Adil Mirseyid adlı bir şair vardı bu dünyada. “…vağzallarından tanınar şəhərlər”-deyirdi.

...Mən də kənddən çıxıb ilk dəfə Sumqayıta gələndə bu şəhəri əvvəlcə vağzalından tanıdım. O vağzalda adamların yurddan, el-obadan dərd-kədər daşıdığının, o dərd-kədər yükü altında əzildiyinin, laqeydləşdiyinin, soyuqlaşdığının şahidi oldum.

Bu şəhəri Adilin yazdığı kimi, həm də “...vitrinlərindən tanıdım”.

“…vitrinlər göstərdi mənə insanların içini

insanların içini gördüyüm gündən

kimsəyə qibtə etmirəm

umacağım yox kimsədən…”.

Bu şəhəri, nəhayət, “...qəbiristanlığından tanıyanda” da Adil Mirseyidlə razılaşdım. Gördüm ki, dünyanın ən sakit, ən dərdli, hüznlü məkanlarından olan bu qəbiristanlıqda zənginlə kasıb, mərdlə namərd, əyriylə düz üz-üzə dayanıblar, sanki haqlılar başdaşılardakı fotolardan “enib” elə bu andaca “qisas qiyamətə qalmaz” deyərək son sözlərini söyləyəcəklər…Gördüm ki, bu qəbiristanlıqda hər qəbir xoşbəxt və ya bədbəxt, rahat və ya məşəqqətli, keşməkeşli bir ömürdən xəbər verir. Gördüm ki, burada gözə dəyən, nəzərə çarpan hər nə varsa, dərdə, kədərə qərq olub. Burada hər başdaşı sanki dilə gəlib yalvarır: “Allah xatirinə danışmayın, susun, rahatlığımız, dincliyimiz pozula bilər...”.

...Belə görəndə onların “lal”, “dilsiz” söhbətlərini dinləmək, dərdlərini “bölüşmək” qərarına gəldim. Axı “...başqalarıyla bölüşülən, yerli-yataqlı danışılan dərd səmimi ağrı deyil. Əsl ağrının dili laldır” (Mişel Monten).

***

Yaşamaq, Bəxtiyar Vahabzadə demişkən, yanmaqdır.

Yaşamaq, yana-yana öz külüylə oynamaqdır. O külün dumanında gedəcəyin yol-rizi itirməkdir, axtarıb-axtarıb tapmamaqdır, tapmayıb da ölümə təslim olmaqdır.

Yaşamaq dünyanı xəyalən başdan-başa dolaşmaqla haqq-ədalət axtarışına çıxmaqdır, uzun əzablardan sonra heç nəyə nail olmayıb gözləri üfüqə dikməkdir.

Yaşamaq sabaha ümidlə boylanmaq, dünəni acı-şirin xatirələrlə anmaq, o xatirələr yükünü çəkmək, daşımaqdır, axırda da yorulub yarı yolda qalmaqdır- huşsuzluq, unutqanlıq, yaddaşsızlıqdır.

***

... Mənim nəzərimdə bu qəbiristanlıqda dəfn olunan doğmalar da, yadlar da hamısı kimsəsizlərdi. Bəlkə də kimsə “kimsəsiz” sözüylə razılaşmayacaq. Deyəcək ki, onun (dünyasını dəyişənin) kimsəsi var-mənəm, əmisi oğlu, dayısı oğlu... hələ sağıq, yaşayırıq. Yox, yox, qürbətdə torpağa gömülən, qürbət məzarlığında uyuyan arxa-dayaqlı sayıla bilməz. Kimsəli, arxa-dayaqlı, axı necə didərgin düşə, qaçqın-köçkünə çevrilə bilər?!. “Kimsəli”nin ot-alaqla örtülən məzarının sinədaşında belə bir bayatı yazılmaz, axı:

Kəm baxtı sönən qərib,

Qürbətdə ölən qərib,

Yatıb yuxularında

Vətənə dönən qərib.

***

...Başdaşılardakı fotolara baxıram. O fotolarda diqqətimi ən çox çəkən gözlər-kədər, dərd dolu baxışlardı. O baxışların altında əzilməmək, sıxılmamaq mümkün deyil. O baxışlar adamın yaddaşını təzələyir, adamı ötən günlərə qaytarır...

...Başdaşılardakı fotolara baxıram və mənə elə gəlir ki, o fotoların sahibləri diridir, sadəcə dar ağacından asılmış vəziyyətdədirlər. Boğazlarındakı ip tam çəkilmədiyindən ölməyiblər. Azad olmaq, burdan, bu dar ağacından xilas olub harasa çıxıb getmək istəyirlər... Qəfildən yaddaşım keçmişə qayıdır, kənddən çıxandan neçə il sonranın bir yuxusunu xatırlayıram: şər qovuşanda evimizin yaxınlığındakı qəbiristanlıqdan keçib qoruqdan ot biçməyə gedirəm. Qayıdanbaş nənəmin başdaşısız məzarının yanında şələni yerə qoyub, dincimi alıram. Birdən dar ağacından asılmış ağ libaslı nənəmi görürəm. O, boğula-boğula üstümə hirslənir. Deyir ki, gecənin bu vədəsində sənin iş-gücün qurtarıb? Bir çəngə ota görə bu çöl-biyabanda belə sərgəndar olmusan. “Neyləyim, ayrı əlacımız yoxdur, dədəmin ayaqları daha yer tutmur. Ağartısız da yaşamaq olmur...”,-deyirəm. Dar ağacından asılan nənəm lal-dinməz üzümə baxır və qəfilcə də yoxa çıxır...

Ondan sonra nənəm daha yuxuma gəlmədi...

Nə bilim, bəlkə ona görə ki, nənəm, eləcə də o məzarlıqda uyuyanlar dar ağaclarından xilas olub harasa çıxıb gediblər.

... Deyilənə görə, indi o məzarlıqdan əsər-əlamət yoxdur; ermənilər müqəddəs sükutu pozublar; qəbiristanlıq yerlə-yeksan edilib, bütün məzarlar, eləcə də nənəmin başdaşısız qəbri dağıdılıb.

***

Ölüm... Bunun nə olduğunu uşaqkən dərk etmirdim... Orta məktəbdə oxuyanda sinif yoldaşım Nurunun atası Oruc dayının Naxçıvanda ölüm xəbəri kənddə hamını sarsıtmışdı. O zaman bu faciənin ağırlığı adamların üz-gözündən açıq-aşkar oxunurdu. Ölüm həm də ona görə bu cür təəssüf və təəccüb qarışıq əzabla qarşılanırdı ki, bəlkə də son neçə ildə kəndimizdə belə cavan adam dünyasını dəyişməmişdi. Rəhmətə gedənlər, necə deyərlər, gününü görüb, dövranını sürənləriydi...

...Oruc dayı çörək yediyi yerdəcə qəfil dünyasını dəyişib-deyirdilər. Onda, ağlım kəsmədiyi o zamanda – “...dünyasını dəyişib, bu, nə deməkdir?!. Bəlkə yerindən-yurdundan baş götürüb harasa uzaqlara gedib, nə vaxtsa, haçansa qayıdacaq...”-düşünürdüm.

...Torpağın üzünün soyuqluğu bir müddət sonra bu vaxtsız ölümü də unutdurdu... Zaman keçdikcə anladım ki, ölüm heç də “uzaqlara getmək, gözdən uzaq, könüldən iraq düşmək” demək deyilmiş. Ölüm ölənin bu dünyanın əzablarından qurtulması, həyatın naqisliklərindən xilas olması, günahsızlaşması imiş. Allaha, Tanrıya yaxınlaşması, azadlığa qovuşması imiş...

...Ölüm hamının qəbul etdiyi bir həqiqətdir. Kimsə bu həqiqəti bilib onu yaxına buraxmaq istəməsə də belə, onun qarşısında acizdir, qarşı-qarşıya gələndə onun önündə uduzmağa məhkumdur...Gec-tez haqlı da, haqsız da, yaxşı da, pis də ölümün qarşısında “ağ bayraq” qaldırır, təslim olur...

Ağlım kəsdikcə anladım ki, hər şey ölümlə tamamlanır, ölümlə başlanır.

Haqlının haqqına ölümlə nöqtə qoyulur, haqsızın haqsızlığına da eləcə.

...Haqlının ölümündən sonra haqqının tanınması məgər ədalətin qələbəsidir?!.

...Yamanın ölümündən sonra yamanlığının, əyriliyinin etiraf olunması, dilə gətirilməsi də məgər düzlüyün təntənəsidir?!.

...Haqlının ölümündən sonra haqlı olmasının dilə gətirilməsi, etirafı təsəlli olsa da belə, onun yaşadığı əzabı, ömründən kəsilən illəri geri qaytarmaq gücündə deyil, axı. Əli Kərimin yazdığı kimi:

Bəzən haqq qazanır insan öləndə,

Hətta unudulur ağır günahı.

Hamıya dərd olur cavan getməyi,

Oduqca az görüb, az yaşamağı…

Deyirlər: ”Bilsəydik, ayıq olardıq,

Onu qoyardıqmı heç gözdən iraq?

Hər bir dərdinə də çarə tapardıq,

Nə bilək, o belə az yaşayacaq?”

Eh! Bu gün nə qədər xəyala daldım,

Eh! Qəlbim nə qədər alışdı, dindi.

Sən mənim qədrimi biləsən deyə

Bu cavan yaşımda ölümmü indi?

***

... Bu da dədəmin qəbri. 1991-ci ildə dəfn olunub. Başdaşındakı fotoya diqqətlə baxıram. Gözlərim önündə gəlib durur. Üz-gözündən keçdiyi ömür yolu rahatca oxunur; ruhu əzilmiş, qəlbi sındırılmış, nə qədər badalaq görmüş bu adam əzablarına ölüm anınadək mərdliklə sinə gərdi, sızlamadı, ağlamadı. Sağlığında içini tufanlar, qasırğalar sarsa da, qəribə idi ki, üzündən təbəssüm əskik olmurdu, zarafatından, baməzəliyindən qalmırdı...

...Necə də ağır bir tale yaşadı, aman Allah. Necə də ağır, əzablı bir dərd yükünü ömrünün gəncliyindən ta ahıl vaxtınacan çəkib apardı, amma bunu heç kimə bildirmədi...

...Nə qədər özünlə, xatırələrlə danışmaq olar, nə qədər yaddaşınla mübarizə aparmaq olar?!. Bezirsən, sənə dikilən gözlərin qorxusundan kənara çəkilmək, baş götürüb aran-dağ düşmək fikrindən vaz keçirisən... İçinlə, çölünlə müharibə, mübarizə aparmaq zorunda qalırsan. Bax, beləcə, faydasız, səmərəsiz yerə enerjin, gücün tükənir və Əzrayılla üz-üzə qalıb axırda da təslim olursan...

...İnsan gələcəyindən çox keçmişilə, dünəniylə bağlı olur. Onu ötənlərin nostaljisi həmişə sıxır: uşaqlıq, gənclik dostları, yoldaşları gözləri önündən çəkilmir, doğmaları ilə keçirdiyi günlər, aylar söz-söhbətinin əsas mövzusu olur.

Sakitcə oturduğu, susduğu, danışmadığı vaxtları xatırlayıram. Uşaq ağlımla, düşüncəmlə dərk edirdim ki, o nə barədəsə fikirləşir, götür-qoy edir. İndi tam əminəm ki, o zaman o sükutun içində keçmişilə yol yoldaşlığı edirmiş, üz tutub sevincin, fərəhin “dizinin qatlandığı” məkana gedirmiş...

...Xatirələrlə, ötənlərlə nə qədr yaşamaq olar?!. Belə də yorulursan, həyatdan bezirsən, sabahı, gələcəyi düşünmək, ömrünün keşməkeşli oyunundan baş açmaq qabiliyyətini itirirsən... Sonra ölümlə aranda bir addım qalır. Xilas olmaqsa, möcüzədir... Belə möcüzə 41 müharibəsindən başlayıb ta 1991-ci ilədək dədəmlə yol yoldaşı oldu.

Dədəm qaçhaqaçda əsasının ucu ilə evimizin arxasından keçən yolun kənarındakı xırda çınqıl daşları döyəcləyib deyirdi ki, bax, bunlar tarixdir, bizim bu torpağa bağlılığımızın möhürüdür. Bu yurddan didərgin salınsaq da, düşmən bu möhürün yazısını poza, silə bilməz. Bu yurd, bu torpaq babamızın, ulu babamızın, nəsil-kökümüzün cücərdiyi, boy atdığı, pərvəriş tapdığı yerdir... Dədəm deyirdi ki... Amma dədəm bilmirdi ki, onun o dedikləri elə boşluqdaca, havadaca qalır. O dedikləri o Kişiyə gedib çatmır. Çatmadığına görə də az sonra yurd-yuvasından, xanimanından qovulacaq, neçə illər əsasının ucu ilə döyəclədiyi həmin o çınqıl daşlarının həsrətinə dözməyib bu dünyadan köç edəcək və ucu-bucağı bilinməyən Sumqayıtın qəriblər məzarlığında “məskunlaşacaq”.

İllər keçəcək, dədəmin qəbrinin sağında anam, solunda bacılarım “yurd salacaq”. Burda uyuyan doğmalarımdan üç cərgə, beş cərgə, on-on beş cərgə o tərəfdə isə həmkəndlilərimin qəbirləri sıralanacaq… Beləcə Ağdü (Ağudi) öz varlığından çox-çox uzaq bu düzdə, düzəngahda düzlənəcək. Sapsağlam bir kənd iyirmi-iyirmi beş il ərzində öz varlığından çox-çox uzaq bir məkanda məzarlığa çevriləcək… Mən bilmirəm, bəlkə siz deyəsiniz, dünyada bu boyda, bu biçimdə fəlakət, faciə təsəvvür edirsinizmi?!. İyirmi-iyirmi beş ildə bir obanın, bir mahalın ahıl-qocasının “həyat səhnəsindən” tamamilə silinməsinə nə ad vermək olar?!. Cavanının-gəncinin isə o ağrı-acılı tarixi gec-tez unudacağını belə ağlıma gətirmək istəmirəm. İstəməsəm də bu, olacaq. Tarix bunu yazıb, tarix bunu deyib…tarix beləcə təktar olunub…

... Bu da anamın, bacılarımın yanaşı məzarları... Tələbə yoldaşım, istedadlı şair Ramiz Kərəmin təzə kitabında bir şeir yadıma düşür. Heyrətlənirəm... Düşünürəm ki, hər dəfə bu məzarlığa gələndə keçirdiyim hisslərdən Ramiz necə xəbər tutub ki, belə səmimiyyətlə qələmə alıb. Sonra özüm öz sadəlövhlüyümə utanıram. “Axı Ramiz də neçə doğmasını itirib və o da əzizlərini yad etmək üçün mənim kimi qəbiristanlığa üz tutub, xatirələrini anıb”:

Gəlmişəm üzümü daşa söykəyəm,

Bir də şəklinizdən öpəm qayıdam.

Gəlmişəm qəbriniz yanında bir az,

Qəmli bənövşə tək bitəm qayıdam.

...Mənim şəkil anam, mənim daş bacım,

Daşlar üşüyürmü gecə bilmirəm.

Ürəyim baş daşı ölçüsündədi,

Sığışır köksümə necə bilmirəm.

Yuxu yiyəsinin yurdu şen olsun,

Burda yuxuların zamanı yoxdu.

Evdə qoyub gəldim günahlarımı,

Mənim bağışlanmaq gümanım yoxdu…

...Bu da Gülsabah arvadın qəbri; 1915-18-ci illərdə ermənilərin Zəngəzurda törətdikləri qırğınlarda doğmalarını itirən, Gorusdan gəlib bizim qonşu kənddə yaşayan, 88-də ermənilər yenidən baş qaldıranda isə canını götürüb Sumqayıta qaçan Gülsabah arvadın qəbri. Kənddəki komasını, üstəlik də neçə il əynindən-boğazından kəsib yığdığı nə qədər pensiya pulunu erməniyə verib onun bir otaqlı mənzilini almışdı və elə neçə il sonra da o darısqal yerdəcə dünyasını dəyişmişdi. Xeyirxah qonşuları tərəfindən dəf olunmuşdu, ehsan verilmişdi, qəbirüstü götürülmüşdü, başdaşı qoyulmuşdu… İndi mən o başdaşına baxıram və Rüstəm Behrudinin bir şeirini xatırlayıram:

…Məbəddən daha gözəldi

Məbəddən uzaqda sahibsiz bir adama

Qoyulan qonur başdaşı.

Mən o başdaşından

Baxdım hər şeyə;

Gördüm, gördüm ki, ömür

Ona bağlanılacaq qədər uzun deyil,

qısadı, çox qısa.

Gördüm-Şeytan sarayında-

bir məclisdi

Başdaşından o yana

görünən nə vardısa...

… Mənə doğma, əziz olan İman da bu məzarlıqda uyuyur. O İman ki, ömrü boyu əlləşib vuruşdu. Zəhmət, əziyyət, alın təri hesabına yaşasa da, xöşbəxtlik ondan qaçaq düşdü, ehtiyac zəncirini heç cür qıra bilmədi. Bir tərəfdən də ətrafındakılardan-qohum-əqrəbasından etibarsızlıq, köməksizlik gördü həmişə. Bəlkə də elə buna görə heç kəsə inanmırdı, bel bağlamırdı. Bəlkə də elə buna görə tənhalığa, tənhalaşmaya meyl salmışdı. Axırda da belə yaşamaqdan bezdi. Ölmək istədi. Əcəlsə ondan üz döndərmişdi... Sonda ağır bir xəstəliklə “qol-boyun oldu”. Bu xəstəliyə tab gətirmədi, Novxanı bağlarının birində “dar ağacından” asılmaq qərarını verdi...


Vaqif BAYRAMOV.
19 mart, 2015-ci il