Dastana dönmüş həyat
(Esse)
Sənət və sənətkarlar haqqında düşüncələr
Bəzən mənə elə gəlir ki, sənətkarlar ilahi tərəfindən göndərilmiş, seçilmiş insanlardır. Belə insanlar ruh aləminin romantik, yaradıcı şəxsiyyətləridir. Bu cəhətdən yaradıcı insan hamıdan fərqlənir. Sənətkarlar bütün dünyanın insanlarına yol göstərən bələdçilərdir, insanların ruh aləmini cilalayıb, onları həyata, yaşamağa səsləyirlər. Sənətkarlar dünyəvi insanlardır. Bütün dünya xalqları onları sevir, hörmət edir, məhəbbət bəsləyirlər. Biz doğma Azərbaycanda yaşayıb bütün dünyanın sənətkarlarını tanıyırıq. Onların əsərlərini oxuyub fikirlərinə məhəbbətlə yanaşırıq. Başqa xalqlar da bizim yaradıcılarımızı, şairlərimizi, rəssamlarımızı və başqa sənətkarlarımızı tanıyıb onlar haqqında gözəl fikirlər söyləyirlər.
Yadımdadır, hələ sovet dövründə əməliyyat olunmaq üçün Moskva şəhərinə getmişdim. SSRİ Səhiyyə Nazirliyinin göndərişi ilə Filatov adına 15№-li xəstəxanada əməliyyat olunurdum. Şah damarın üzərində olan törəməni yerli keyitmə üsulu ilə əməliyyat edirdilər. Orta yaşlı, adlı-sanlı rus cərrahı məni otağına çağırıb psixoloji söhbətlər apardı. Dil-ədəbiyyat müəllimi olduğumu bildikdə, mənimlə bir yaradıcı insan kimi danışdı.
Əməliyyat başlandı, əllərim, ayaqlarım bağlı idi. Professor mənimlə söhbət edirdi. Onun əlləri işləyirdi. Məni danışdırırdı ki, yatıb, komaya düşməyim. Deyirdi ki, sizin böyük şairiniz var, Nizami Gəncəvi. Bilirsən, mən onu nə qədər sevirəm?! Evimdə onun kitablarının hamısı var. Nizaminin “Xəmsə”sini nəzərdə tuturdu. Bu sözü rus dilində “Xamse” kimi tələffüz edirdi.
Sonra rus dilində Nizami Gəncəvidən şeirlər deməyə başladı:
Ya poyu i v şepax, ne boyus, ix kak roza,
Pust terzayut – poyu, mne şipi ne uqroza
Eto serdse-koster: uqasal eqo jar,
No podbrosili terniy, i vspıxnul pojar,
Ya – kak more; S duşi ya stirayu poroki,
Ya ne zerkalo, net! No vbirayu poroki.
Şeirləri eşitdikcə məni fərəh bürüdü, əməliyyat yadımdan çıxdı. İstədim, durub ona təşəkkür edib bağrıma basım. Lakin mümkün deyildi.
Professorun köməkçisi tibb bacısı olsa da, ona qoşulub Nizami Gəncəvidən bildiyi tərbiyəvi məzmunlu misraları söylədi. Əməliyyat otağında şeir məclisi qurulmuşdu. Özüm-özümü unutmuşdum. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi.
Bəli, bizim Nizami dünyəvi şair idi. Mənsub olduğu milləti qiymətləndirməklə yanaşı, əsərlərində bütün dünya xalqlarının nümayəndələrinin surətini yaratmışdı. Onlara öz hörmətini bildirirdi.
Moskva səfəri bitdi. Mən Azərbaycana qayıtdım. Uzun müddət bu hadisəni unuda bilmədim.
Şagirdlərimə həmişə rus cərrahı haqqında söhbət eləyirdim: “Nizami Gəncəvi xalqımızın fəxridir, vüqarıdır. O, əlçatmaz bir zirvədir. Onu oxumaq, öyrənmək lazımdır”. Mənim şagirdlərimə əsas tövsiyyəm bu idi.
Çox vaxt yadıma böyük rus yazıçıları L.Tolstoy, A.P.Çexov, A.Puşkin, M.Lermontov düşür. Onlar da böyük yazıçılar idilər.
Çexov həkim idi. Yaradıcılıqla da məşğul olurdu. Bacarıqlı yazıçı idi. Əsərləri ilə rus həyatını dəqiqliklə təsvir etmişdi.
Pedaqoji Universitetdə oxuduğum zaman bizə “Xarici ölkələr ədəbiyyatı” fənnini böyük yazıçı İsmayıl Şıxlı tədris edirdi. O, nə qədər alicənab, istedadlı, mədəni, böyük bir şəxsiyyət idi! “Dəli Kür” romanı hamımızın stolüstü kitabı idi. Bu əsərə çəkilmiş film bütün dünyaya əks-səda salmışdı. Əsl mərd, qürurlu, vətənpərvər azərbaycanlı idi.
Azərbaycanın görkəmli cərrahı İbrahim Topçubaşov öz istedadı ilə respublikamızda ad-san qazanmışdı. Bacarıqlı cərrah olmaqla yanaşı, həm də gözəl bəstəkar idi. Bəstələdiyi mahnılar hamının könlünü oxşayırdı. Xalq onu sevirdi. Həm həkimliyi, həm də bəstəkarlığı ilə xalqın sevimlisinə çevrilmişdi. Əfsuslar olsun ki, həyatdan tez getdi...
Belələrini saymaqla qurtarmaz. Həyatda yaşayıb özlərindən sonra iz qoyub gedənlər nə qədər xoşbəxtdirlər! Əsrlər keçsə də onlar heç vaxt unudulmayacaqlar.
Hələ məktəbli ikən mən böyük rus yazıçısı Aleksandr Aleksandroviç Bestujev Marlinskinin əsərlərini oxumuşdum. Yaşımın bu çağında yenidən onun əsərlərini tapdım, dönə-dönə oxudum. Onun mənim vətənim haqqında yazdıqlarını oxuyanda məni fəxarət hissi bürüdü. Vətənim Azərbaycanla fəxr eylədim. Nə qədər böyük bir xalqın nümayəndəsiyik. Bizim xalq əsrlər boyu öz məğrurluğunu saxladı. Yağı düşmənlərə boyun əymədi, onları əzdi, torpaqarımızdan qovub çıxardı. Zəfər çaldı.
Aleksandr Bestujev Marlinski kim idi?
O, 1797-ci ildə Peterqof yaxınlığındakı Marli məntəqəsində anadan olmuşdu. Bütün uşaqlıq illəri də burada keçmişdi. Marlinski təxəllüsünü götürmüşdü. Bu ədəbi təxəllüs Marli məntəqəsinin adı ilə bağlı idi. O, inqilabçı idi. Dövrünün görkəmli ədəbi tənqidçisi, şair və nasiri idi.
Aleksandr dekabrist idi. 1825-ci il 14 dekabr üsnyanı nəticəsində onu çar zindanına atdılar. Yakutskiyə sürgün etdilər. O, Sibir sürgünündə çox əzab-əziyyətlər çəkir. Sonradan saysız-hesabsız xahişləri nəzərə alaraq, onu 1829-cu ildə Qafqaza köçürürlər. Dərbənd şəhərində sürgün illərini keçirir. Düz yeddi il burada yaşayır. 1831-ci ildə yanvar ayından başlayaraq Dərbənd qarnizon batalyonundakı 1-ci rotada xidmət edir. Bir sənətkar kimi ona bütün Qafqazı gəzib əsərləri üçün mövzu axtarmağa icazə vermişdilər.
O, A.S.Puşkinin, M.F.Axundzadənin, A.Bakıxanovun yaxın dostu idi. Onlarla yaradıcılıq fikirlərini bölüşürdü. Qafqazı sevmiş, burada yaşayan xalqlara, xüsusən azərbaycalılara öz məhəbbətini bildirmişdi.
Bestujev yazırdı: “Qafqaza dinclik verin və Yer üzünün cənnətini Fərat sahillərində axtarmayın. O, burdadır, o, burdadır”.
Qafqazı böyük məhəbbətlə sevən yazıçı “Qafqaz povestləri” silsiləsini yaradır. Bura daxil olan əsərlər içərisində “Ammalat bəy”, “Molla Nur” povestləri yazıçıya şöhrət qazandırır. Yazıçı Azərbaycana gəlir. Hər yeri gəzib dolanır. İnsanlarla söhbət edir. Azərbaycan dilini öyrənir, onlarla özü bu dildə danışır. Əsərlərində Azərbaycanın kənd, şəhər, dağ adlarını dəqiqliklə işlədir. Bu xalqın adət-ənənələrini öyrənir. Topladığı materiallar əsasında Azərbaycana aid bir sıra oçerklər yazır: “Xəzərlə ayrılıq”, “Quba yolu”, “Qonaqkəndi keçməklə Dağıstandan Şirvana dağ yolu”, “Köhnə Şamaxı yolunda sonuncu stansiya”, “Topçu stansiyasından Muğanlı postuna qədərki yol” oçerkləri yazıçının Azərbaycana nə qədər bağlı olduğunu göstərir. O, bu oçerklərdə Azərbaycanın təbiəti, kəndləri, şəhərləri, turizm abidələri, el məişəti, yerli adət-ənənələri barədə maraqlı məlumatlar verir.
Yaşadığım kəndin başlanğıcında çox hündür bir dağ vardır. Təngə adlanır bu dağ. Çox gözəl mənzərəsi vardır bu dağın. Dəfələrlə bu dağı partladıb daşlarından mərmər kimi istifadə etmək istəmişlər. Lakin hərbi, strateji əhəmiyyəti olduğu üçün bu dağı kəsib doğramağa icazə verməmişlər. Dağın çox maraqlı bir görünüşü var. Hər iki tərəfdə olan sıldırım, hündür dağlar çox gözəl görüntü yaratmışdır. İki dağın ortasından axan Vəlvələ çayının suları gurultu ilə dağa çırpılaraq axır, dar bir yerdən “canını qurtararaq”, geniş bir sahəyə yayılaraq hər yeri yuyub dağıdır. Dağın başında uçan qartallar buradan gedib-gələnləri salamlayır.
Təngə dağının təsviri neçə-neçə səyyahın gündəliyində, şairin, yazıçının bədii əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu dağdan kimlər gəlib keçməmişdir?
Böyük rus şairi M.Lermontov, görkəmli yazıçı A.Bestijev Marlinski Təngədən keçmiş öz təəssüratlarını əsərlərində bədii dillə təsvir etmişlər. Əvvəllər Qubadan Şamaxıya ən qısa yol Təngədən keçirdi. Karvan yolu buradan keçirdi. Lakin iki dağın arasından yol olmadığından çayın axınına qarşı suyun içi ilə keçib gedirdilər.
Təngə dağı tarixlərin şahididir. XIX əsrin əvvəllərində Qaçaq Molla Nur, XX əsrin əvvəllərində Qaçaq Mayıl özlərinə bu dağda məskən salmış, xalqın qanını içən zalımlara qarşı mübarizə aparmışlar. Xalqımız heç vaxt onları unutmur. Onlar haqqında el aşıqları dastanlar qoşmuş, şeirlər yazmışlar.
Xədicə Xəlilova qaçaq Molla Nura şeir ithaf etmişdir:
Amalı nur, qayəsi nur, eşqi nur,
Bir mahalın nur oğluydu Molla Nur.
Zalımlara, o bir qənim kəsildi,
Elimizin mərd oğluydu Molla Nur.
Yazıqların məzlumların arxası,
Mərd sinəsi – azadlığın qalası.
Oylağıydı Quba, Dərbənd qalası,
Vətəninin şərəfiydi Molla Nur…

Sol tərəfdə dağın çox hündür zirvəsinin qurtaracağından sonra yaylaq başlayır. Bu yaylaqda sal bir daş var. Bu daş “Molla Nur daşı” adlanır. Molla Nur və onun on iki nəfərlik dəstəsi bu daşdan stol kimi istifadə edirdilər.
Molla Nurun həyat yoldaşı Gülşad da bu dəstədə idi. Molla Nur dəstəsi ilə Təngədə xalqın düşmənlərini “başa saldıqdan sonra” yuxarıya – yaylağa gəlib burada gecələyirdilər. Bura elə bir hündür yer idi ki, hər tərəf görünürdü. Açıq havada Xəzər dənizini görmək olurdu. Hər tərəf yaşıllıqlarla əhatə olunmuşdu. Onlar belə bir yerdə azad həyat sürüb mübarizə aparırdılar.
Molla Nur qonşu Səbətlər kəndindən idi. Haqsızlığa dözə bilmədiyindən sevgilisi Gülşad xanımı da götürüb dağlara çəkilmişdi. Xalq ona inanırdı, hörmət edirdi. 1834-cü ilin aprelində Qubada olarkən Bestujev Marlinski məşhur qaçaq barədə xalqın söhbətlərini gündəliyinə yazmışdı. O, bu gündəliklər əsasında “Quba yolu” oçerkini yazır. Sonradan bu mövzuda bir povest yazmaq qərarına gəlir. Yazıçıda Molla Nura qarşı maraq oyanır. Onu şəxsən görmək arzusuna düşür.
Bestujev Marlinski Qubadan Şamaxıya gedərkən Molla Nur ilə Təngə dağında şəxsən görüşür. Onun müxtəsər həyat tarixçəsini öz dilindən qələmə alır. 1836-cı ildə “Molla Nur” povestini yazır. Povestin “Nəticə” hissəsində həmin görüşün sənədli təsviri verilmişdir. Əsərin əvvəlində isə “Olmuş əhvalat” qeydinin verilməsi təsadüfi deyildir.
“Molla Nur” bədii əsərdir. Yazıçı Dərbənd həyatını çox bacarıqla təsvir etməyi bacarmışdır. Əsərdə İskəndər bəy, onun sevgilisi Kiçkinə povestin baş qəhrəmanlarıdır. A.Bestujev Marlinski Təngə dağının təsvirini belə vermişdir:
Uçurumun hər iki yanında başı buludlara dəyən qayalar elə bil adamın üstünə gəlir, axının uğultusu qulaqlarını batırır, qartalların harayı ürəyinə vahimə salır, əbədi toranlıq və soyuqdan canına vicvicə düşür”.
Dar dərədə kəməndə düşmüş Təngə çayı hiddətlə çoşub qabarırdı. Təngə çayı o daşların üstündən axdıqca sanki pillələri qalxıb enir, yatağını hiddətlə didişdirir, vəhşi kimi qayalara çırpılır.
Təngə çayı kükrəyib çoşur, dalğaları şahə qalxırdı.
Təngə çayı burada əsl haray-həşir qoparırdı. Geri çəkilən və qarşıdan gələn dalğalar toqquşur, sanki bəhsə girib gurultulu bir səslə axırdı. İti axarlı çayın yatağından savayı yol yoxdur: Yolçu gərək istər-istəməz axına qarşı getsin və atın möhkəm ayaqlarına bel bağlayıb üzüyuxarı qalxsın...
A.Marlinski Molla Nur ilə görüşü belə təsvir etmişdir: “Axına qarşı beş addım getməmişdim ki, təpədən dırnağacan silahlanmış bir süvari atımın yüyənini dartdı. Onun haradan çıxdığını və nə üçün qəfildən qarşımda peyda olduğunu indiyəcən ayırd eləyə bilmirəm. O, sıldırım qayanın dalındanmı burulub keçdi, arxadanmı mənə çatdı, üzbəüzmü gəldi?”. Heç nə bilmirəm. Bircə onu bilirəm ki, başımı qaldırıb heyrətlə baxanda o, at belində, cəsarətlə qarşımda durmuşdu.
Ortaboy, enlikürək, qədd-qamətli bir adam idi. Sallama qollu çuxasının altında qızıl naxışı piləklər düzülmüş dəmir geyimi parıldayırdı. Çiynində tüfəngdən savayı, təkcə türklərin işlətdiyi qısalüləli muşkaton vardı. Kəməndin ilgəyindən, xəncərin üstündə tapanca görünürdü, yəhərdən asılmış qoburlardan daha iki tapanca sallanmışdı. Qollarına polad dirsəklik və halqalı qolçaq taxmışdı.
Bestujev biləndə ki, onun yolunu kəsən Molla Nurdur, o saat silaha əl atmaq istəyir. Lakin gec idi. Hər tərəfdən – dağın mağaralarından on iki dənə tüfəng lüləsi ona tərəf çevrilmişdi.
Bir azdan onlar dostlaşırlar. Molla Nur onu şam yeməyinə dəvət edir. Onlar qovaq ağacının altında otururlar. Şam yeməyi nədən ibarət idi? Pendir, çörək və üç-dörd alma. Molla Nur B.Marlinskinin silahları ilə maraqlanır. Hər birini əlinə alıb yoxlayır. Sonra yazıçı Molla Nura xəncər bağışlayır. O da əvəzində ona öz xəncərini verir.
Yazıçı yazırdı: “Molla Nur budaqdan asılmış tüfəngi götürdü və dərindən köks ötürüb dedi, - budur cəmi bəlalarımın, cəmi günahlarımın baisi! O mənə ailə yadigarı kimi atamdan qalıb, günün bu gününəcən əzizləyib saxlamışam!”
Molla Nur başına gələn bütün hadisələri, nə üçün qaçaq düşdüyünü, yazıçıya danışır. Yazıçı isə ona ürək-dirək verir, yoxsulların tərəfdarı olduğu üçün ona təşəkkür edir. Molla Nur Bestujev Marlinskini və yoldaşlarını o taya keçirir. Mənzil başına tez, sağ-salamat çatmaları üçün onları qorxulu yerlərdən ötürürlər.
Molla Nurun sonrakı taleyini Bestujev Marlinski bu povestdə təsvir etmir. Sürgün illərini bitirib Peterburqa qayıdır. 1837-ci ildə dünyasını dəyişir.
Mən Molla Nurun sonrakı taleyi barədə bütün sənədləri araşdırdım. Tanınmış ziyalı, əslən Quba rayonunun Səbətlər kəndindən olan Əkrəm Qaflan oğlunun bir məqaləsində onun son taleyi haqqında məlumat əldə edə bildim. O, yazır:
“Qaçaq Molla Nur Quba rayonunun Səbətlər kəndindəndir. Molla Nur Sibirdə böyük rus yazıçısı Dostoyevski ilə bir yerdə məhbəsdə olmuşdur. Yazıçı onu “Qafqaz cəngavəri” adlandırmışdır”.
Onun tutulması ilə bağlı əhvalatı kənddəki yaşlı adamlardan eşitmişəm.
Molla Nurun dəstəsinə qəflətən rus qoşunu tərəfindən hücum olur. Onlar vuruşa-vuruşa geri çəkilirlər. Bu döyüşdə həmişə olduğu kimi Gülşad da vuruşur. Molla Nur arvadına deyir ki, mən bunları azdıracağam. Sən aradan çıx. Hamilə olan Gülşad ərini darda qoyub getməyi qüruruna sığışdırmır. O, Molla Nura təkidlə deyir ki, sən özün qaç! Molla Nur Gülşadın bu arzusuna əməl etməyərək sevimli arvadına görə əsir düşür...
Molla Nurun şanı, şöhrəti bütün ölkəyə yayılır. Xalq onu sevir, çünki o zalımların düşməni, sadə, yoxsul xalqın distu idi. Buna görə nəğməkar xalqımız onun haqqında dastanlar qoşdu. Şöhrətli qaçaq kimi tanınan Molla Nurun Quba-Dərbənd zonasında göstərdiyi qəhrəmanlıqlar onun barəsində yaranmış dastanın qayəsini təşkil edir. Dastanın ilk variantı keçən əsrin yarısında Şirvan aşıq məktəbinin ustad nəğməkarı Xaltanlı Aşıq Tağı tərəfindən yaranmışdır. Dastan uzun müddət Şirvan aşıqlarının repertuarında mühüm yer tutmuşdur.
“Molla Nur” dastanı uzun müddət şifahi repertuarda yaşamış, 1976-cı ildə qocaman Aşıq Məhəmməddən yazıya alınmışdır. 1977-ci ildə nəşr edilmişdir.
Dastanın ən kamil variantı 1983-cü ildə Quba rayonunun Rəngidar kəndində Aşıq Haşımdan yazıya alınmışdır.
İllər keçir. Molla Nurun əfsanəyə çevrilmiş həyatına aid əhvalatlar əsərlərdə, dastanlarda öz əksini taparaq xalqımıza çatdırılır.
Təngə dağından keçən hər bir şəxs bir an ayaq saxlayır, dağlarda onun izlərini axtarır, eşitdiyi xatirələr yadına düşür. Böyük rus yazıçısı A.Bestujev Marlinskinin vaxtilə bu qorxulu dərədə Molla Nur ilə dostlaşması səhnələri hər bir adamın gözləri qarşısına gəlir.
“Nur” işıq deməkdir. Onun adı kimi özü də nurlu idi. Onun nuru bütün Qafqaza yayılmışdı.
Gələcək nəsillər bu nurlu insanı heç vaxt unutmayacaqlar.
Abid Şamiloğlu
Afurca kəndi