İranda benzinin bahalaşması ilə müşayiət olunan son günlərin hadisələri, Cənubi Azərbaycanda baş verən xalqın etiraz çıxışlarını əlaqələndirmək və onların sapmasının qarşısını almaq mәqsәdilә “Azәrbaycan Koordinasiya Komitəsi”nin yaradılması başqa müxalifət qüvvələri ilə birlikdə cənubi azərbaycanlıların həqiqi demokratik quruluş yaratmaq uğrunda mübarizəsini təşkil etmək baxımından 21 Azər hərəkatına, onun buraxdığı səhvlərə, məğlubiyyət səbəblərinə bir daha diqqət yetirmək, onları araşdırmaq, yeni hərəkət xəttini müəyyənləşdirmək lüzumunu yenidən gündəmə gətirməkdədir.
***
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin rəhbərliyi altında Cənubi Azərbaycanda xalqın milli-demokratik hüquqlar uğrunda mübarizəsi nəticəsində 1945-ci ilin dekabr ayının 12-də (21 Azər günü) Azərbaycan Milli Məclisinin açılmasından və Azərbaycan Milli Hökumətinin təşkilindən 74 il keçir. Bununla belə 21 Azər hərəkatına rəhbərlik edən həmin firqənin fəaliyyəti, Azərbaycan Milli Hökumətinin bir illik fəaliyyəti zamanı gördüyü işlər bu gün də azərbaycanlılarla yanaşı bütün İran xalqlarının yaddaşında ən mühüm hadisələrdən biri kimi qalmaqdadır. Belə ki, bütün İran xalqları Azərbaycan hərəkatı simasında özlərinin möhkəm və sarsılmaz arxasını görürdü, ona özlərinin mübarizə dayağı kimi baxırdılar. Bu zaman İran mətbuatı yazırdı: “Pişəvəri deyir ki, Azərbaycan durduqca, İran azadixahlarını boğmaq qeyri mümkün olacaqdır”.
Bu günə kimi 21 Azər hərəkatına həsr edilmiş elmi, tarixi və publisistik yazılarda onun məğlubiyyət səbəbi belə şərh edilmişdir: “Azərbaycan Əyalət Əncüməni Azərbaycanın imperializmin avantürasının altına düşməməsi və İran daxilində qardaş qırğınının qarşısını almaq üçün 1946-cı il dekabr ayının 11-də Azərbaycan Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə İran dövlətinin silahlı qüvvələrinə müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək göstərişi verdi” (M.M.Çeşmazər. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti. Cənubi Azərbaycan, 1945-1946-cı illər. Bakı, “Elm”, 1986, s.145).

Çeşmazər (Eyvazov) Mirqasım Mikayıl oğlu (1920-2000, Bakı): Təbrizdə Milli Hökumət dövründə açılmış radionu ilk olaraq səsləndirmiş və bir il müddətində onun direktoru kimi işləmişdir. Mirqasım Çeşmazər eyni zamanda Seyid Cəfər Pişəvərinin köməkçisi olmuşdur. 15 il AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunda «Cənubi Azərbaycan tarixi» şöbəsində elmi fəaliyyətlə məşğul olmuş, “Azərbaycan Demokrat Firqəsinin (ADF) yaranması və fəaliyyəti (Cənubi Azərbaycan 1945-1946-cı illər)” mövzusunda elmi işini müdafiə edərək tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. M. Çeşmazər 1956 -1960-cı illərdə ADP MK-nın birinci katibi olmuşdur.
10 ilə yaxın bir müddət ərzində M.Çeşmazər ilə bir yerdə AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunda “Cənubi Azərbaycan” şöbəsində elmi fəaliyyətlə məşğul olmaq mənə də qismət oldu. 21 Azər hərəkatı haqqında çox tez-tez xatirələrini bizimlə bölüşərdi. Amma onun ADF-nin yaranması və fəaliyyətinə həsr etdiyi elmi tədqiqat əsərlərində 21 Azər hərəkatının məğlubiyyət səbəbləri barədə o dövr üçün konyekturaya uyğun ortaya qoyduğu mövqe (Azərbaycan Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə İran dövlətinin silahlı qüvvələrinə müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək göstərişi barədə Azərbaycan Əyalət Əncüməninin qərarı) ilə danışdığı xatirələrindəki mövqeyi ziddiyət təşkil edirdi. O deyirdi ki, Azərbaycan Əyalət Əncüməninin bu qərarı mötəbər sayıla bilməzdi, belə ki, o, səs çoxluğu ilə qəbul edilməmişdi, çünki həmin qərarın qəbul olunduğu 11 dekabr 1946-cı il tarixində Azərbaycan Əyalət Əncüməninin nümayəndələri və ADF MK-nın əksər üzvləri Təbrizi tərk etmişdilər.
Uzun illər keçdikdən sonra Azərbaycan Əyalət Əncüməninin bu qərarının hansı şəraitdə, kim tərəfindən verilməsi barədə sənədlər ortaya çıxdı və M.Çeşmazərin bizimlə xatirələrində bölüşdüyü mövqeyi təsdiqləndi. Bununla bağlı 12 dekabr 1945-cı ildə Azərbaycan Milli Hökuməti (AMH) yaranarkən onun tərkibində Daxili İşlər naziri vəzifəsini icra etmiş, 13 iyun 1946-cı il tarixində AMH ilə Qəvam hökuməti arasında imzalanmış razılaşmaya görə isə Azərbaycan ostandarı olmuş dr.Salamullah Cavidin tərtib və 1979-cu ildə Tehranda çap etdirdiyi “Azərbaycan Milli hərəkatı haqqında Amerika Xarici İşlər Nazirliyinin məktubları” adlı kitabında açıq aydın etiraf olunur ki, Azərbaycan Əyalət Əncüməninin Azərbaycan Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə İran dövlətinin silahlı qüvvələrinə müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək göstərişi barədə qərarını o, həmin zamanda Əyalət Əncüməninin sədri olan Şəbüstəri ilə birlikdə qəbul etmiş və Qəvama teleqramla göndərmişlər. Həmin kitabın 69-cu səhifəsində bu məlumat belə getmişdir: “Qəvam Amerikanın nəzəri ilə ekspertlər əvəzinə şahın razılığı ilə qabaqdan hazırlanmış planlarla İran qoşununa və mürtəcelər tərəfindən dövlətin nəzəri ilə təşkil edilmiş çeriklərə (əslində bunlar şah və mürtəce dairəlırin göstərişi ilə hazırlanmış mülki geyimdə quldur dəstələri idi – S.B.) hücum əmri verdi. Qaflankuh cəbhəsindənki vuruşmadan sonra Azərbaycan qoşununun tankı və topu, daha doğrusu, tüfəng və pulemyotundan başqa öz silahı olmadığı üçün Qaflankuhu buraxdı.

Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Siyasi Bürosu vəziyyəti nəzərə alıb qardaş qanı tökməmək üçün hərbi əməliyyatları dayandırmaq qərarı verdi və qərar oldu, ostandarlıq və Əyalət Əncüməni tərəfindən şaha və Qəvama teleqraf verilsin. Mən və mərhum Şəbüstəri haqqında danışılan teleqrafları vurduq, amma dövlət hərbi əməliyyatları dayandırmağa əhəmiyyət verməyib, qoşunu Azərbaycana daxil etdi, olmazın qətl, qarət və həbslər törətdi”.
Əslində müharibə şəraitində belə qərarları Parlament və ya Əyalət Əncüməni tərəfindən fövqəladə səlahiyyətlər almış Ali Baş komandan verə bilər. 13 iyun 1946-cı il tarixində AMH ilə Qəvam hökuməti arasında imzalanmış razılaşmadan sonra belə bir səlahiyyət ADF sədri S.C.Pişəvəriyə verilməliydi. S.Cavidin adıgedən kitabının 73-cü səhifsində bu barədə belə məlumat verilir: “Qəvam ilə Pişəvəri danışığından üstü örtülü qərar olmuşdu, Razılaşma düzəlinəndən sonra Pişəvəri Fərmandar-e Koll-e Azərbaycan (Azərbaycanın Ali Baş Komandanı – S.B.) olsun”.
Bütün ortada olan bu məlumatların əksinə olaraq 21 Azər hərəkatına rəhbərlik edən ADF və MK-nın sədri S.C.Pişəvərinin Amerika və ingilis imperializminin birbaşa dəstəyi ilə şah qoşunu və onlara dəstək olan xüsusi hazırlanmış mürtəce qüvvələrin Azərbaycana hücumu zamanı yaranmış çox ağır siyasi şəraitdə tutduğu mövqe birmənalı olaraq təslim xarakteri daşımamışdır. Əksinə o, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin və Mərkəzi Komitəsinin sədri kimi Azərbaycan Fəhlə və Zəhmətkeşlər İttifaqının Mərkəzi Şurasının sədri Məhəmməd Biriya ilə birlikdə ADF orqanı olan “Azərbaycan” qəzetinin 20 Azər (11 dekabr) 1946-cı il tarixli 81 (370)-ci sayında çap etdirdiyi Bəyanatla Azərbaycanın fəhlə, kəndli və azadlıqsevər ziyalılarına, Azərbaycanda yaşayan şərəfli arvadlara, namuslu kişilərə, əsrlər boyu zülm və əsarət, aclıq və çılpaqlığa dözmüş bütün qeyrətli insanlara müraciət edir və deyir: “İndi Qəvam hökuməti xalq düşmənləri hökumətidir. Bu hökumət isə İranı amerikalılara satmaq istəyir. Onların pul və sərvəti və xalqın qanını sormaq həvəsi bunların gözlərini tutmuşdur. Azərbaycan xalqı isə öz azadlığını onların mənafeyinə qurban edə bilməz... İndi azərbaycanlı bu mənfur hökumət və onun tərəfdarlarının əleyhinə hər cür hərəkət etməyə haqlıdır. Hər bir şərafətli və namuslu insan bu mübarizədə kömək etməli, bizim arxamızda durmalıdır. Çünki Qəvam bizə münasibətdə ən alçaq, ən aşağı bişərəflərdən pis rəftar etdi. Biz bütün İran azadixahları ilə bərabər onu iş başına gətirdik, o isə xalqı aldatmaq üçün xalq nümayəndələrindən bir neçəsini də hökumətə keçirtdi, sonra isə bizim və xalq nümayəndələrinin sədaqət və səmimiyyətindən sui-istifadə edib hər iki tərəfə qorxaq yol kəsənlər kimi arxadan xəncərini endirdi. Bizim xalqımız isə bu alçağa soyuqqanlıqla baxa bilməzdi, ona görə ayağa qalxdı, ona görə dəstə-dəstə müharibə meydanına getmək üçün Təbrizə axıb gəlməkdədir.
Əziz həmvətənlər! Biz azad yaşamaq, öz səadətini öz gücü ilə təmin etmək istəyən nəcib və qəhrəman Azərbaycan xalqının azadlığını müdafiə etmək yolunda ölümə gedirik... Dünya bilir ki, biz sülh və saziş təmini üçün heç bir fədakarlıqdan çəkinməmişik, dünya bilir ki, biz yalnız bu kimi səhnələrin qabağını almaq üçün Milli Hökumətimizi ləğv edib, Milli Məclisimizi Əyaləti Əncümənə çevirdik (13 iyun 1946-cı il tarixində AMH ilə Qəvam hökuməti arasında imzalanmış razılaşmanın şərtlərinə uyğun olaraq – S.B.), qoy dünya bunu da görüb anlasın ki, xalq düşmənləri bizim güzəştlərimizdən sui-istifadə edib azadlığımızı silah gücünə ortadan aparmağa başlamışlar, hesabı biz özümüz çəkərik, amma yaddan çıxmasın, bu faciənin məsuliyyəti Tehranın boynundadır, çünki biz sonuncu mümkün həddə qədər güzəştə getdik və axırıncı səngərə qədər geri oturduq”.
Müştərək Bəyanatın sonunda S.C.Pişəvəri və M.Biriya tərəfindən həmvətənlərinə azadlıq və demokratiya uğrunda mübarizədə onlara böyük ruh yüksəkliyi verən və Azərbaycan xalqının gələcəyinə böyük nikbinlik və ümidlə baxmağa və bu yolda onları ayağa qalxıb silaha sarılmağa və əldə edilmiş nailiyyətləri qorumağa səsləyən müraciət olunur: “Əziz həmvətənlər! İndi hər kəs, hər bir azərbaycanlı, arvad və kişi, qız və oğlan öz gücünü, öz varlığını cəbhəyə məsrəf etməlidir. Hər kəsin əlindən nə gəlirsə azadlıq yolunda məsrəf etməkdən çəkinməməlidir. Qoy bu tarixi vəzifəni şərəflə yerinə yetirək, qoy gələcək nəslimiz səadətlə yaşadığı zaman bizim adımız, bizim qəhrəmanlığımız, bizim qoşun gücü ilə aldığımız azadlıqla fəxr etsin, qoy dünya bizi tanıdığı kimi yaşamaq haqqına layiq bir xalq olduğumuzu anlasın. İndi bu yolda qurbanlıqlar veririk və bu yol bizi zəfər və qalibiyyətə yetirəcəkdir”.
Göründüyü kimi, 21 Azər hərəkatı, ona rəhbərlik edən Firqə və fəalları, xalq qoşunu və fədailər, könüllü dəstələr son ana qədər geri çəkilmək və silahı yerə qoymaq barədə Ali Baş Komandandan heç bir göstəriş almamışlar, əksinə onun çağırışına uyğun olaraq döyüş meydanlarında olmuş, düşmənlə üz-üzə dayanmış, azadlıq və demokratiya yolunda əldə etdikləri nailiyyətlərini qorumağa çalışmış, lazım gəldikdə bu yolda şəhid olmuşlar. Onlar məğlub edilməmişlər, yalnız döyüşü uduzmuşlar. Döyüşü uduzmaq isə hələ qələbəni əldən vermək demək deyildir.

Bayramzadə Səməd Zülfəli oğlu,
dosent, tarix üzrə fəlsəfə doktoru,
AMEA akad.Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq
İnstitutu Cənubi Azərbaycan şöbəsinin müdiri
Bakı, 19.11.2019