Makron Əliyev-Paşinyan görüşünü niyə təşkil etdi?

Azərbaycan, Fransa, Avropa İttifaqı Şurası prezidentləri və Ermənistanın baş nazirinin videoformatda görüşü keçirilib: görüşün təşəbbüskarı Makrondur.
Aİ-yə sədrliyi üzərinə götürən Fransa prezidentinin belə bir görüşün təşkilində maraqları var:
- Makron Merkeldən sonra Avropanın lideri olmaq istiqamətində çalışır;
- Münaqişənin həllində uzaq düşdükləri bölgəyə Aİ-yə sədrliyi dövründə qayıtmaq istəyir.
Burada əsas məqam “Fransanın prosesə qayıtması Minsk Qrupu formatının dirilməsinə şərait yarada bilərmi” sualıdır.
Bu sualın cavabına, eləcə də Makronun aktivləşməsi və görüşün keçirilməsinə Rusiya-ABŞ qarşıdurması kontekstində baxa bilərik: Paris və Berlin Moskvaya qarşı Vaşinqton cəbhəsində yer almır; burada enerji maraqları ilə yanaşı, NATO daxilində cəbhələşmə də həlledici rol oynayır və Makronun fevralın 7-də Putinlə görüşə hazırlığı, fevralın 15-də Şoltsun Moskvaya planlaşdırılan səfəri də deməyə əsas verir ki, Rusiya ABŞ-la qarşıdurmada Avropa üzərindən bir addım öndədir; Və mümkündür ki, Makronun bunun qarşılığında ruslardan istədiyi məsələlərdən biri də münaqişədən sonra uzaq düşdüyü Cənubi Qafqazda aktivləşmək, Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində vasitəçi kimi iştirak etməkdir. Fransa prezidenti bununla:
- Avropanın yeni liderlik missiyasını gücləndirir;
- Aİ-yə sədrlik edən ölkə kimi Brüsselin Bakı-İrəvan xəttində vasitəçiliyini üzərinə götürür;
- Kiçik detal da olsa, prezident seçkiləri öncəsi bu gedişlər Fransadakı 700 minə yaxın erməni icmasının dəstəyini qazanmağa imkan yarada bilər.
Moskva-Paris anlaşmasının tərkib hissəsi kimi görünən Fransanın proseslərdə iştirakı Rusiyanın maraqları kontekstində də diqqət çəkir:
- Ruslar ABŞ-a qarşı Avropadan cəbhə açmaq siyasətini genişləndirir;
- Aİ ilə Minsk Qrupu formatına qarşı Qərbdə yaradılan alternativ Fransanın iştirakı ilə daha da güclənir;
- Minsk Qrupunun iki həmsədr ölkəsinin Cənubi Qafqazda rusların vasitəçiliyi ilə əldə olunan reallığı qəbul etməsi digər həmsədr ölkənin – ABŞ-ın təklənməsi və bölgəyə müdaxilə imkanlarının zəifləməsi ilə nəticələnir.
Bu baxımdan, Fransanın görüşü Minsk Qrupunun həmsədrindən daha çox, Aİ-nin sədri kimi təşkil etdiyini deyə bilərik. Makron və Şarl Mişelin görüşün yekunlarına dair birgə bəyanatında diqqətçəkən detallar da bu fikri önə çıxarır.
Mişel və Makronun birgə bəyanatında:
1. Minsk Qrupuna istinad edilmir;
2. “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi” qeydi yoxdur, ümumiyyətlə Qarabağın adı çəkilmir; bu o deməkdir ki:
- Qarabağ məsələsi Bakının istəyinə uyğun olaraq gündəlikdən çıxıb;
- Fransa Minsk Qrupunun həmsədri olaraq postmünaqişə dövrünün reallığını qəbul edir: bu, Bakının (həm də Moskvanın) Minsk Qrupuna təqdim etdiyi postmünaqişə dövrünə dair fəaliyyət istiqamətinin Paris tərəfindən də qəbul edilməsi deməkdir;
3. Görüş və bəyanat postmünaqişə dövrünə həsr edilib:
- Brüssel görüşündə əldə olunan razılaşmaların icrası;
- Kommunikasiyaların açılması;
- Sərhədin delimitasiya və demarkasiyanın həyata keçirilməsi;
- Azərbaycan-Ermənistan arasında sülh sazişi üzrə danışıqların başlanması və s.
Beləliklə, geosiyasi proseslərin yaratdığı mövcud şərtlərdə Bakının müharibədən sonra irəli sürdüyü gündəliyin Qərbdə də qəbul edilməsi prosesi sürətlənir.

TÜRKİYƏ-ERMƏNİSTAN YAXINLAŞMASI
TÜRKİYƏ VƏ TÜRKLƏRƏ NƏ VƏD EDİR?

Son ikiyüz il ərzində ermənilərin öz havadarlarına arxalanıb, onların köməyilə türklərə qarşı hansı böyük xəyanətləri, qətliamları törətməsi faktları əsasən ictimaiyyətə məlumdur. Rusiya və İranın aktiv köməyi ilə SSRİ dağılarkən Azərbaycanda sabit milli nizami qoşunun olmaması, ölkə daxilində hakimiyyət uğrunda çox sərt mübarizənin getməsi və bir sıra digər səbəblər üzündən ermənilərin Azərbaycan ərazisinin 20 faizini işğal etməsindən keçən 30 ilə yaxın bir müddət ərzində Türkiyənin Ermənistanla bağladığı sərhədlərin açılması, 100 il öncə Kremlin Zəngəzuru Ermənistanın tərkibinə verməklə Azərbaycanın özünün tərkib hissəsi olan Naxçıvanla, həm də Türkiyə ilə birbaşa əlaqələrinə son qoymuş Zəngəzur dəhlizinin açılması, habelə Qarabağın Rusiyanın sülhməramlı adı ilə müvəqqəti işğal etdiyi dağlıq hissəsinin məsələsinin, yüz ildən bəri ermənilərin öz havadarları vasitəsilə bütün dünyaya saxta soyqırım iddiasını qəbul etdirmək vasitəsilə Türkiyəyə torpaq iddialarını daha da gücləndirməsi cəhdləri və bir sıra digər mühüm məsələlərin həll edilməsi məqsədilə Türkiyə-Ermənistan arasında başlamış danışıqlar təkcə bütün dünya türkləri və ermənilərinin deyil, həm də indiyədək ermənilərdən daim türklərə arxadan zərbə vurmaq üçün istifadə etmiş və etməkdə olan irili-xırdalı, güclü-gücsüz türk düşmənlərinin diqqət mərkəzindədir. Əlbəttə ki, bu danışıqların yekun razılaşmasında hamı məsələlərin öz maraqlarına uyğun əks olunmasına çalışır və çalışacaq, bu çox təbii haldır. Lakin erməni tərəfin danışıqlara heç bir ilkin şərtlər irəli sürmədən başlanmasında çox israrlı olmasını əsas iki səbəblə izah etmək olar. Bunlardan birincisi, danışıqların getdiyi dövrdə danışıqların getməsinə, bu danışıqların predmeti olan məsələlərin həll olunmamasında maraqlı olan ölkədaxili və xarici qüvvələrin ölkədə sabitliyi pozaraq danışıqlara mane olmasının qarşısının alınması, ikincisi isə, ermənilərə və onların havadarlarına sərf edən məsələləri qarşı tərəflə razılaşdırıb, sənədləşdirdikdən sonra türkləri maraqlandıran əsas məsələləri, yəni saxta soyqırımı, Türkiyə və Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları, Qarabağ ermənilərinə status tələbi və s. kimi türklərin milli maraqlarına zidd olan tələbləri haqqında danışıqları müxtəlif bəhanələrlə sonraya saxlamaqla beynəlxalq müstəvidə türk düşmənlərinin mövqeyini gücləndirməsi istəyi ola bilər. Çünki. Ermənilərin ən ciddi məsələlər barədə danışıqlarda səhər, günorta və şam yeməyindən sonra öz mövqelərini gündə ən azı üç dəfə dəyişə bilmək şakəri hamıya məlumdur. Ermənilərin tarix boyu heç bir zaman dövləti olmadığı, bütün erməniləri daim erməni kilsələrinin idarə etdiyi də məlum faktdır.
Türk torpaqlarında 103 ildən bəri rəsmən erməni dövləti qurulmasına, bunun 70 ildən çoxunun Ermənistanın SSRİ tərkibində olması ilə əlaqədar rəsmən formal olaraq Kreml tərəfindən idarə edildiyi halda belə, xüsusilə erməni ümummilli məsələləri erməni kilsəsi tərəfindən tənzimlənib. SSRİ-nin dağıldığı bu 30 il müddətində də Rusiyanın böyük hərbi bazasının Ermənistanda yerləşməsi, iqtisadi, siyasi cəhətdən də onun Rusiyadan birbaşa asıllığı şəraitində də bu vəziyyət mahiyyət etibarilə dəyişməyib. Bu baxımdan Türkiyə-Ermənistan danışıqları barədə müxtəlif erməni kilsə başçılarının, Vatikanın, ermənilərin böyük toplum halında yaşadıqları Rusiya, ABŞ, Fransa erməni icma liderlərinin danışıqlar haqqında söylədiyi fikirlər onların təmsil etdiyi təşkilatların, yaşadıqları dövlətlərin bu danışıqlarda hansı məsələlərin hansı məzmunda həll edilməsini istədiklərini nümayiş etdirir. Məsələn, erməni apostol kilsəsinin İstanbul (Konstantinopol) patriarxı Saak Meşalyan Türkiyənin «Hürriyyət» qəzetinə verdiyi müsahibədə Türkiyə və Ermənistanın xüsusi nümayəndələrinin Moskvadakı görüşünü iki dövlət arasında münasibətlərin yaxşılaşdırılması istiqamətində atılan addım olduğunu, bu münasibətlərin gündən-günə yaxşılaşmasının iki icmanın bir-birini yaxşı tanıması və birlikdə işləməsi üçün fövqəladə əhəmiyyəti olduğunu vurğulamışdır. «Qaragözyan» fondunun idarə heyətinin sədri Dikrıta Gülməzgil isə daha da irəli gedərək, «bu andan Türkiyə bütün aspektlərdə Ermənistanı dəstəkləməlidir», – deyib, bir növ Türkiyənin boynuna öhdəlik qoymağa da cəhd etmişdir.
Ümumiyyətlə Türkiyə-Ermənistan sülh danışıqları başlayan kimi bu məsələdə ciddi maraqları olan tərəflərdən çoxunun hələ susmasına baxmayaraq bu barədə öz tələblərini dilə gətirənlərin açıqlamalarından bir çox mətləblər aydın olur. Belə ki, katolik patriarxı Rafael Bodrosun 14.12.2021-ci il tarixində Asia News katolik portalına verdiyi müsahibəsində Türkiyə-Ermənistan sülh danışıqlarına müsbət yanaşsa da, sülh müqaviləsi danışıqlarının əsas elementinin «ilkin şərtlər olmadan» aparılmasını, əsas müqavilə bəndlərindən birinin «Dağlıq Qarabağın» təbii sərvətlərə malik olması, xüsusilə orada Ermənistanı təmin edən su resurslarının Azərbaycan ərazisində yerləşdiyini deməklə əslində Vatikanın bütün dünyanın, eləcə də Ermənistanın rəsmi dairələrinin aranlı-dağlı Qarabağın Azərbaycana məxsus olduğunu qəbul və təsdiq etməyinə baxmayaraq Qarabağın dağlıq hissəsinə, həm də onun bütün təbii sərtvətlərinin faktiki olaraq Ermənistanın istifadəsinə verilməsini nəzərdə tutan, deməli, bu ərazinin ancaq simvolik olaraq Azərbaycan ərazisi adlandırılmasını nəzərdə tutan bir status verilməsində israrlı olduğunu sərgiləyir.
Vatikanın iştahı bununla da bitmir. R.Bedros sonra, «Mənim kilsəm bu ərazilərdə katoliklərin hüquqları və həyatını müdafiə etmək, qorumaq, eləcə də Ermənistanda və «Dağlıq Qarabağda» hamı üçün icbari olan «dini azadlıq məsələsini də qoymaq» istədiyini də qeyd edib.
Bu da Rusiya, Avropa, ABŞ və s. kimi Vatikanın da Cənubi Qafqazda erməni-türk münasibətlərindən vasitə kimi istifadə edərək bu reqionda öz varlıqlarını təmin etmək, mövqelərini gücləndirmək məqsədini təqib etdiyini sübut edir.
Türkiyədə yaşayan ermənilərin bu danışıqlara sevinclə yanaşması da ilk baxışda göründüyü kimi «övliya» deyil. Türkiyə və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin bağlanması, Ermənistanla, Azərbaycanla, İranla, Rusiya ilə kommunikasiya xəttlərinin açılması onların təkcə bu ölkələrlə deyil, Orta Asiya respublikaları, Çinlə də birbaşa əlaqələrini yaratmaqla onların iqtisadi fəaliyyətini gücləndirməklə yanaşı, Orta Asiya erməniləri ilə təşkilati əlaqələrini dirçəltmiş olacaq. Ən əsası isə Türkiyə ermənilərini «Böyük Ermənistan» yaratmaq planında «favoritə» çevirməklə Rusiya, ABŞ, Fransa, İran, Ərəbistanda yaşayan ermənilərin maliyyə və s. dəstəyini onlara yönəldəcək. Çünki, 106 il əvvəl Osmanlı dövlətini çökdürməklə bütün türk dünyasını sındırıb türkləri əsarətə almış, Osmanlı imperiyasının kiçik bir parçasında Mustafa Kamal Paşa Atatürkün başçılığı və türk millətinin fədakarlığı, qəhrəmanlığı hesabına öz milli dövlətinin mövcudluğunu qoruyan Türkiyəni isə hətta regional məsələlərdə belə söz sahibi olmaq imkanından məhrum edərək iqtisadi, texniki və s. sahələrdə özlərindən asılı vəziyyətə saldıqları halda, son dövrlərdə Türkiyənin bir çox strateji sahələrdə əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə etməsi ilə yanaşı, SSRİ dağıldıqdan sonra müstəqillik əldə etmiş türk dövlətləri ilə sıcaq iqtisadi-ictimai əlaqələrinin yaradılması Türk düşmənləri olan millətlər və dövlətləri çox ciddi narahat etməyə başlamışdır. İndi Türkiyədə «erməni amilini» gücləndirməklə Türkiyəni daxildən çökdürməyə bütün imkanlarını səfərbər edəcəkləri heç bir şübhə doğura bilməz. Bunu hələ 2013-cü ildə erməni apostol kilsəsinin patriarxı Aram Atəşyanın, «Türkiyədə 100 min anası erməni, atası başqa millət olan erməninin yaşadığını», «nənəsi və ya babası erməni oğlanların sayının isə milyonu keçdiyini» deməsi, hətta bəzi erməni tədqiqatçılarının Osmanlı dövründə ermənilərin hərbi, iqtisadi, diplomatik və s. sahələrdə əldə etdikləri əhəmiyyətli mövqeləri əsas gətirərək məcazi mənada «Türkiyəni ermənilərin yaratdığını» iddia etməsi Türkiyə-Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin məzmununda Türkiyəni çökdürmək üçün «erməni amilindən» öz məqsədlərinə uyğun səmərəli istifadə etməyə imkan verən maddələrin olmasında çox ciddi surətdə israrlı olacaqlarını sübut edir.
Məsələ bundadır ki, Turkiyə və Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin bağlanması ermənilər və onların havadarlarına son dərəcə zəruri olduğu kimi Türkiyə və digər Türk dövlətləri üçün də son dərəcə əhəmiyyətlidir. Bu hər şeydən əvvəl Türk dünyasının lokomotivi olan Türkiyə ilə bu günə müstəqil olan Türk dövlətlərinin bütün sahələrdə sürətli və geniş inteqrasiyasının reallaşdırılmasına imkan verən əsas amildir. Məhz buna görə də Rusiya hələ 1993-cü ildə planlaşdırdığı kimi Azərbaycanın Qarabağın bir hissəsini azad etməsinə razılıq verməklə qalan hissəsinə Laçın dəhlizi vasitəsilə nəzarəti əlində saxlayaraq Azərbaycana təsir etmək, Zəngəzur dəhlizinə nəzarət ilə isə Türkiyənin Azərbaycan və Orta Asiya Türk respublikaları ilə əlaqələrinə nəzarət etməklə onların inteqrasiyasının ona sərf etməyən həddə çatmasının qarşısını almaq məqsədi güdür.
Siyasət mümkün olanı reallaşdırmaq peşəsi olduğundan Türkiyə və Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsi bağlanmalıdır. Lakin bu müqavilə ayrı-ayrılıqda təkcə Türkiyə, Azərbaycan və s. Türk dövlətlərinin konkret mənafeyi nəzərindən deyil, öncə ümumtürk milli mənafeləri, təhlükəsizliyi baxımından çözülməli, erməni tərəfi ayrıca maddə ilə 1915-ci ildə Osmanlıda erməni soyqırımı olmadığını rəsmən etiraf etməli, Türkiyə və Azərbaycana qarşı heç bir torpaq iddiası olmadığını etiraf etməli, bu gün Rusiya qoşunlarının müvəqqəti nəzarətində olan erməniləri Ermənistan ərazisinə köçürmək öhdəliyi götürməlidir. Çünki, bu ərazidə yaşayan erməniləri Azərbaycan dövlətinə qarşı qaldıraraq onlarla birlikdə Azərbaycanın torpaqlarını işğal edib, 30 ilə yaxın işğal altında rəsmən Ermənistan dövləti saxlamışdır. Bundan başqa Ermənistan tərəfi Azərbaycanla etdiyi müharibə nəticəsində Azərbaycana vurduğu zərəri beynəlxalq ekspertlərin müəyyən etdiyi məbləğdə Azərbaycana ödəməsi barədə də müqavilədə dəqiq tarix göstərilməklə ayrıca maddə olaraq öhdəlik götürməlidir. Bu müddət ərzində həmin məbləği ödəyə bilməyəcəyi halda SSRİ dönəmində Moskvanın qanunsuz olaraq Azərbaycandan alıb Ermənistana verdiyi Zəngəzur, Göyçə torpaqlarını Azərbaycana qaytarmalıdır. Bunun üçün həm tarixdə, həm də bu gün, məsələn Çinin Tacikistandan borcu əvəzinə torpaq alması presidenti də var. Ermənistanla sülh müqaviləsinin məzmununda yuxarıda göstərilən maddələrdən başqa müharibə dövründən sonra da Türkiyə, Azərbaycan və başqa Türk dövlətləri ərazisində onların hər hansı bir iqtisadi, inzibati, hüquqi və s. sahələrdə öz şəbəkələrini qurmaq, kütləvi məskunlaşmaq, katolik patriarxı Rafael Bodrosun ifadə etdiyi kimi «dini azadlıq məsələsi» adı altında hələ Fateh Sultan Mehmetin İstanbulu fəth etdikdən sonra yunanlardan alıb ermənilərə verdiyi kilsələrin ətrafında cəmləşib, şəbəkələnib anı gələndə 1915-ci ildə Türkiyənin iri çaplı düşmənləri ilə əlbir olub Türkiyəyə arxadan ösümcül zərbə vura biləcək imkanının yaratmalarını önləyici tədbirlər vasitəsi ilə neytrallaşdırılmalıdır. Bu zərurəti dərk etmək üçün 1878-c il Berlin konfransının qərarına, İngilis, Alman, Fransız, son yüzillikdə onların yolunu gedən Çinin bu sahədə yeritdiyi siyasətə ötəri nəzər salmaq yetərlidir. Təkcə Türkiyədə deyil, elə Azərbaycanın özündə də bu problem vaxtilə türk şahlarının gürcüləri və erməniləri türk torpağında, o cümlədən Azərbaycan ərazilərində yerləşdirməsi, sonradan Ağban xristian qıpçaq kilsələrinin Rusiya imperatoru tərəfindən erməni və gürcülərə verilməsi, türk torpaqlarnda gürcü və erməni dinlərinin təşkilati mövcudluğuna göz yumması, bu gün həmin millətlərin məhz bu dini tikililərin mövcudluğunu əsas gətirərək öz havadarlarının himayəsi ilə Azərbaycana torpaq iddiası və s. dövləti hüquqlar irəli sürürlər. Bu gün ən qatı Türk düşməni olan Fransa dövlətinin akademiki, fransız qafqazşünas Mari Brosseə yazır ki, – «Tiflis Kala (Qala – müəll.) adı ilə salınıb. Tiflis-Qazax arasında Sadar, Bazar, Uruz (Kutaisi), Bərdə və s. şəhərləri Albaniyadan (Ağvandan - müəllif) gələn türklər salıb».
Bu gün də Tiflisin göbəyində yer üzündən silinməyə hesablanmış baxımsızlıq üzündən qoca yaralı qartal kimi dayanmaqda olan türkün Narın Qalası fransız akademikin fikrini təsdiq edən danılmaz maddi sübut olduğu halda Gürcüstan hakimiyyəti bizim ərazimizdə tikilmiş monastırı əsas gətirərək bizdən torpaq tələb etməkdədir. Tarixə bələd olmayanlar və bələd olmaq istəməynələr də onları, erməniləri və s. haqlı saymaqda davam etməkdədir. Bu gün Qarabağın Rusiya qoşunlarının işğalı altında olan hissəsində rus pravoslav kilsəsinin tikilməsi, həmin ərazidə Rusiyanın rus icması formalaşdırma çabalarının nəticələri də sələflərimizin bizə qoyub getdikləri miras kimi sabah xələflərimizə problemlər yaşadacağı şübhəsizdir. Türk şəhəri İrəvanda bütün tarixi türk arxitektura abidələrini, digər türk izlərini dağıdıb erməniləşdirən, hətta oradakı türk arxitekturası üslubunda tikilən türklərin müsəlman – şiə məscidini belə yenidənqurma adı ilə fars ustalarına fars milli üslubunda yenidən qurdurulması nəsillərimizin sabahına hesablanmış ərazi iddiasına hazırlanan süni «əsas» deyilmi? Biz bu gün bütün bunlara laqeydlikdən və ya məcburiyyətdən göz yumub, hətta bunları bir fakt olaraq heç olmasa yazılı mənbələrdə qeydə almasaq, bütün hallarda gələcək nəsillərin qarşısında tariximizi qaranlığa gömdüyümüzə görə günahkar olacağıq. Bu tarixi oxumaq isə sonrakı nəsillərin borcudur. Erməni millətinin bir qədər uzaq dövrdəki xislətinə Gilan hökmüdarı Keykavusun gözü ilə baxanda: «Ermənilərin eybi: oğru, gözügötürməyən (paxıl – müəll.) bir ayağı qaçmaqda olan, yersiz hay-küy salan, vəfasız, riyakar, ürəyi xıltlı, ağasına düşmən olanlardır. Ümumiyyətlə, onlar başdan ayağa müsbətdən çox mənfiyə yaxındırlar» («Qabusnamə», Bakı, «Altun kitab». 2005, səh.99). Ermənilərin İrandan Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsinin əsas təşkilatçısı olan A.S.Qriboyedov isə 1828-ci ildə rus çarına yazdığı məktubda xəbərdarlıq edir ki, – «Ali həzrətləri ermənilərin mərkəzi Rusiya torpaqlarında yerləşdirilməsinə icazə verməyin. Onlar elə tayfadır ki, orada bir neçə on il yaşadıqdan sonra bütün dünyaya qışqıracaqlar ki, bura bizim ata-baba torpağımızdır». Qriboyedovun bu xəbərdarlığına barmaqarası yanaşan rus dövləti Abxaziyadan tutmuş Qaradəniz sahillərində Soçi, Adler, bundan başqa Rostov və Moskvada möhkəmlənərək bir sıra strateji sahələri ələ aldığına görə bu yaxınlarda Paşinyanın, – «Erməni tərəfi Krasnodar ermənilərinin taleyindən narahatlıq keçirir. Rusiya bizə kömək etməsə onların öz müqəddəratını təyin etmə hüququ var», hədəsi ilə üzləşməsi çox ciddi görünməsə də, bu fakt anı gələndə Rusiyanın parçalanmasında mühüm rol oynayacaq. Türk dövlətləri başçılarından tutmuş sıravi türklərə qədər hamısı hər bir kiçik addımında belə ermənilərin şəxsi və milli xislətinin bəşər tarixinin bütün dönəmlərində öz təsdiqini tapmış bu xüsusiyyətlərini, eləcə də başqa millətlərin TÜRK millətinə tarix boyu bu günə qədər davam edən gizli-aşkar bəslədiyi real münasibətlərini nəzərə almalıdır. Çünki, bəzən ən kçik görünən səhvlər bütöv bir milləti belə böyük bəlalara düçar edə bilir.
Böyük Mustafa Kamal Paşa Atatürk demişkən, – «Əcdadının yazdığı tarixi oxumağa aciz olanlar düşmənin yazdığı talehi yaşamağa məhkumdur». Biz isə hələ ki, indiyədək cəlladlarımız olan millətlərə ifrat alicənablıq, humanizm nümayiş etdirməklə indiyədək acı taleh yaşamaqdayıq. Ömər Xəyyam demişkən:

Cəlladına aşiq olursa millət,
Ona istər əzan, ya zəngi dinlət.
Etiraz etmirsə sürü tək, əlbət,
Layiqdir ona, hər cür, zülm və zillət.

Bu gün biz türklər milli mənliyimizi dərk edib, onu həyatımız bahasına olsa belə qorumasaq, elmə sarılıb hərtərəfli inkişaf etməsək, ərəb, fars və s. quraşdırdığı nağıllara uyaraq kimlərəsə öz mənəvi və ya inzibati köləliyimizdən məmnunluq duysaq, sabahkı nəsillərimiz çox asanlıqla başqa millətlərin yeminə, köləsinə çevrilmiş olacaq.

Şapur Qasimi
27.01.2022

Ərdoğanın təşəbbüsü Makronu təlaşlandırdı

Türkiyə heç vaxt Ukraynanı istismar etməyib. Rəsmi Ankaranın 2014-cü il böhranından əvvəl Ukrayna ilə qurmuş olduğu güclü əlaqələr var. Bütün bunlarla bərabər, cənab Ərdoğanın Zelenski və Putinlə ciddi münasibətləri var. Lakin Fransaya və Makronun davranışlarına baxanda bunu deyə bilmirik.
Bu sözləri Ərdoğanın Ukrayna səfərini və Makronun problemlə bağlı cəhdlərini şərh edən Türkiyənin terror və təhlükəsizlik üzrə eksperti Abdullah Ağar deyib.
Ağarın sözlərinə görə, Fransa Türkiyədən fərqli olaraq, Ukrayna məsələsində tərəfdir:
“Tərəflərin Rusiya-Ukrayna probleminin həllində istifadə etdiyi üslub, metod və taktikaları eyni məntiq çərçivəsində dəyərləndirmək mümkün deyil. Türkiyə problemin Ukraynanın ərazi bütövlüyü, suverenliyi və beynəlxalq hüquq çərçivəsində həllini, gərginliyin azalmasını, müharibə ehtimalının sıfra endirilməsini istəyir. Avropa Birliyi isə Ukraynanın suverenliyi məsələsini öz mənfəətləri üçün istismar edir. Fransa ilə Türkiyənin arasında hər zaman siyasi müstəvidə rəqabət və mübarizə var, bunun ikitərəfli əlaqələrə təsirlərini də görmək mümkündür. Ancaq Türkiyə bütün yaşanan problemlərə, çətinliklərə rəğmən heç vaxt Putini “diktator” adlandırmayıb, Fransada isə Putinə dəfələrlə “diktator” deyilib. Məsələnin bu nöqteyi-nəzərdən də dəyərləndirilməsinin vacib olduğunu düşünürəm”.
Qeyd edək ki, Ərdoğanın Kiyevə səfəri və Putini Türkiyəyə dəvət etməsi, paralel olaraq Ukrayna və Rusiyaya problemlərin həlli üçün birbaşa görüş platforması təqdim etməsi fonunda Fransa Prezidenti Makronun canfəşanlığı, Rusiya və Ukrayna liderləri ilə ardıcıl telefon bağlantıları qurması diqqət çəkir.

Şəhid Sərxan Əliyev İslam oğlu 1998-ci il yanvarın 16-sı Azərbaycanın Sumqayıt şəhərində anadan olmuşdur. O, 3 yaşından etibarən 37 saylı uşaq bağçasına getmişdir. Sərxanın babası Cəmil Əliyev İkinci Dünya Müharibəsində iştirak etmiş, çoxlu sayda medallar qazanaraq qələbə xəbəri ilə qayıtmışdır. Sərxan da uşaq vaxtlarından o medalları yaxasına taxaraq həmişə deyirdi: "Mən də babam kimi Qəhrəman olacağam."Sərxan Əliyev 9-cu sinifə qədər olan təhsilini Sumqayıt şəhər Təfəkkür liseyində almışdır. Orta məktəbdə oxuduğu illərdə atasından ona kompyuter almasını xahiş etmişdir. Ancaq atasına da söz verib ki, dərslərini yaxşı oxuyacaq. O, kompyuterdə dərsləri ilə məşğul olmaqla yanaşı, xarici dövlətlərlə döyüş, snayper oyunlarına qoşulub. İbtidai siniflərdə o, tərbiyəsinə, savadına, davranışına görə bir çox fəxri fərmanlara layiq görülmüşdür. Sərxan orta təhsilinin son illərini isə 13 saylı tam orta məktəbdə bitirmişdir.
Məktəb illərindən çox vətənpərvər olmuşdur. Çünki anası onu uşaqlıqdan vətənpərvər ruhda böyütmüşdür.Sərxanın atası Qərbi Azərbaycandan olduğu üçün, o bəzən atasına deyirmiş: "Ata siz o cür gözəl yerləri niyə düşmənə veribsiniz? Mən böyüyəndə onlara qan udduracağam.”
Hər dəfə Xocalı faciəsinə baxdıqca, Çingiz Mustafayevin qucağındakı o körpə Laləni gördükcə, deyirdi: "Mən bu qisası onlardan mütləq alacağam, bu qanı yerdə qoyan deyiləm." Bunu da qeyd edək ki, körpə Lalə Şəhidin nənəsinin bibisi nəvəsi olub. Onlar çox sayda itki vermişdirlər. 2016-cı il, aprel ayının 1-dən 2-nə keçən gecə, döyüşlər başlayan gündən Sərxan hərbi xidmətini başa vurana qədər düşmənlə üzbəüz, ön cəbhədə qulluq edib. O, bu döyüşlərdə ayağından qəlpə yarası almışdır. Buna baxmayaraq Sərxan yenə də ön cəbhəyə, düşmənlə üzbəüz olan yerə, əsgər yoldaşlarının yanına qayıtmağa can atırdı. Bu isə onun necə vətənpərvər oğul olmağından xəbər verirdi. Sərxan məktəbi bitirdikdən sonra, 2016-cı ildə hərbi hissəyə yollanmışdır. O, "N" saylı hərbi hissədə olmuşdur. Sərxan o qədər boylu-buxunlu, yaraşıqlı olmuşdur ki, valideynləri onun and içmə mərasiminə gəldikdə, anası oğlunu tanımayıb. Anası oğluna sual verib: " Oğlum, sən bura istirahətə gəlmisən, yoxsa xidmət etməyə? O, cavabında anasına deyir: " Ana mən burada “şaqat eləmirəm”, səngərdə durmuram. Mən avtomatı snayper kimi atıram.
Sərxan vaxtındanda artıq Ağdamda ön xətdə xidmət etmişdir. Tərxis olunmağına baxmayaraq elə hey deyirmiş: " Bizim Şəhidlərimizin qanını, Xocalının qisasını söz verirəm ki, alacağam, almalıyam da. Sərxan həmişə bu sözləri deyərdi: "İrəli əmri verilərdi, şərəfsizləri qırardım. Sərxan imanlı oğul idi. Onun dinə olan həvəsi çox böyük idi.
Sərxan Əliyev 2019-cu ildə qərara gəlib ki, anası ilə birlikdə Kərbəla ziyarətinə getsin. O, bu istəyinə nail olur. Anası ilə birlikdə Kərbəlaya yola düşür. Bu yolda çox yolçulara yardım edir. Öncə Məşhəd ziyarətinə, daha sonra isə Kərbəla ziyarətinə yolunu davam etdirir. Sərxan digər Zəvvarlar kimi Nəcəf Şəhərindən Kərbəla Şəhərinə piyada addımlayaraq gedir. Kərbəla Ziyarətinə yaxınlaşan vaxtı Sərxan Üçrəngli Azərbaycan bayrağına bürünərək deyir: "Baxın görün bu Bayraq necə gözəldir.Ən böyük arzum budur ki, Şəhid olum və bu Bayrağa bükülüm. Allah bunu mənə qismət eləsin".Qəhrəman Şəhidimiz Sərxan Kərbəla Ziyarətindən qayıtdıqdan bir neçə müddət sonra General-mayor Polad Həşimovun ölüm xəbərini eşidən dəqiqədə heç özünə yer tapa bilməmişdir. Özündən böyük qardaşı ilə Fəxri xiyabana, Polad Həşimovun dəfn mərasimində iştirak etməyə gedirlər. Əliyev qardaşları oradaca and içirlər: "Qanın yerdə qalmayacaq Cənab general”.
Dəfndən qayıtdıqdan sonra qardaşı İlhamla birlikdə hərbi komissarlığa yollanıb könüllülər siyahısına yazılırlar. Sentyabr ayının 21-i Əliyev qardaşları ilk çağırışdan təlimə yola düşürlər. Fərqli hərbi hissələrdə 1 həftəlik təlimdən sonra hər iki qardaş ön cəbhəyə, müharibəyə yola düşür. Qardaşı qazi İlham Əliyev Füzulidə, Şəhidimiz Sərxan Əliyev isə Tərtərdə döyüşə başlayırlar. Sərxan Əliyev əla atıcı olduğu üçün, könüllü olaraq Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrə qoşularaq onlarla birlikdə önə, düşmənin üzərinə getdi. Atası ilə danışdığı vaxtlarda hər şeyin çox yaxşı olduğunu söyləyirdi. O, hətta bu sözlərin də demişdir: " Ata, İnşallah qələbə xəbərləri ilə qayıdacağıq."
Sərxan Tərtər-Ağdam-Füzuli-Cəbrayıl istiqamətində gedən şiddətli döyüşlərdə iştirak etmiş və düşmənin çox sayda yüksək rütbəli zabitlərini məhv etmişdir. Bütün bu qəhrəmanlıqları şəhidimizdə daha da ruh yüksəkliyi yaradırdı. Sərxan son dəfə valideynləri ilə danışdıqda demişdir: " Ata, ana, mən istirahətə qayıtmışam. Məndən nigaran qalmayın." Sərxanın istirahətdə olmağına baxmayaraq öndən xəbər gəlir ki, kömək lazımdır. İstirahətini başa vurmamış Sərxan cəld yerindən qalxır və deyir: "Mən də gedəcəyəm". Sərxan yenidən şiddətli döyüşlərə atılır və 08.10.2020-ci il tarixində qəhrəmancasına şəhid olur. Oktyabr ayının 21-i isə Sumqayıt Şəhər Şəhidlər Xiyabanında əhalinin iştiraki ilə dəfn olunur. Allah Cəmi Şəhidlərimizə rəhmət etsin!

Fələk adlı zalımı
(Şəhid Sərxan Əliyevin anasının dilindən)
Səndən sonra ömrümün soldu sənli günləri,
Yel qanadında uçdu həyatımın illəri.
Sən şəhid olduğun gün zaman durdu elə bil,
O qədər laylay çaldı sənə bu ağız, bu dil.
Bu alışan bağrımı söndürmədi kəlmələr,
Kaş ki, balama həsrət nə haldayam görələr.
Görələr, o məzarı necə yuyur göz yaşım,
Bu amansız həyatla indi necə savaşım?
Necə səbr edim axı, balamın yoxluğuna,
Kaş cənnətdə qovuşa biləydim mən də ona.
Nə basardım bağrıma, körpəcə uşaq kimi,
Heç nəyə dəyişmərəm ona olan sevgimi.
O aldığım nəfəsdi, indi havam çatışmır,
Bu buz kimi məzar da mənlə onuntək danışmır.
Demir "ana necəsən?" heç soruşmur halımı,
Mən necə bağışlayım fələk adlı zalımı?
Kövrəlib şəhid atası
Bir məzar başında kövrəlib ata,
Gözünün yaşını tökür ovcuna.
Hər kəsin baxışı ögeydi sanki,
Sözlər də, təsəlli olmayır ona.
Ovutmur balasın itirən canı,
Ovutmur atanı, özgə baxışlar.
Bu qədər ürəyi yanan insanın,
Ahını Allah da, çətin bağışlar.
O ahlar düşmənə od-alov olsun,
Yansın ürəyinin başı düşmənin.
Bu qədər igidi şəhid eylədi,
Qalmasın daş üstə daşı düşmənin.
Esmira Günəş

Vətən üçün şəhid olan, Bilalımız

Qənbərov Bilal Xanlar oğlu 1993-cü il sentyabrın 29-da Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Bilala 1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsinin veteranı olmuş qəhrəman babasının adı qoyulub. Ailədə 3 bacının tək qardaşı olub. O, mehriban, mərhəmətli, böyük-kiçik yerini bilən, şən və çox zarafatcıl biri idi. 2018-ci ilin iyul ayında həqiqi hərbi xidmətə çağırılmış, 2020-ci ilin yanvarın 5-də tərxis olunmuşdur.
Bilal 2020-ci il sentyabrın 29-da öz doğum günündə İkinci Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərə qoşulmaq üçün yola düşdü. Bundan qabaqkı ad günlərini, yəni 25, 26 yaşlarını hərbi hissədə qeyd etdiyi üçün bu ad gününü başqa cür qeyd edəcəkdik. Hərbi Səfərbərliyə könüllü qoşulduğunu evdə deməmişdi, evə gələn zəng nəticəsində ailəsi bundan xəbər tutmuşdu. Deyə- gülə getdi. O, qələbəyə çox inanırdı. Şuşaya bayraq sancmaq isə ən böyük arzusu idi. Bilal Hadrut, Cəbrayıl və Füzuli şəhərlərinin alınmasında mənfur düşmənə qarşı cəsarətlə vuruşdu. O, hər dəfə Müzəffər Ali Baş Komandanımız İlham Əliyevin çıxışlarının onları necə ruhlandırdığını vurğulayırdı. Bilal dəfələrlə ölümün kəndarından geri döndü. Şəhidlik zirvəsinə isə 4 noyabrda məhz Şuşa uğrunda gedən döyüşlərdə yüksəldi və beləliklə, öz son arzusuna çatdı.
5 noyabrda Bilalın şəhid olma xəbəri gəldi. Bütün ailə, Bilalı sevənlər, qonşular, dost-tanış bu xəbərdən sarsıldı. Hamı onun geri dönəcəyinə inanırdı. Bilal 6 noyabr Badamdar qəbiristanlığında torpağa tapşırıldı.
Bilalın Nazlı adında sevimli bir qızı var. Onun ən böyük arzularından biri ali təhsil alıb yaxşı bir peşəyə sahib olmaq, son gününə qədər dilindən düşürmədiyi Nazlını böyütmək idi. Boş vaxtlarını onunla keçirər, qızına qayğı göstərərdi. Cəbhədə olanda hər dəfə "Nazlıdan muğayat olun"- deyib sağollaşardı.
Sonuncu dəfə 31 oktyabrda danışmışdıq. Tələm- tələsik danışırdı, harasa tələsirdi sanki. "Vətənə bir xeyrim olsun."- deyirdi. Sevinirdi, torpaqlarımız özümüzə qaytarılırdı çünki. Amma bilmək olmaz, bu son danışığımız da ola bilər. Allaha əmanət olun, qızımdan muğayat olun . Ordumuza dua edin, çünki bizi dualarınız qoruyur. Bilmək olmaz, elə yerə gedirik ki, dönüşü olmaya bilər. Bu, onun son sözləri oldu. İndi ailəmiz üçün Şuşanın alındığı gün Bilalın yeni doğum günüdür.
Bilal uşaq vaxtından gəzməyi, səyahət etməyi xoşlayırdı. Qarabağa gedəndən sonra “Qarabağ kimisi yoxdur. İnşallah gələrsiniz.”- deyirdi.
2020-ci ilin yanvarın 5-də Bilal əsgərlikdən gələndə elə bilirdik ki, daha heç vaxt ayrılmayacağıq. Son günlərini ancaq Nazlısı ilə keçirdirdi. Elə bil nəsə hiss eləmişdi. Müharibədə olanda Bilaldan gec – gec zəng gəlirdi. Heç ağlımıza gəlmirdi ki, Bilal şəhid ola bilər. Başına çox hadisə gəlmişdi, hamısından da sağ- salamat çıxmışdı. Düşmənləri torpaqlarımızdan qovduqca Bilal daha da ürəklənirdi. Telefonda çox şeyi deyə bilmirdi. Bacılarına deyibmiş ki, beş gündən bir sizə yığa bilməsəm, məni hərbi hissəmdə axtarın.
Nazlı isə ayrıca bir otağa girib atası ilə danışarmış. Bunu bizə Bilalın özü danışmışdı:”Ata, mən bilirəm, dənizdə deyilsən, düşmənləri öldürməyə getmisən. Onların hamısını öldür, gəl”.
Noyabr ayı girəndə fikirləşdik ki, artıq az qalıb və bütün hər şeydən keçən Bilal müharibədən də sağ qayıdacaq. Nə biləydik ki, bu günləri yaşayacağıq.
Noyabrın 3-də Bilal hərəmizin yuxusuna bir cür girir. Anası yuxusunda kəfən, bir bacısı bir oğlan uşağının öldüyünü, digəri televizorda şəhidlərin siyahısında Bilalı görür. Balaca bacısı isə yuxusunda Bilalı belə görür: “Bilalın onu möhkəm qucaqlamasını istəyir. Qollarımı bərk qucaqla, qolum qopur. Mən isə onu elə bərk qucaqlayıram ki, bunu hiss edirəm. Sonra Bilal gülərək rahatlandım, səni çox istəyirəm”-deyib yox olur.
Bugünkü gün Bilal yuxularımıza “ Mən artıq burdayam, sizin yanınızdayam, narahat olmayın, yerim rahatdır”- deyərək gəlir. Bilallı yuxularım və Nazlımız tək təsəllimdir.
Sən demə, noyabrın 3-də Bilal Şuşa uğrunda döyüşlərdə snayperlə vurulur . Saatlarla neytral zonada qalır. Yoldaşları onu oradan çıxarır və 12 km-lik yolu düşürdüb hospitala çatdırmaqlarına baxmayaraq noyabrın 4-də Bilal hospitala şəhid olaraq daxil olur.
Vəzifə borcunu ləyaqətlə və vicdanla həyata keçirmiş Qənbərov Bilal Xanlar oğlu “Vətən uğrunda”, "Cəsur döyüşçü", "Füzulinin alınması uğrunda", "Şuşanın alınması uğrunda" medalları ilə təltif olunmuşdur.
Bundan sonra mənim və Bilalı sevənlərin tək arzusu Bilalı tanıtmaqla onu xatirələrdə yaşatmaqdır.

Esmira Günəş

Füzuli Baratov,

Qədim mənbələrdən məlumat axtaran vaxt Azərbaycanın tarix araşdırmaçıları həmişə eyni çətinliklərlə üzləşiblər. Bu çətinliklər əsasən yazılan məlumatların başqa dillərdə, başqa əlifbalarla yazılmış olduqlarından yaranır. Bundan da başqa, adam haqqında olan məlumatlarda Şərq mənbələrində şəxslərin təxəllüs, familiya, ata adı, soy kök bildirən yazııları seçib ayırmaq üçün hərdən böyük tədqiqat işi aparmaq lazım gəlir. Müasir dövrdən fərqli olaraq, keçmişdə ləqəb, təxəllüslər rəsmi olaraq şahlar, xəlifələr, krallar tərəfindən verilib. Hərdən xalq arasında qeyri – rəsmi ayamalar da yaranıb ki, belə ləqəblər ya bir bədən əlamətinə görə (topal, uzun, çəpgöz və s.), ya istedadına, ya da peşə və xidmətinə görə xalqın verdiyi adlar olub.
Yer adları da həmçinin müxtəlif dillərdə müxtəlif cür səslənib.
Sasanilərin 24-cü şahı olmuş Adil Ənuşirəvan (531 – 579) dövründə yazılıb İsgəndəriyyə arxivlərində saxlanılan sənədlərdə Azərbaycan adı Atropaten kimi yox, Azərbaycan kimi yazılıb. Həmin sənədlərdə Azərbaycanın Gürganla Gilandan şimalda yerləşməsi göstərilir. Mərhum akademik, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Ziya Bünyadovun tədqiqatlarında qədim yunan alimi, fiziki, riyaziyyatçısı, coğrafiyaçısı olmuş Ptolemeyin yazılarında Azərbaycan adının və başqa yer adlarının olduğu barədə məlumatlar var. 168-ci ildə vəfat etdiyi bildirilən Ptolemeyin məlumatlarını ermənilər və onlara xidmət edən sapı özümüzdən olanlar Ziya Bünyadovun yazıları ilə birlikdə məhv etdilər.
Azərbaycan haqqında qədim yazıları son dövrlərdə ən çox Ziya Bünyadov tədqiq edib. Onun gəldiyi qənaətə görə məlumatların qədim Azərbaycanın öz qaynaqlarından bizə gəlib çatmadığı üçün Azərbaycanın qədim tarixi yadelli yazılı mənbələrdən öyrənilib. İlk yazılı mənbələr də iki çay arasında (Mesopotamiya) yaranmış piktoqrafiya mixi yazılarıdır.
Eramızdan əvvəl III – I minilliklərdə mövcud olan Şumer, Akkad, Assuriya dövlətləri qədim Azərbaycan ərazisi ilə siyasi və iqtisadi əlaqələr yaratmışlar. Arxivdə Akkad hökmdarlarının salnamələrindəki Azərbaycana olan hərbi yürüşləri haqqında yazılar qorunur. Ziya Bünyadovun tədqiq etdiyi həmin Assur mixi yazılarında Urartu hökmdarları, Aratta, Kutium, Lullubum, Manna və Azərbaycan haqqında məlumatlar var. Həmin məlumatlarda Azərbaycan hökmdarları, yer və məkan adları, əhalinin etnik tərkibi haqqında qiymətli materiallar var.
Bundan başqa Ziya Bünyadov e. ə. V – III əsrlərdə Azərbaycan ərazisi və qədim tayfaları barədə geniş məlumatları Heredotun “Tarix” əsərindən götürmüşdür. Makedoniyalı İsgəndərin hərb yürüşünü yazanlar, sonralar qədim Yunan, Roma tarixçi və çoğrafiyaçıları Strabon, Ptolemey, Plini, Arrian, Kursi Ruf, Ammian Marsellin, Tassit, Yuli Solin və başqaları qədim Azərbaycan əhalisi, çoğrafiyası, siyasi hadisələri, əhalinin məşğuliyyəti, ölkənin yaşayış məntəqələri, dağları, çayları barədə məlumatlar veriblər.
Maraqlı cəhətlərdən biri odur ki, ermənilər tarixdə Alban tarixçisi kim tanınan Moisey Kalankatlının adını dəyişib Moisey Kalankatvatsi kimi yazıb özünü də erməni tarixçisi kimi təqdim edib və “VII əsr erməni coğrafiyası” kitabı yaratmışlar. Saxta yaradılmış erməni tarixində Azərbaycan torpaqlarını Albaniya ərazisi kimi göstərmiş və Azərbaycanın qərb torpaqlarını Ermənistana aid etmişlər.
Azərbaycan haqqında qədim məlumatlar VII əsrdən etibarən ərəb mənbələrində də qorunur. Bu mənbələrdə Azərbaycanın xəritələri, ölkənin şəhərləri, kəndləri, siyasi hadisələri, Azərbaycanın mənşəyi, qədim adı, bu ərazidə qədimdən türklərin yaşaması barədə qeydlər var. Ərəb mənbələrinin müəllifləri də məlumdur. Onlar Bəlazuri, İbn Xordadibeh, İbn Havkəl, Təbəri, Müqəddəsi, Yaqut Həməvi, Məsudi və başqalarıdır.
Oxunması çətin olsa da Azərbaycan ərazisindəki Qobustan qayalarında I əsrdə, 12-ci Roma legionu Domisianın dövrünə aid daş üzərində aşkar olunmuş yazılar burada kimlərin məskunlaşmasından xəbər verir.
Azərbaycan tarixinə aid dəqiq məlumatları tapmaq istəyən gənc tarixçilərə tövsiyə edirəm Ərəb tarixçisi İbn Əl-Əsir və onun sələflərinin əsərlərinin orijinallarını araşdırsınlar. Azərbaycanlı coğrafiyaçı Həmdullah Qəzvini və Azərbaycan tarixçisi Rəşid Əd-Din ərəb tarixçisi İbn Əl-Əsirin yazılarına istinad edib qədim Azərbaycanın coğrafiyası, şəhər, kənd, dağ, çay, təbii sərvətləri, əhalisinin etnik tərkibi haqqında məlumatları kitablarına tarixi sənəd kimi daxil ediblər. Ziya Bünyadovun üzərində işləyib hazırladığı həmin sənədli materialları hamının gözü qabağında ermənilər akademiyanın fondundan çıxarıblar. Həmin yazılarda Azərbaycan ərazisinin Dağıstanla birlikdə Terek çayına qədər olduğu yazılıb. Hətta Əmir Teymur Toxtamış xanı məğlub etdikdən sonra Qumari (Terek çayının şimalında çay, indiki Kumi, rusca Kuma çayı) çayının ətraf ərazilərini dağıstanlı Şamxala ənam kimi bağışlayıb. O kitabda Qassi çayı (İndiki Manas), Albanus (İndiki Samur) çayı, Qubanın Xudat, Niyazabad, Şabran mahalları haqqında, Şabran yaxınlığında Gilhinçayın (İndiki Gilgilçay) sahilindəki qala səddi haqqında məlumatlar var. Məlumata görə Şabran şəhəri yaxınlığında dəniz kənarındakı Əlixanlı kəndindən başlayıb Çıraq kəndində bitən səddin davamı Ata dağından keçib Qonaqkəndin üstündən Baba dağına qədər uzanıb.
Azərbaycanlı tarixçi Rəşid Əd-Din həmçinin öz dövrünün tanınmış tarixçisi olmuş məşhur Roma alimi, eramızın 23-cü ilində doğulmuş Plininin “Təbii tarix” kitabından Azərbaycan tarixi və coğrafiyası haqqında məlumatları öz kitabına köçürmüşdür. O, eramızdan 63 il əvvəl doğulmuş, 44 il yaşayıb eramızdan əvvəl 19-cu ildə vəfat etmiş Yunan coğrafiyaşünası Strabonun “Coğrafiya” kitabından Azərbaycan haqqında olan zəngin materialları öz kitabına köçürmüşdür. Diqqət çəkən cəhət odur ki, kitabda məşhur Pompeyin Azərbaycana hərbu yürüş etdiyi zaman qənimət kimi apardığı yazılı kitabələr, yazılı qızıl əşyalar və müxtəlif yazılar barədə məlumatları Strabonun kitabından köçürüb.
Rəşid Əd-Din 130 – 200-cü illərdə yaşamış məşhur Yunan təbibi və coğrafiyaçısı Kalimusun əsərlərindən Azərbaycana aid məlumatları da öz kitabına əlavə edib.
Ardı var...

Onlar əslən Zəngəzur mahalının Qafan rayonunun Şabadin kəndindəndirlər. Atası Məmmədrza kişi 1918-ci ildə Zəngəzurdan qaçqın düşüb. Birinci Dünya Müharibəsinin sonları Zəngəzurda böyük bir çaxnaşma yaranmışdı. Bir tərəfdən bolşevik rusiyası Azərbaycanı yenidən işğal etmək istəyirdi. Osmanlılar isə Azərbaycanda yeni qurulmuş Müsavat hökumətini (A.X.C) müdafiə etməyə gəlmişdir. Kazım Qarabəkir paşanın komandanlığı ilə Naxçıvanda Araz terk Respublikası yaradılmışdır. Ermənilər isə bu qarışıqlıqdan istifadə edib Azərbaycanlılar yaşayan kəndləri yandırır, xalqa zülm edirdilər.
Oxçu, Şabadin, Atqız, Pirdavdan, Buğacıq kəndləri tamamilə yandırılmışdır. Sağ qalan əhali dağlara, meşələrə üz tutub Naxçıvana, Ordubada qaçırdılar. Payızın sonları olduğuna görə hər yer qar idi. Uşaqlar, qocalar yolda donub qalırdılar. Sağ qalanlar “ Qapıcıqdan” aşıb üz tutmuşdular Ordubada. Yurd-yuvasından didərgin düşmüş qaçqınlar türk əsgərlərinə qoşulub Əylis və başqa kəndləri ermənilərdən azad edirdilər. Qaçqınların bir hissəsi Əylis də qalırlar. Qalanları isə Qoruq ərazi sayılan indiki Qoruqlarda ev-eşik, yurd-yuva qurmağa başlayırlar.
Məmmədrza kişi də bu kənddə məskunlaşır. Şura höküməti hər yerdə öz hakimiyyətini qurmuşdur, kəndləri, şəhərləri öz qanunları ilə idarə edirdilər. Kolxozlar yaratmışdılar. Məmmədrza kişi də kolxozda işləməyə başlayır. Az sonra onu ferma müdiri təyin edirlər. Yavaş-yavaş həyat axarına düşür. Məmmədrza kişi Gülüstan nənə ilə ailə həyatı qurur, övladları dünyaya gəlir. Qızları Həqiqət, Səkinə, Qönçə, Nazlı, oğlanları Həmzə və Surxay.
Yavaş- yavaş yaraları qaysaq tutmağa, həyat öz axarına düşməyə başlayırdı ki, 1941- ci il İkinci Dünya Müharibəsi başlayır. 1942-ci ildə növbə Məmmədrzaya çatır. Onu da əsgər aparırlar. Gülüstan nənənin rahatlığı pozulur, uşaqlarla təkbaşına qalır. Bir neçə aydan sonra cəbhədən ərinin “qara kağız”ını alır. Bütün bu çətinliklərə, həyat yoldaşının qara xəbərinə dözə bilməyən Gülüstan nənə 1944-cü ildə dünyasını dəyişir. Bacılarının əri Həmid dayı onun uşaqlarına qayğı göstərir. Uşaqlar ərsəyə gələndən sonra kolxozda işləməyə başlayırlar, qardaşları Surxay lap erkən yaşlarından fermada çalışır.
1951-ci ildə Həmzə müəllim orta məktəbi bitirib Naxçıvan Pedaqoji Texnikumuna daxil olur, oranı bitirdikdən sonra, İmişli rayonuna müəllim işləməyə göndərilir. 2 il orada işlədikdən sonra Ordubada qayıdır. Əvvəlcə Aza kəndində müəllimlik edir. Elə həmin il də Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Tarix fakultəsinə daxil olur. (Qiyabi). Az müddətdən sonra onu Düylün kəndinə məktəb direktoru təyin edirlər. Həmzə müəllim Qoruqlarla Düylün kəndindəki məsafəni kəsə yolla hər gün gedib-gəlir. Bu məsafə təqribən 5-6 km təşkil edir. Direktor oldğu müddətdə gənc müəllimlərin işlə təmin olunmasına diqqət göstərir. Rayon ərazisində təşkilatçılğı işə fərqlənir. Bunu rayon partiya komitəsində də görürlər. Ona görə də onu rayon partiya komitəsinə 2-ci katib vəzifəsində işləməyə dəvət edirlər. Bu dəvətə, yüksək etimada baxmayaraq o, öz peşəsindən ayrıla bilmir Kənddə qalıb müəllimlik etməyi üstün tutur.
Sonra onu daha yaxın kəndə direkor təyin edirlər. Vəlaver kənd orta məktəbində işləyir. Təqaüdə çıxana qədər bu məktəbdə direktor kimi çalışır. Kənddə hörmət və böyük nüfuza malik idi. Mənim şəxsi həyatımda Həmzə müəllimin həmişə xatırlanacaq xoş xatirələri var. Beləki yetim oğlan idim. Ailə həyatı qurmağımın vaxtı çatmışdı. Qız evinə elçiliyə gedəcək atam olmadığı üçün çox sıxılırdım. O çətin məqamımda Həmzə müəllim sinəsini qabağa verdi. Həm elçiliyə getdi, həm toyun ağsaqqallığını elədi, həm də xeyir duasını verdi. Deyim ki, ayağı da çox düşərli oldu. Mehriban ailə, oğul-uşaq sahibi olduq. Mənim ali təhsil almağımda da onun böyük əməyi var. Tarix fənnindən özü hazırlaşdırırdı məni.
Amma rəhmətlik bir dəfə məni çətinə salıb. Oğlu Etibarın toyunda, heç gözləmədiyim halda, məni tamada təyin elədi. Bir o qədər müəllimlərin, ağsaqqalların, söz ustalarının arasında məni başa çəkdi, urvatlı tutdu. İlk baxışda mənə çətin gəlsə də, daha sözündən çıxmaq olmazdı... İnsafən məclis də pis keçmədi. Özü də razı qaldı. Beləliklə Etibarın toyunda mənə göstərdiyi etimad həyəcan dolu anları ilə xatirəmə əbədi həkk olundu. Bir sözlə Həmzə müəllim bizim məsləhət yerimiz, ağsaqqalımız idi.
Kiçik qardaşı Surxay müəllim də Neft və Kimya İnstitutunu bitirib. Uzun müdət Azər-neftdə geoloq işləmişdir. Təbiətən çox sakit insandır, indi o da təqaüddədir. Həcc ziyarətinə gedib. Hacı Surxaydan soruşdum ki, qardaşın haqqında nə deyərsən? Dedi ki, qonum-qonşular da bilir ki, biz çox mehriban qardaş olmuşuq. Necə deyərlər, aramızdan bir su belə keçməyib. Allah qardaşıma rəhmət eləsin! Bu məqamda Aşıq Şəmkirin 2 bənd şeiri yadıma düşdü:
Qərib ölsəm canı yanan kim olar?
Urvatsız görünər yad ölü qardaş.
Payızda göyərən gülün çiçəyin
Ya şaxta yandırar, ya dolu qardaş.

Şəmşir, günün zərri ayağı bəsdir,
Məni incitdiyin ay yağı bəsdir!
Qardaşın bir quru ayağı bəstir
İstər boş gəlsin, ya dolu qardaş.
Oğlanları Zöhraba, Etibara, Azərə, Elşənə, Elmana və qızı İradə xanıma dərin hüznlə baş sağlığı veririk.
Uşaqların anaları Zərqələm xanım 15 ildir ki dünyasını dəyişib, indi hər ikisi haqq dünyasındadırlar.
Qəbirləri nurla dolsun!
Amin!

Adil Camalov

“Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Ukraynaya səfər edib. Bundan başqa, Böyük Britaniyanın Baş naziri Boris Conson da Kiyevdə səfərdə olub. Biz bu səfərləri, müzakirələri bir daha nəzərdən keçirib, addım atmaq istəyirik”.
Bunu Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan jurnalistlərə müsahibəsində deyib.
“Qardaşım İlham Əliyevlə onun Ukraynaya səfərindən sonra bəzi müzakirələrimiz oldu. Əsas məsələ odur ki yubanmadan bu problemin həlli istiqamətində əlimizdən gələni edək”, – R.T.Ərdoğan vurğulayıb.
Dövlət başçısı bildirib ki, Türkiyə-Ukrayna əməkdaşlığı bütün regiona fayda verəcək: “Ukraynada apardığımız müzakirələrin və imzaladığımız razılaşmaların xeyirli olmasını arzulayırıq. Qərb, təəssüf ki, indiyədək bu məsələnin həllinə töhfə verməyib. Əksinə, mane oldular. Bu mövzu ilə bağlı cənab Vladimir Putinlə olan müzakirəyə böyük əhəmiyyət verirəm”.

Gürcüstanın Acarıstan bölgəsinin Xelvaçauri rayonunda keçmiş hərbi baza ərazisində aparılan qazıntılar zamanı yeni kütləvi məzarlıq aşkarlanıb.
Butov.az Report-a istinadla xəbər verir ki, bu barədə “Acarıstan” telekanalı məlumat yayıb.
Sayca altıncı məzarlıqda 1930-cu illərdə sovet dövrünün repressiyaları zamanı güllələnən 29 insanın qalıqları tapılıb. Repressiya qurbanlarının cins və yaşını müəyyən etmək üçün DNT analizlər aparılacaq.
Ekspedisiya iştirakçısı Eter Maxaradze bildirib ki, güllələnənlərin hamısının əlləri arxadan bağlanıb və baş nahiyələrində güllə izləri var. Mütəxəssis qeyd edib ki, qalıqlar aşkarlandığı yerdə yenidən dəfn olunacaq və ərazidə muzey tikiləcək.
Araşdırmalar zamanı indiyədək tapılan qalıqlardan birinin 1869-cu il təvəllüdlü Hüseyn Ələkbər oğlu Ələkbərova məxsus olduğu müəyyən edilib. Acarıstanın Daxili İşlər Nazirliyinin arxiv sənədinə əsasən, o, 1938-ci il martın 11-də güllələnib.
Qeyd edək ki, qazıntı işləri 2016-cı ildən aparılır. Prosesdə Polşadan dəvət olunan alimlər də iştirak edirlər. Ehtimal olunur ki, keçmiş hərbi baza ərazisində hələ aşkarlanmamış çox sayda kütləvi məzarlıqlar qalmaqdadır.