Müharibə deyəndə insanı kədər, qəhər bürüyür. Çünki bu sözün arxasında fəlakət, dağıntı, aclıq, göz yaşları dayanır.
1988-ci ildə mənfur ermənilərin Qarabağa torpaq iddialarından sonra müharibə dəhşətlərinin çox şahidi olduq. Bu müharibədə oğullarımız Azərbaycanın azadlığı və ərazi bütövlüyü uğrunda əsl kişi kimi döyüşdülər. Vətən, torpaq yolunda şəhidlik zirvəsinə ucaldılar. İnanırıq ki, yaxın zamanda Cənubi Qafqazda liderliyini möhkəm saxlayan Milli Ordumuzun igid əsgərləri üçrəngli bayrağımızı düşmən əsirliyində qalan Şuşaya taxacaqlar! Bəli, həmin tarixi qələbə gününü də ömrümüzün xöşbəxt günü kimi şanlı tariximizə yazacağıq. Təqvimdə başqa günlərdən fərqlənən bir gün - 9 May tarixi yazılıb. 74 ildir ki, həmin tarix qələbə bayrağını Reyxstaqa sancan Böyük Vətən müharibəsi qəhrəmanlarının Qələbə günü kimi qeyd olunur. Qazanılan bu qələbədə azərbaycanlı əsgərlərin əzmkarlığı və qəhrəmanlığı əvəzolunmaz, neftimizin əhəmiyyəti isə danılmazdır. Hər il 9 May - Qələbə gününü xalqımız dünyanı faşist zülmündən azad edən qəhrəman oğulların bayram günü, sevincli günü kimi qeyd edir. Ancaq qazanılan qələbəyə qədər isə çox itkilər vermişik. Böyük Vətən müharibəsindən ailəsinə sağ-salamat qayıdanlar olsa belə, çoxları itkin düşüb, bəzisi faşist əsirliyində işgəncələrin qurbanı olub. İndi də 300 mindən çox azərbaycanlının həlak olduğu müharibədən söhbət düşəndə gözləri yolda qalan insanlar var ki, yaxınlarını soraqlayırlar. Bakı kəndlərinin tarixini araşdırarkən, orta yaşlı insanlar söhbət zamanı müharibədən qayıtmayan ataları, əmiləri, dayıları haqqında mənə çox danışıblar. Bəzi insanlar atasını çox axtardığını, hətta yetim olduğuna görə həmişə xiffət çəkdiklərini söyləyiblər. Hələ sovet dövründə Böyük Vətən müharibəsində həlak olanların xatirəsini əbədiləşdirmək üçün yaradılan abidələri ziyarət etməklə isə təskinlik tapıblar. Müharibə başlayarkən neft şəhərinin sakinləri olan Bakılılar həm ön, həm də arxa cəbhədə qəhrəmanlıqlar göstəriblər. Tarixi, mədəniyyəti ilə seçilən, qoynunda göz açdığım Bülbülə kəndi də Bakının ətraf kəndlərindən biridir. Böyük Vətən müharibəsi başlayarkən Bülbülə kəndindən 960 sakin müharibəyə yollanıb.Onlardan biri 1944-cü ildə Polşa şəhəri uğrunda gedən döyüşlərdə həlak olan Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Əvəz Verdiyevdir. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən məktəbimizə müharibə veteranları qonaq gələrdi. Onlar müharibədə göstərdikləri qəhrəmanlıqlardan danışar, şagirdləri “yaxşı” və “əla” qiymətlərlə oxumağa ruhlandırardılar. Müharibə ilə bağlı söhbətləri anam mənə çox danışıb. Onun uşaqlıq illəri müharibə dövrünə təsadüf edib.1941-ci ildə müharibəyə gedən kiçik qardaşı Allahman müharibədən sağ-salamat qayıdır. Ancaq anamın böyük qardaşı Xankişi, evləri bir-birinə bitişik olan Nəzir əmisinin oğlu Paşa, Buzovna kəndində yaşayan dayısı Əliheydər isə Böyük Vətən müharibəsindən qayıtmayıb. Anam indi də xatırlayır ki, müharibə illərində evlərinin bütün pəncərəsinə qara kağız tuturdular ki, küçəyə işıq düşməsin. Gənc qızlar, qadınlar məcburi qaydada akop, yəni səngərlər qazmağa göndərilirdi. Qadınlar zavodlarda ən ağır işlərdə, gecə növbəsində, fasiləsiz işləyirdilər. Anamın böyük qardaşı Xankişi isə müharibədən əvvəl axşam neft texnikumunda təhsil almaqla yanaşı, gündüz Orconikidze (indiki Suraxanı) rayonundakı neft mədənində işləyirdi. Babam Xaspolad (Xası) isə xəstə olduğuna görə müharibəyə getməmiş, Hacı Süleyman Ağa Əli oğlundan ona miras qalan mülkdə dükan açaraq ticarətlə məşğul olurdu. Babam müharibənin başlandığını da dükanda olarkən eşidir. Bu xəbərdən sonra o, övladlarına görə narahatlıq keçirir. Evin sonbeşiyi olan kişik qızı, yəni mənim anam isə hələ balaca idi. Əvvəllər heç yerdə işləməyən nənəm müharibə başlayanda işə getməyə məcbur olur. Neftdə işləyən Xankişiyə arxa cəbhədə ehtiyac olduğuna görə ona müvəqqəti olaraq icazə kağızı verilmişdi. Anam xatırlayır ki, qardaşım Xankişi hər gün işdən ona verilən südü evə gətirərək, mənə içizdirərdi. Deyərdi ki, “bacı, sən südü iç, ac qalma. Biz aclığa dözərik.” Bülbülə kəndinin yaşlı insanları söyləyirlər ki, Xaspolad babam kənddə xeyirxahlığı, düzlüyü ilə tanınırdı. Qurani-Kərimi müfəssəl bildiyindən, ərəb dilində yazmağı, oxumağı bacarırdı. Ticarət işlərində də malına haram belə qatmazdı. O, müharibədə çörəyin tapılmayan günlərində dəyirmandan gətirdiyi unları bəzən nisyə verərək, çox insana əl tutub, ölümdən xilas edir. Anam danışır ki, “1941-ci ildə müharibənin ilk günlərində bütün ailə stol arxasında nahar edir. Xankişi isə süfrədən iki qaşıq xörək yeyib, ayağa qalxır. Bu zaman babam dayımdan nə üçün yemədiyini soruşanda o, “yeməyimdən milçək çıxdı” - deyir. Bunu eşidən qardaş və bacılarım yemək stolunu tərk edir. Atam Xankişiyə əsəbiləşib, “rədd ol gözümün qabağından” – deyir. Bu sözdən sonra Xankişi küçəyə çıxaraq, evin yaxınlığındakı Bülbülə dəmiryol xəttini keçir. Dükandan siqaret almaq istəyərkən, qəfil şosse yoldan keçən Mir Cəfər Bagırovun qara maşını qarşısında dayanır. Onu qara maşına mindirib, naməlum istiqamətə aparırlar. Bülbülə dəmiryol xəttində nəzarətçi işləyən Dusya adlı rus qadın bu xəbəri tez gəlib atama çatdırır. Atam bu xəbərdən çox sarsılır. Təcili at arabası ilə Orconikidze (indiki Suraxanı) Rayon Hərbi Komissarlığına gəlir. Hərbi komissar M.Məmmədova hadisə haqqında danışanda, o, deyir ki, “Bu işdən xəbərdaram. M.C.Bağırovun əmri ilə bir azdan oğlunuz müharibəyə göndəriləcəkr.” O zaman atam evə qayıdaraq, kəmərinə qızıl onluqlar qoyur ki, bəlkə onların köməyi ilə oğlunu xilas edə bilər. Biləcəridəki stansiyaya çatanda ona deyirlər ki, “eşalon indi cəbhəyə yola düşdü”. Anamın dediyinə görə babam evə qayıdıb, uzun müddət oğlunu acıladığına görə vicdan əzabı çəkir. Həmişə gözləri həsrətlə yollara dikilir. Bir gün ailə Xankişidən üçkünc əsgər məktubu alır. Xankişi məktubunda sağ-salamat olduğunu, Qara dəniz sahilində faşistlərə qarşı döyüşdüyünü yazır. Ailə bir az təskinlik tapır ki, Xankişi əsgərdir. Böyük bacısı babamın, nənəmin dilindən ona məktublar göndərir. Məktubların birində balaca bacısının da əl şəklini çəkib, ona sağ-salamat evə qayıtmağı yazırlar. 1942-ci ilin fevralında dayım Xankişi Süleymanovun sonuncu döyüşü olur. Həmin tarixdən məktubların arası kəsildiyindən, narahatlıq artır. Daha sonra ikinci dayım da müharibəyə yollanır. Babam ikinci oğlundan da əsgər məktubları almağa başlayır. Kəndə isə cəbhədən acı xəbərlər gəlir. Qara kağızlar evləri yasa döndərir, kiminsə ocağında atanın, oğulun müharibədə həlak olması xəbərləri bütün kəndi bürüyür. Bülbülə kəndində yaşayan bir ana isə oğlunun ölüm xəbərinə görə hər gün hönkürtü ilə ağlayır. Oğluna aldığı nişan boxçasına qara bağlayan bu ananın gözləri ağlamaqdan tutulur və o, dünyasını dəyişir. Kənddə kişilər olmadığından yaşlı insanlar rəhmətə gedəndə qadınlar dəfn mərasimini çətinliklə yerinə yetirirdilər. Bülbülə kəndinin ağır günləri başlayır. Buna baxmayaraq qadınlar zavodlarda, fabriklərdə iki növbə ilə işləyərək, çətinlikləri dəf edirlər. Nənəm də 4 yaşlı qızını, yəni anamı evdə qoyaraq işlədiyi müəssisədə nümunəvi işçi kimi çalışır. İstər babam, istərsə də nənəm hamı kimi bir arzu ilə yaşayır ki, müharibə qələbə ilə başa çatsın. Babam hər gün işlədiyi dükana gələrək, qulağı səsdə olur. O, sərt sözlərlə qəlbini incitdiyi Xankişini çox düşünür ki, bəlkə o tezliklə kəndə qayıdar. Xankişidən isə xəbər gəlmir.1945-ci ilin 9 May Qələbə xəbəri bütün kəndə yayılanda, hamı toy-bayram edir. Əsgər balalar evə dönəndə isə sevincli günlər başlayır. Kiçik dayım müharibədə yaralandığına görə Tiflis xəstəxanasından məktub göndərir. 1945-ci ilin iyun ayında babam ürək ağrılarına görə yatağa düşür. Qonşu kənddən gələn həkim Məşədizadə isə babamı müalicə edərək, tezliklə sağalacağını deyir. Sonradan babamın halı pisləşəndə kişik dayıma teleqram vururlar ki, “atan ağırdır, təcili Bakıya gəl.” Babam isə 1945-ci il iyunun 16-da ömrünün son saatında dilə gələrək, oğlanlarının yanında olmasını arzulayır. Bu zaman kimsə babamın nigaran baxışlarına dözməyərək, ona kiçik dayımın şəklini verir. Babam şəklə baxaraq, iki damla göz yaşı içində dünyasını dəyişir.
Xaspolad babamın ölümündən bir neçə saat sonra kiçik dayım evə gələndə artıq babam haqq dünyasına qovuşmuşdu. Babamın vəfatından sonra dükanından çıxan borc dəftərlərində çoxlu insanın adı yazılsa belə, çoxları o borcları ödəmir. Məcburiyyət qarşısında qalan nənəm həmin dükanı ucuz qiymətə kirayə verir. 1947-ci il aprel ayının 7-də nənəm Bəyimxanım Həmid qızı Orconikidze (indiki Suraxanı) rayon hərbi komissarı M.Məmmədov tərəfindən dayım Süleymanov Xankişi Xaspolad oğlunun müharibədə itkin düşməsi haqqında sənəd alır. Sonradan neft texnikumundan nənəmə xəbər göndərirlər ki, oğlunuzun diplomu hazırdır, gəlin aparın. Nənəm isə deyir ki, “Xankişi özü gəlib diplomunu aparacaq”. Müharibədən sonrakı illərdə itkin düşənlər kəndə qayıtsa belə Xankişi dayım geri dönmür.1973-cü il mayın 31-ə qədər, yəni Bəyimxanım nənəm vəfat edən tarixə qədər o, dayım Xankişinin yolunu gözləyir. O, həmişə deyirdi ki, əziyyətlə böyütdüyüm Xankişi yəqin ki, sağdır, nə vaxtsa kəndə qayıdıb, baba mülkindən miras qalan evi (dükanı) təmir edəcək, ailə quracaq. Bu gün anam dayımla bağlı xatirələri mənimlə bölüşərkən ümidlidir ki, Xankişi haqqında hansısa xəbərləri eşidəcək. Dayımın müharibədə itkin düşməsi ona bir təsəlli verir ki, qardaşı müharibə alovundan sağ-salamat çıxıb. Ancaq hansı səbəbdənsə o, ata ocağına dönməyib. Böyük Vətən müharibəsinin başlanmasından isə düz 78 il keçir. Bəli, bu müharibədə yaxınlarının itkin xəbərini alan milyonlarla əsgər ailələri kimi mənim anam da nakam qardaşının ölümünə inanmır. Ona nə qədər təskinlik versəm də anam indi qardaşı Xankişidən çox danışır və dayımı hər dəfə xatırlayanda nəmli gözləri yol çəkir...

Təranə Cəbiyeva