzularının gerçəkləşməsi və 80 illiyində yeni bir təbrik yazmaq arzusuyla yazıma nöqtə qoyuram.

Sevda Əlibəyli,
“Söz” jurnalının baş redaktoru

Tariximizə ehtiram əlaməti olaraq repressiya qurbanlarına abidə ucaldılmalıdır

Azərbaycan Respublikası QHT-yə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin dəstəyi ilə həyata keçirdiyimiz Sosial Rifah və Tədqiqatlar İctimai Birliyinin “Zəfər tariximizin çağrışları, Vətəndaş Cəmiyyətinin hədəfləri” layihəsi çərçivəsində 1937-ci ildə və sonrakı dönəmlərdə repressiyalara məruz qalan, təqib edilən şəxslərlə bağlı xeyli tədqiqatlar apardıq.
Bu dəfə uzun illər Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənt Arxivində müxtəlif vəzifələrdə çalışan, Azərbaycanda repressiya qurbanlarının ən geniş tədqiqatçısı “Arxivlərdən gələn səslər” və digər dəyərli kitabların müəllifi Aslan Kənanla söhbət etdik. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında baş tutan görüşümüz zamanı Aslan müəllim çox maraqlı mətləblərə toxundu.
Tədqiqatçı Aslan Kənan Azərbaycanın ilk dissidentlərindən biri olan Gülhüseyn Hüseynoğlu haqqında danışdı: “ Mən tədqiqatları əsasən Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənt Arxivindən, DTX arxivindən yararlanaraq davam etdirmişəm. Bu sahədə bir sıra kitablarım, xeyli sayda məqalələrim çap olunub. Mən ortalığa atılan əsassız replikalara, mənbəyi bəlli olmayan fikirlərə deyil, daha çox faktlara və elmi mülahizələrə önəm vermişəm. Gülhüseyn Hüseynoğlu haqqında onu deyə bilərəm ki, Azərbaycanın ilk dissidentlərindən biri olub. Gülhüseyn Hüseynoğluya öncə ölüm cəzası verilir. Həmin illərdə güllələnmə hökmü müvəqqəti götürüldüyündən hökm 25 il həbslə əvəzlənir. O, Sibirə sürgün edilir. Nəhayət, Stalin öləndən sonra bir çox məsələlər kimi bu işə də yenidən baxmağa qərar verilir və Gülhüseyn Hüseynoğlu azadlığa çıxır. 1955-ci ilin mayında "İldırım" təşkilatının bütün üzvləri evlərinə qayıdırlar".
Aslan Kənan qeyd edir ki, sonralar mən dəfələrlə Gülhüseyn müəllimlə görüşüb repressiya tarixini, bəzi gizli məqamları öyrənməyə cəhd etdim. Hətta bir dəfə kiçik diktafon tapdım. İstəyirdim onunla səmimi söhbət edim, bütün bildiklərini gizli də olsa diktafona yazım. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının qabağındakı parkda görüşdük. Sanki Gülhüseyn müəllim hiss etmişdi. Mən onu çox söhbətə tutdum ki, bizim bilmədiklərimizi danışsın. O, qəti şəkildə repressiya ilə bağlı heç bir şey danışmayacağını bildirdi. Elə bil onda sovet KQB-sinin, o dövrün qorxusu, xofu vardı. Əlqərəz Gülhüseyn Hüseynoğlu bir çox sirləri özü ilə qəbirə apardı.
Həmin dövrün ziddiyyətli prosesslərinə toxunan tədqiqatçı Aslan Kənan daha sonra qeyd edib: “Mən Mircəfər Bağırovu ziddiyyətli şəxs hesab edirəm. Onun müsbət tərəfləri ilə bərabər çox ziddiyyətli tərəfləri olub. Çox günahsız insanlar qurban gedib. Bəziləri deyir Mikayıl Müşfiqi xilas etmək istəyi olub. Ümumiyyətlə, repressiya tarixi ilə bağlı əsası olmayan replikaları, belə varinatları mən qəbul edə bilmirəm. Bağırov bir çox günahsız ziyalılarımızı xilas etmək imkanı olub. Amma o, bunu etməyib. Qaldıkı M. Müşfiqlə bağlı onu demək olar ki, 1937-ci ildə Müşfiq doğum gününə bir gün qalmış həbs edilir, 1938-ci ilin yanvarın 5-dən 6-na keçən gecə onu güllələyirlər. Onun harada basdırıldığı haqqında heç bir sənəddə yazılmayıb. Cəsədlərin dəfninə gəldikdə, NKVD-nin xüsusi kimsəsizlər yeri olub, bir qəbirdə bir neçə şəxs dəfn edilirmiş. Çünki onları basdırmağa elə bir vaxt da yox idi. Bir güllələnmə hökmü vermək 15-20 dəqiqə çəkirdisə, onları basdırmaq da elə bu şəkildə olurdu. Məsələn, Böyükağa Talıblı ilə Əhməd Cavad bir vaxtda güllələnib. Məgər onların hər birini ayrılıqdamı basdırıblar? Xeyr! Bir neçə güllələnmiş şəxs üçün dərin xəndək qazılır, onları ora atırdılar. Təbii ki, təmtəraqla dəfn olmayacaqdı. Müşfiq Müsavatın gənclər təşkilatının üzvü olub, onun üzərində 1926-1930-cu illərədə bir neçə əksinqilabçı ilə əlaqədə olmaq “günahı” var idi. Bir gündə 3-4 nəfəri birdən güllələyirdilər, hər biri üçün ayrıca qəbir qazmayacaqdılar ki? Biz nə qədər Müşfiqi sevsək də, onun belə dəfn edilməsini qəbul etmək istəməsək də, bu reallıqdır”.
Aslan müəllim Nəriman Nərimanovun 1925-ci ildə Moskvada öldürülməsi və yaxud öz əcəli ilə ölməsi məsələsinə aydınlıq gətirərək bildirdi ki, Nəriman Nərimanovun zəhərlənməsi və ya başqa formada öldürülməsi ilə bağlı əlimizdə heç bir tutarlı fakt yoxdur. Bu barədə danışılanları, replikaları məndə təsdiqləyəcək faktlar yoxdur. Ümumi mülahizələr isə yetərli deyil.
Tədqiqatçı alim onu da bildirdi ki, tariximizə ehtiram əlaməti olaraq repressiya qurbanlarına abidə qoyulmalıdır. Ölkə hüdudlarından kənarda dəfn olunmuş repressiya qurbanlarının, totalitar rejimin təqiblərindən didərgin düşən çox tanınmış simaların, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Əlimərdan bəy Topçubaşovun və digərlərinin nəşinin Azərbaycana gətirilməsi məsələsi üzərində düşünməliyik. O dahi şəxsiyyətləri gənc nəsil daha yaxşı tanımalıdır.
Tanınmış tədqiqatçı Aslan Kənanla kifayət qədər müzakirələrimiz oldu. Həmin söhbətin çox az bir hissəsini təqdim etdik.

Araşdırma Qrupu