SİNƏSİ XATİRƏLƏRLƏ DOLU İNSAN

Çoxdan idi düşünürdüm ki, Vərqa müəllim haqqında bir yazı ilə mətbuatda çıxış edim. Xüsusən də onun bu il tamam olacaq 90 illik yubileyi ilə bağlı. Bu yaxınlarda onun vəfat etməsi yazının zamanına və məzmununa az da olsa təsir etdi.
Vərqa Kərimov 1 iyul 1932-ci ildə Göyçə mahalının Daşkənd kəndində Rəsullular nəslində doğulub. Vərqa müəllimə maraqlı və həm də az-az rast gəlinən adı haqqında sual edəndə belə deyərdi: “Mən dünyaya gələndə atam Hüseynlə anam Güldəstə düz 300 il əvvəl Azərbaycan şairi Məsihi tərəfindən Azərbaycan dilində yazılmış “Vərqa və Gülşa” adlı məsnəvinin baş qəhrəmanı Vərqanın adını mənə qoyublar. Deyilənlərə görə, Vərqa adı hələ ondan da qabaq xalq arasında məşhur olan qədim bir əfsanədə də çəkilirmiş. O rəvayəti Göyçədə yaşlılar nağıl kimi danışardılar. Sonralar bu əfsanə unuduldu”.
Belə bir deyim var ki, insana qoyulan ad onun taleyində mühüm rol oynayır. Vərqa müəllimin dediyi əsərin süjet xəttini əmioğlu və əmiqızının məhəbbəti təşkil edir. Elə o da 1957-ci ildə əmisi qızı Xuraman xanımla ailə həyatı qurmuşdur. Bir az da dəqiq desək, Vərqa müəllimin atası Hüseyn ilə Xuraman xalanın atası Fəzi kişi doğmaca əmioğludurlar. Vərqa müəllimlə Xuraman xala sevə-sevə, əzizləyə-əzizləyə iki oğlan, beş qız (Sərdar, Validə, Nəcibə, Aybəniz, Mehman, Gülbəniz, Sima) böyüdüb, boya-başa çatdırıblar. Onların hər birinə təhsil verib, ev-eşik sahibi ediblər. Bu ailə cütlüyü 56 illik şad-xürrəm bir ömür sürdülər. Hər ikisi də Daşkəndlilər üçün, doğmaları üçün çox əziz, doğru yol göstərən insanlar idi. Еlin-obanın hörmət bəslədiyi ağsaqqal-ağbirçək kimi hamı onlardan məsləhət alar, tövsiyələrini qanun hesab edərdilər. 7 avqust 2013-cü ildə Xuraman Fəzi qızının 78 yaşında vəfatı Vərqa müəllimi tənha buraxsa da, övladları və nəvələri onu darıxmağa, sıxıntı çəkməyə qoymadılar. O, nəvə-nəticələrinin əhatəsində ahıllıq dövrünü də gözəl keçirdi. 15 mart 2022-ci ildə Vərqa müəllim 90 yaşında yaşadığı Yeni Daşkənd kəndində vəfat etdi. Uzunömürlülüyün ilk yaşında bu dünyadan köçməyin kədərinin içində bir sevinc də var. Bu yaş az-az adama qismət olur. Bu baxımdan Allahdan onun doğmalarına, övladlarına, nəvələrinə və nəticələrinə belə bir yaş arzulayıram. İnanıram ki, iyirmi beş nəvə-nəticəsi olan baba və nənə daim xoş xatirələrlə anılacaq, yaddaşlardan silinməyəcəklər.
Vərqa müəllimlə Xuraman xala bu sətirlərin müəllifinin qayınatası və qayınanası idi. Hər ikisi Göyçə ilə, Daşkəndlə, nəsil-nəcabətləriylə bağlı maraqlı və zəngin xatirələrə, məlumatlara malik idilər. Topladığım məlumatların deyərdim ki, çox hissəsini Vərqa müəllimin söyləmələrindən qələmə almışam. Bir dəfə adətim üzrə Vərqa müəllimdən Məşədi Qasımla bağlı nəsə soruşdum. O, söhbətə başlar-başlamaz Xuraman xala qayıtdı ki, “A kişi, qoy onu mən danışım”. O da yarı zarafat, yarı ciddi dedi ki, “yaxşı danış, Məşədi Qasım sənin babandı”.
Vərqa müəllimin sinəsi xatirələrlə dolu idi. Nəsə soruşanda saatlara, həm də çox dəqiq danışar, hətta hadisələrin baş verdiyi illəri də müqayisəli şəkildə söyləyər, yorulmaq bilməzdi. Xuraman xala da ondan geri qalmazdı. Çox kiçik yaşlarından gördüyü, böyüklərdən eşitdiyi sözləri, hadisələri hafizəsində cəm etmişdi. O, Aşıq Ələsgərin, Aşıq Nəcəfin, Həsən Xəyallının, Xasay Zeynalovun, atası, el şairi Qəmgin Fəzinin şeirlərini sinədəftər etmiş, yeri gələndə həmin şeirləri xüsusi şövqlə deyərdi. Xuraman Fəzi qızı çox nəcib, xoşxasiyyət, qonaqpərvər, yanımcıl, qohumcanlı bir qadın idi. Evimizdə hərdən ondan söz düşəndə rəhmətlik Pürüzə nənəm deyərdi ki, “Heç bir bacı, heç bir övlad Xuraman ola bilməz”. Çünki Xuraman xala doqquz nəfərlik ailəsiylə yanaşı, xəstə anası Savatın, uzun illər əlil yaşamış qardaşı Qiyasın xidmətində durmuşdu. Belə xeyirxah nəcib işlərdə Vərqa müəllim də həyat yoldaşından geri qalmaz, hətta qaynı Qiyasın həyətyanı sahəsində gözəl bir bağ da salmışdı. O bağ bütün Yeni Daşkəndlilərin şəkil çəkdirmələri üçün gözəl, mənzərəli bir məkan idi. Bu gün hamımızın əlimizdə olan tarixi fotoşəkillər rəhmətlik Qiyas Fəzi oğlunun əl işləridi.
Vərqa Kərimov 1940-cı ildə Daşkənd kənd orta məktəbində ibtidai təhsil almağa başlamışdır. Təhsil müddəti müharibə və ondan sonrakı çətin illərə düşdüyündən, bir neçə il təhsilinə ara verməli olmuşdur. 1952-ci ildə, 9-cu sinifdə oхuyarkən Basarkеçər RHK-dan həqiqi hərbi хidmətə çağırılmışdır. Ukrayna, Moskva və Lеninqradda üç il hərbi хidmət kеçdikdən sonra 1955-ci ildə Bərdə rayonunun Yеni Daşkənd kəndinə gəlmiş və orta məktəbdə təhsilini davam еtdirərək 1957-ci ildə orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirmişdir. Orta məktəbi qurtaran ildən 1961-ci ilə kimi Yеni Daşkənd kənd orta məktəbində təsərrüfat müdiri işləmişdir.
Vərqa müəllim Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı ağrılı-acılı, əzablı illərlə bağlı belə danışardı: “Göyçədən piyada arana – Şəmkir rayonunun Keçili kəndinə gələr, orada işləyər, əmək haqqımıza düşən taxılı belimizdə Daşkəndə aparardıq. Çox çətin, qıtlıq, aclıq olan illər idi. Bir neçə ailə ilə birlikdə gəlib gedərdik. Bizimlə Hacıyev Xasay və bacıları, Ocaqverdi oğlu Məhərrəm və qardaşı uşaqları, və başqaları gedərdilər. İçimizdə bircə Ocaqverdi oğlu Məhərrəm kişinin atı vardı. Qalan hamımız piyada, özü də yüklə Göyçəyə qayıdardıq”.
Vərqa müəllimin söylədiyi bu kiçik xatirəyə əlavə olaraq onu da deyim ki, Şəmkir rayonunun Keçili kəndində olarkən nənəm Pürüzənin (Ocaqverdi oğlu Məhərrəmin qardaşı qızı) iki-üç yaşlı qızı orada vəfat etmişdir. İndi biz Daşkəndlə Şəmkir rayonu arasındakı məsafəni göz önümüzə gətirsək və o yerlərin relyefini də nəzərə alsaq onların nə qədər zəhmətə qatlaşdıqlarının şahidi olarıq.
Zəhmətdən heç vaxt usanmayan Vərqa Kərimov 14 aprеl 1962-ci ildə işləmək üçün Sumqayıt şəhərinə gedir. O, 1966-cı ilə qədər Sumqayıt Supеrfosfat Zavodunda işləyir. İşlədiyi müddətdə, yəni 1964-cü ildə Sovеt İttifaqı Komunist Partiyasının üzvü olmuş və 1965-ci ilin yanvarında Sumqayıt şəhərində üç otaqlı mənzillə təmin olunmuşdur. Həmin illərdə Bakı və Sumqayıtda Daşkəndlilərdən yeganə Vərqa müəllimin şəxsi mənzili olub. Bu ev kəndçilərimizdən çoxunun isti yuvası, ali məktəblərə imtahan verməyə gələn abituryentlərin hamısının mənzili olmuşdur. Hətta həmkəndlimiz məşhur riyaziyyatçı Tanrıverdi Hacıyev hər yay bu evdə onlarla uşağı imtahanöncəsi qəbula hazırlayar, həm də bu evdə qalarmışlar. Vərqa müəllimin bu xeyirxahlığından bu gün də həmkəndliləri dönə-dönə ürək dolusu danışırlar.
Elm və təhsil almağa böyük maraq göstərən, heç vaxt təhsilə laqeyd qalmayan Vərqa Kərimov öz təhsilini də davam еtdirmək məqsədi ilə 1966-cı ildə V.İ.Lеnin adına Azərbaycan Pеdaqoji İnstitutunun “Ümumi tехniki fənlər və fizika” fakültəsinə qəbul olmuş, institutu 1972-ci ildə bitirmişdir. Bundan sonra təyinatla 1972–1973-cü illərdə Sumqayıtın Corat qəsəbəsində müəllim işləmişdir. Ailəsi və uşaqları şəhər həyatına alışa bilmədiyindən Vərqa müəllim daimi olaraq Yeni Daşkəndə qayıtmalı olur. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, Vərqa müəllim Sumqayıt Supеrfosfat Zavodunda işləmişdir. Elə bu səbəbdən də sonralar bronxial astma xəstəliyinə tutulur. Həkim məsləhət bilir ki, ona dağ havası müsbət təsir edər, uzun müddət yaşamasına səbəb olar. Ona görə də Vərqa müəllim 1976-cı ildə Sumqayıtdakı mənzilini Şuşa şəhərindəki eynisahəli bir mənzillə dəyişir. Hər yay üç ay tətil günlərini səfalı və cənnətməkan Şuşa şəhərində istirahət edir. Cıdır düzündə gəzib, İsa bulağının billur kimi saf suyundan içir. Bu mənzil də eyni ilə Sumqayıtdakı kimi çox qohumların, doğmaların istirahət yeri olur. Bu evdə qalıb istirahət edənlər də həmin günləri ömrün xoş və unudulmaz illəri kimi xatırlayırlar. Vərqa müəllimin övladlarından Sərdar Sumqayıtda, Mehmanla Gülbəniz isə Şuşada bir müddət orta təhsil alıblar.
Vərqa Kərimov 1973-cü ildən 2011-ci ilə qədər Bərdə rayonunun Yеni Daşkənd kənd orta məktəbində müəllim işləmiş, yaşa görə tədrisdən ayrılmışdır.

Araz Yaquboğlu,
tədqiqatçı-jurnalist

QHT-nin 30 illiyi qeyd edilib

Sumqayıt Regional Mədəniyyət İdarəsinin Qubadlı Rayon Mərkəzi Kitabxanasında (MKS) “Zəngəzur” Cəmiyyətləri İctimai Birliyinin yaradılmasının 30 illiyinə həsr olunmuş dəyirmi masa keçirilib.
Tədbirdə çıxış edən Mərkəzi Kitabxana Sisteminin direktoru Müşgünaz Muradova, Mədəniyyət işçiləri həmkarlar ittifaqı Qubadlı rayon təşkilatının sədri Yaqub Vəliyev və başqalarının çıxışlarında ölkəmizdə qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətinə yaradılan münbit şəraitdən bəhs edilib, ölkəmizin ilk QHT-dən olan İctimai Birliyin qurucusu və ilk sədri Kamran Hüseynovun xatirəsi anılıb.
Qeyd olunub ki, son illər Birlik Azərbaycan, Çexiya və Türkiyədə 11 layihə icra edib, Fəxri fərmanlara layiq görülüb, 15 adda kitab buraxdırıb. 2013-cü ildən Birliyin zengezur.com saytı fəaliyyətdədir. Birliyin Sisian, Gorus, Qafan, Meğri, Laçın, Zəngilan, Qubadlı, Kəlbəcər, Cəbrayıl rayon və Türkiyə nümayəndəliyi var. Birlik hazırda icra etdiyi “Şərqi Zəngəzura qayıdışa mənəvi dəstək” layihəsi çərçivəsində 3 adda - “Şərqi Zəngəzur”, ”Qardaşlığın zəfəri” və “Şəhidlər” kitablarını nəşr edib respublikamızın təhsil, mədəniyyət obyektlərinə, kitabxanalara, yerli icra strukturlarına, QHT və KİV-ə paylayıb.
Sonda İctimai Birliyin nəşr etdirdiyi və MKS-a hədiyyə edilən kitabların sərgisi və təqdimatı olub.

“MƏNƏ BİRCƏ GİLƏ GÖZ YAŞI BƏSDİ”
(İbrahim Yusifoğlunun eyni adlı kitabı haqqında)
Dəyərli oxucum, bu dəfə söhbətimizin mövzusu adı ilə diqqətimi çəkmiş kitabla bağlıdır. Haqqında söhbət açacağım kitab İbrahim Yusifoğlunun “Mənə bircə gilə göz yaşı bəsdi” adlı 2021-ci ildə işıq üzü görmüş, 208 səhifədən ibarət şeirlər kitabıdır. Kitabla tanış olduğum gündən adı diqqətimi çox çəkmişdi. Şeirləri oxuduqca kitabın içərisində eyni adlı şeirin də olduğunu gördüm. “Mənə bircə gilə göz yaşı bəsdi” şeiri kitabın 142-ci səhifəsindədir. Hərflərə, sözlərə, rəqəmlərə onların yaratdığı kombinasiyalara, ötürdüyü mesajlara bir başqa aludəçiliyim var. Ancaq bütün bunlar haqqında söhbətə başlamazdan əvvəl İbrahim Yusifoğlunu yaxından tanıyaq.
QISA ARAYIŞ
İbrahim Yusifoğlu Yusifov 30 sentyabr 1954-cü ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonunun Axura kəndində anadan olub. 1981-ci ildə Naxçıvan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki Naxçıvan Dövlət Universiteti) filologiya fakültəsini bitirib. 70-ci illərin əvvəllərindən pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur."Şərur qönçələri" ədəbi birliyinin rəhbəridir. 1994-cü ildə haqqında Naxçıvan Muxtar Respublikasının televiziyasında "Dağların şair oğlu" adlı film çəkilib.
Bədii yaradıcılığa 1968-ci ildə başlamış, ilk mətbuat əsəri olan “Qələbə atəşi” şeri 1971-ci ildə Şərur rayonunda dərc olunan "İşıqlı yollar" qəzetində çap edilmişdir. Əsərləri türk, rus və fransız dillərinə tərcümə olunmuşdur. Çoxsaylı nəzm və nəsr nümunələrinin müəllifidir. 1992-ci ildən Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, 1998-ci ildən isə Azərbaycan Yazıçlar Birliyinin üzvüdür.
İbrahim Yusifoğlu “Araz bayatıları” (1991), “Bu həyat mənimlə yola getmədi” (1997), “Futbolçu, topçu, gopçu” (1998), “Mənim inamımı güllələdilər” (1999), “Arxamca boylanan baxışların var” (1999), “Sulara danışdım yuxularımı” (2000), “Safdır, müqəddəsdir müəllim ömrü (oçerk)” (1997-1998), “Ölüm tanrıdan gələndə” (oçerk) (1999) kitablarının və ümumilikdə 30-a yaxın kitabın müəllifidir. Bundan əlavə redaktə etdiyi kitablar da çoxdur.
Pedaqoq və yaradıcı şəxs kimi uzun illərin gərgin əməyinin nəticəsini “Azərbaycanın xalq maarif əlaçısı” (1987), “Qızıl Qələm” media mükafatı, Prezident mükafatı (2016), “Ziyadar” mükafatı (2021) olaraq görmüşdür.
Hal-hazırda da fəaliyyətini davam etdirir.
Keçək mətləbə. 142(7)-ci səhifədə yerləşmiş (ya təsadüfən, ya da hesablanmış şəkildə bunun heç bir fərqi yoxdur) “Mənə bircə gilə göz yaşı bəsdi” şeiri və bu şeirin adının kitabın üzünə çıxarılması, kitaba ad seçilməsi artıq özlüyündə diqqətli oxucuya müəyyən mətləblərdən xəbər verir. Məsələn, şəxsən mən hələ eyni adlı şeirlə və ümumilikdə şeirlərlə tanış olmazdan əvvəl düşünürdüm ki, görəsən şair bu ifadəni hansı anlamda işlədib? Dünyanın faniliyinə işarə edir, yoxsa insanların naxələfliyinə? Söhbət aclıqdan gedir, yoxsa toxluqdan? Müəllifi dünya narahat edir, yoxsa axirət? və s. Və il. Bu vəziyyətdə sualları sıralamaq olardı. Ancaq buna ehtiyac yoxdur. Yaxşısı budur necə deyərlər kitabın tən ortasından, elə həmin bu şeirdən iki bəndə diqqət yetirək:
Bəxtimə düşənlər Tanrıdan gəlir,
Sevincim, kədərim yarıdan gəlir,
Bütün istəklərim “barı”dan gəlir,
Həyat nə verdisə bir üzü tərsdi.
Mənə bircə gilə göz yaşı bəsdi.
* * *
Bir gün göz yaşıyla yuyulacağam,
Üç qarış torpaqda uyuyacağam,
Bir parça sal daşda duyulacağam,
Tanrımın verdiyi öz yaşı bəsdi,
Mənə bircə gilə göz yaşı bəsdi. (s. 142)
Bu misraları oxuya-oxuya rəhmətliklər; Hacı və axund arasında keçən məşhur məsələ, ta qədimdən üzü bəri şahların, sultanların ibrətamiz məsəlləri, son illər gözümüzün qabağında baş verən yüzlərcə ibrətlik hadisələr kino lenti kimi adamın gözünün önündən keçib gedir. Ümumiyyətlə, bu və digər şeirlərdə (indi bu şeirə nisbətən kitabın əvvəlindən də bəzi nümunələrdən misal gətirəcəyəm) İbrahim Yusifoğlunun insan oğluna, bəşəriyyətə ötürmək istədiyi, xüsusi ilə hal-hazırda baş verən hadisələrlə səsləşən aktual mesajlar çoxdur.
Məsələn,
Yağışlar yağdı, qutardı,
Daha qar yağır, qar yağır.
Kimin evinə qəm-kədər.
Kimin çölünə var yağır.
* * *
Kövrək olur, güllər nədən,
Boylananda pəncərədən,
Qəmli-qəmli tül pərdədən,
Baxan gözlərə qar yağır. (s. 69)
Və ya
“Nimdaş pencəyə oxunan şeir” :
Nimdaş görkəminlə sən asılmısan,
Asılqan adlanan dar ağacından.
Lazımsız əşya tək yalqız qalmısan,
Düşmüsən ömrünün şahlıq taxtından.
* * *
Bir vaxt geyilərdin ziyafətlərə,
Gözlər min heyrətlə sənə baxardı.
Yaman xoş gəlirdin şux afətlərə,
Duruşun, biçimin ürək yaxardı. (s. 74)

Bu misala da nəzər salıb sonra söhbətimizi yekunlaşdıraq.
Nümunə:
Nə eni görünür, nə də uzunu,
Dərini duyulur sərt bənizində.
Boğaza çatdırıb duzlu suyunu,
Batırıq, ay Allah, borc dənizində.
* * *
Bu yurdun sərvəti, varı talanır,
Yerində yosunlu dəniz yaranır,
Dərddən sinələrdə tonqal qalanır,
Yanırıq, ay Allah, borc dənizində. (s. 80)
Yuxarıda İbrahim Yusifoğlunun “Mənə bircə gilə göz yaşı bəsdi” adlı kitabından təqdim etdiyim nümunələr və gələcəkdə sizin özünüzün bu kitabda tanış olacağınız digər çoxsaylı şeirlər söz-söz, misra-misra yalnız və yalnız bir vəzifə ilə mükəlləfdir: “Oyan, insan oğlu, oyan! Ətrafında baş verənlərdən dərs al, ibrət götür!” Axı heç kim, heç nə bu həyatda (dünyada) tək deyil... Bütün mövcudiyyat bir-biri ilə əlaqəlidir. Əgər hər hansı bir iş kiminsə başına gəlirsə, demək sənin də başına gələ bilər.
Müdrik bir misalı xatırlatmaq istəyirəm, məzmunu belədir ki, təcrübə yaxşı dərsdir, ancaq keçələ daraq lazım olmur...
Ümumiyyətlə, İbrahim Yusifoğlu uzun illərin təcrübə və müşahidəsinə, zəngin söz ehtiyatına, folklorumuza dayanaraq, cəmiyyət, insanlar üçün faydalı olmağa çalışmışdır. Mən deyərdim ki, söz adamı kimi, dünya görmüş pedaqoq kimi bu işin öhdəsindən layiqincə gəlmişdir. Yerdə qalır yazılanları oxuyub nəticə çıxarmaq. Belə bir misal da var. Deyir ki, ağıllı insanlar başqasının səhvlərindən nəticə çıxardaraq öyrənənlərdir. Xüsusən də indiki vaxtda ətrafımızda bu qədər ibrətamiz misallar olduğu halda heç birimizin səhv etməyə ixtiyarı yoxdur!
Sona qədər həmsöhbət olduğunuza görə təşəkkür edirəm. İbrahim müəllimə yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram. Qələminiz iti, yolunuz açıq olsun!

Zaur USTAC,
“Yazarlar” jurnalının baş redaktoru,
şair-publisist.

Səxavət Ənvəroğlunun “Məni bağışla” adlı növbəti şeirlər kitabı işıq üzü görüb
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü Səxavət Ənvəroğlunun “Məni bağışla” adlı növbəti şeirlər kitabı “Tiçprint” nəşriyyatında işıq üzü görüb. Qubada fəaliyyət göstərən A.A.Bakıxanov adına “Gülüstan” elmi-ədəbi məclisinin və Xaçmazda fəaliyyət göstərən “Ulduzlar” ədəbi məclisinin üzvü olan S. Ənvəroğlunun şeir və yazıları vaxtaşırı dövri mətbuatda dərc edilir.
Bu kitabda 44 günlük 2-ci Qarabağ müharibəsində hər gün yeni zəfərlərini səbirsizliklə gözlədiyimiz şanlı ordumuzun qazandığı ugurlardan, qazilərimizin döyüş yollarındakı rəşadətdən, canlarını Vətən uğrunda qurban verən şəhidlərin müqəddəs ruhuna ehtiramdan yaranan şeirlər geniş yer tutur.
Şair dün¬yanın faniliyinə, təlatümlərinə, sirlərinə, həyatın eniş-yoxuşuna da biganə deyil. Sevgidə etibarı əsas tutan müəllifin dəniz, dənizçilik həyatı ilə bağlı şeirlərində amansız fırtınalarda yaşadığı duyğular canlandırılır.
Torpaq, yurd, təbiət sevgisi, Ata-anaya, böyüklərə hörmət isə şairin yaradıcılığının əsas xəttini təkil edir.
Kitaba həmçinin şairin atası Ənvər Seyidməmmədovun 1952-1955-ci illərdə, hərbi xidmətdə olarkən yazdığı və ondan yadigar qalan ilk və son 11 şeiri daxil edilib.
Kitabın redaktoru Bakı Dövlət Universitetinin dosenti, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü Anar Məmmədov, rəyçisi Dövət Pedaqoji Universitetinin Quba filialının baş müəllimi, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər birliklərinin üzvi, “Araz” və “Qızıl qələm” mükafatları laureatı Şixəmməd Seyidməmmədovdur.

Leyla İSMAYILOVA yazır:YAXŞILIQ ELƏ, PİSLİYƏ YAXIN DURMA...

Ömrünün səksəninci pilləsindən dünyaya boylanan bu müdrik insan doğma vətənim Azərbaycanın Qərb bölgəsindəki obalardan birində (Samux rayonunun Cırdaxan kəndində) yaşayır. Uşaqla uşaq, böyüklə böyük olan, çox mehriban, qayğıkeş, insanpərvər bir kişidir. Son illərdə vətəndən uzaqlarda yaşadığımdan arabir telefonla əlaqə saxlayıb, hal-əhval tutsam da, kövrək səsindən ağrı-acıları açıq-aşkar hiss olunan bu insanın nurani çöhrəsi gözlərimin qabağından heç vaxt çəkilməyib.
Dərdə-nisgilə, bir-birinin ardınca itirdiyi doğmalarının yoxluğuna sinə gərməklə, “səksənin” dizlərini qatlayan Sabir Qəmli dünyanın hər üzünü görüb. Cavanlıq illərindən halal ruzulu, yıxılanın qolundan yapışmağı bacaran, el-oba təəssübü çəkən bir şəxs kimi tanınan Sabir Qəmli ahıl yaşlarında da sayılıb-seçilən el ağsaqqalı kimi xətir-hörmət sahibidir.
Ömrünün ahıl çağlarında həyat onun sinəsinə çalın-çarpaz dağ çəksə də, taleyin amansız və qəfil zərbələrinə mətanətlə tablaşa bilib. Qəfildən gələn ölüm mələyi əvvəlcə sevimli oğlunu, sonra ömür-gün yoldaşını, bu yaxınlarda isə qızını əllərindən alıb. Ələmini-nisgilini öz içində boğmağa çalışsa da, gedər-gəlməzə üz tutan doğmalarının yoxluğu nisgilli baxışlarında bulud harayına dönüb onun.
Sabir Qəmlini bəlkə də həyata qırılmaz tellərlə bənd eləyən sözdür, ilahi söz! Söz onun nəzərində dərdin-ələmin məlhəmi, zülmətdə közərən işıq zərrəsidir! Adəm-Həvva zəmanəsindən üzü bəri Allahın bəşər övladına bəxş etdiyi Söz onun tapındığı, üzünü söykədiyi müqəddəs bir məkandır. Bu Tanrı payı ilə o, təkcə özünü ovundurmağa çalışmayıb, həm də tanıyıb-tanımadığı adamların dərdlərinə ilıq kəlmələrlə şərik olmağı ən savab iş hesab edib.
Birinci və İkinci Qarabağ Müharibələrində doğma övladlarını, qadınlar ərlərini, üzlərini doyunca görə bilmədikləri atalarını itirənlərə qələmə aldığı yazıları ilə arxa-dayaq olmağa çalışıb. Düşməni sonda diz çökdürüb xalqımıza, o cümlədən bütün türk dünyasına zəfər sevinci bəxş edən Milli Ordumuzun əsgər və zabitlərinin hünərlərini, vətən sevgilərini İlahi sözün qüdrətinə arxalanmaqla vəsf edib bu müdrik insan.
Qeyrət savaşında qarı düşmənlə son nəfəslərinə kimi döyüşərək, Şəhidlik zirvəsindən Tanrı dərgahına üz tutan ərənlərimizin şərəfli döyüş yollarından bəhs edib, onların vətən, yurd, torpaq uğrunda canlarını fəda etmələrini sözlə ifadə edib və ölkə vətəndaşı kimi dönə-dönə alqışlayıb!
Söz Sabir Qəmlinin tapındığı güvənc yeri, heç vaxt işığı öləziməyən ümid közərtisidir. Ömrünün ən müdrik çağlarında da qələmə-sözə üzünü söykəyib sabaha addımlayan el ağsaqqalının həyat eşqi bu yaxınlarda yazıb mənə oxuduğu aşadığıdakı bir şeirində də açıq-aşkari hiss olummaqdadır:

Öz gücünü hər yetənə göstərmə,
Çalış büdrəyənə arxa durasan.
Zəifləri tapdalamaq günahdır,
Kiminsə qəlbini niyə qırasan?

Yadda saxla, bu sözümü sən hər an,
Ağır olur yamanların cəzası.
El-obada yada düşmür heç zaman,
Pis adamın nə ələmi, nə yası...

Adam var ki, əzəl gündən dəyərsiz,
Yaxşılardır insanlığın naxışı.
Adam gərək bu dünyada qoyub iz,
Qazanmasın sağlığında qarğışı.

Sabir deyir, unudulmur yaxşılar,
Yamanları ömrüm boyu qınadım.
İnsanllığın ziynətidir xoş ilqar,
Hər könüldə işıq saçsın qoy, adım...
Sonda- “Yaxşılıq elə, pisliyə yaxın durma!” kəlmələri heç vaxt dilindən düşməyən Sabir Qəmliyə möhkəm cansağlığı, könül xoşluğu və həyatın zülmət dolu dolanbac yollarında uğurlar arzulayıram!

Leyla İSMAYILOVA

Qartallar sınır tanımaz

XX yüzilliyin 18-ci ilinin 28 mayında təməli qoyulan və 23 ay yaşayan Şərqdə ilk demokratik dövlət – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti Vətən tarixinin qürurverici və şərəfli “qızıl fondu”dur. Azadlığa və müstəqilliyə təşnəlilərin ömrü, savaş yolu həmişə özlərindən sonrakı həmin ideallara sadiqlərə örnək olub. Həmin dövrün ictimai-siyasi olaylarını yaşayan bir ailənin övladı Ali Kafkasiyalının yarım əsrlik araşdırmaları, hadisələrə baxış bucağı, arxiv sənədlərinə, həmin dövrü görən, qaynar zamanı yaşayan insanlara istinadına söykənən “Qartallar sınır tanımaz” tarixi romanı qiymətli bir kitabədir. Kitabə təkcə daş yaddaşa həkk olunan qədim abidə deyil. Romanın müəllifi sübut etdir ki, kağızla da kitabə yaratmaq mümkündür. Təki qəlbində Vətən sevgisi, azadlıq və müstəqilliksevər insanlara sayğı, ehtiram olsun. Bu əzablı və gərgin əməyin bəhrəsi kimi işıq üzü görən “Qartallar sınır tanımaz” əsəri Vətən tarixinin önəmli, unudulmaz hissəsi olub müəllifin bugünkü və gələcək nəsillərə yadigar qoyduğu yaddaş kitabıdır. Etnoqraf, tarixçi İsmayıl Umudlu romanı Oğuz Türkcəsinə çevirməklə təmənnalı, sifarişçi, yalançı, girəvəçi tarixçilərə həqiqəti yazmağı bir daha xatırladır. Vətən tarixini yalana bükmək xəyanətdir.
İnformasiya üçün vurğulayım ki, 1953-cü ildə Qarsda doğulan, hazırda Atatürk Universiteti Kazım Qarabəkir Təhsil Fakultəsi Türk dili və ədəbiyyatı bölməsində müəllim və kafedra müdiri vəzifəsində çalışan Ali Kafkasiyalı 1987-ci ildə Azərbaycan, Dağıstan və Gürcüstanda olub, 71 gün ərzində araşdırmalar və tədqiqatlar aparıb. Alim-yazar romanını 27 aprel 1920-ci ildə Azərbaycanın Qızıl ordu tərəfindən işğal edilməsinin 100-cü ildönümündə babası Məmməd Babanın, “Qartallar sınır tanımaz” romanının qəhrəmanı, atası Aloy Hacının və bütün Qafqaz Qartallarının əziz xatirəsinə ithaf etmişdir.
Ətraflı

Əsərin məramı və məqsədi ilk cümləsindən aydınlaşır: “Gənclərin saxta tarixçilərin pəncəsindən qurtulması üçün onlara atalarının həqiqi həyat hekayələrini sunmaq lazımdır”.
Qaçaqlar, qaçaq hərəkatı ədəbiyyatda çox az müraciət olunan obraz və mövzudur. Bu həssas mövzuya rejimə qulluq edən yazarların münasibəti doğru olmayıb. 70 illik sovet dönəmində qaçaqları bizə “xalq düşməni” kimi tanıdan qələm sahibləri imperiya siyasətinin dəyirmanına su töküblər. Qaçaqların, Vətən, torpaq, xalq sevgili, namus, qeyrət, ləyaqət daşıyıcısı olmasını əks etdirən əsərlər azdır. “Qaçaq ünvanı elə də asan qazanılan bir şey deyil”.
Unutmayaq ki, “Türklərin yeganə sevdikləri şey haqqdır, həqiqətdir” (Uilyam Pitt). Onları işgəncə, qorxu, ölüm əqidəsindən, yolundan döndərə bilməz. Romandakı real qəhrəmanların həyatı, mübarizəsi, dönməzliyi, ölümün gözünün içinə dik baxması buna bariz nümunədir.
Bir deyim var: “insanı ən yaxşı düşməni tanıyar”. Ermənilər də Türkləri yaxşı tanıyırlar:
“Türklər ermənilər kimi deyil, Qurd kimidirlər. Yüz il qapıya bağlasan da it olmazlar. Milli inadları qüvvətlidir”. Ona görə də sovet hökumətinin birinci məqsədi, siyasi prinsipi Türkiyə ilə Türk yurdları arasına dəmir pərdə çəkməkdir”. Nə yaxşı ki, sovet imperiyasının daha azğın varisi Rusiyanın bu məqsədi iflasa uğramaqdadır.
Romanda bir qaçağın dindirilməsi prosesindəki iki məqamı nəzərə çatdıraq:
- Əməllərindən peşmansanmı?
- Niyə peşman olmalıyıq? Biz Mövlananın dərgahında deyilik ki. Sovetlərin zülmü altındayıq. Anamızı, atamızı orada qoyub canımızı birtəhər qurtardıq. Qoynu dolu arvadını o diyarda qoyub qaçmağa məcbur olsaydın, sən nə edərdin? Peşman olub da haqq, hüquq tanımayan, zülm yağdıran bir hökumətə xoş üzləmi baxacaqdım? Zalımlara qarşı çıxmaqdan, bu qədər suçsuz-günahsız insanımıza qəsd edən düşmənlə savaşıb intiqam almaqdan niyə peşman olmalıyam? Əksinə, onlardan qisas aldıqca ürəyimizə sərin su səpilir. Haqsız bir iş görmürük ki, peşman da olaq.
İkinci məqam:
Müstəntiqin “Türk dövlətinin verdiyi ev-eşiyi, mülkü, tarlanı, çayırı-çəməni alıb yenə mücadiləyə davam etsən olmazdımı?”- sualına Qafqaz Qartallarının hər biri eyni cavabı verərdi:
“Olmaz, əfəndim, olmaz! Sərvət sahibi insan mücadilə edəmməz. Başını qaldırıb ətrafına baxammaz. Malının, mülkünün əsiri olar. Ayıb olsa da, önünə atılan sümüyü yalayan köpəyə dönər”.
Belə düşüncə, mənəviyyat, qürur sahiblərini “düşmən”ə çevirmiş cəmiyyət, imperiya xislətli dövlət axır-əvvəl ölümə məhkum idi, ona görə də cəmi 70 il yaşadı. 70 ildə tökülən göz yaşı və qanların, azadlıq eşqi içində boğulanların sayı-hesabı bilinmir. “Kin və nifrət üzərində qurulan Kommunist sistemi kimsəni dinləmir”di.
“Moskva Azərbaycanı erməni çətəçilərlə idarə etdirməkdəydi”. Xalqın qəhrəman, cəsarətli, millətsevər oğulları, hüriyyət mücadiləsinin öncülləri Əli Əhmədoğlu (Məmməd Əmin Rəsulzadənin gizli adı), doktor Xosrov bəy Sultanov, qaçaqlardan Aloy Hacı, Qaçaq Nuru, Göyəzən, Xıram, Nağı və Xozeyin Bayramoğlular, Koxalı Hacı Xəlil, Baba Məmmədov, İsmayıl Bala, Koxalı Almaz, Məhəmməd Matoş, Əmiraslan Tomtulu, Quruş, Əmrah Gülalı oğlu və digərləri Vətəndən didərgün düşdü. Onların qurmaq istədiyi Qafqaz İntiqam Qartalları təşkilatı milli satqınların - təşkilatın içinə soxulmuş Börüklü və Zavodlunun xain əliylə dağıdıldı. Azadlıq mücahidləri əmin idilər ki, “qüvvətimizi göstərməyi bacarmasaq o zalımları durdura bilmərik. Zalımların anladığı tək dil varsa, o da qüvvətdir”. Həmin qüvvəti göstərəcək təşkilat bələyindəcə boğuldu. Azərbaycan Xoren Qriqoryanların, Arakelovların, Xaçaturyanların, Sərkisyanların, Avanesovların, Avakyanların, Markaryanların və onların xəyanət xoruna züy tutan milli satqınların əlində qalmışdı. Onların gilyotini, dar ağacı, işgəncə aparatı həmişə işlək idi.
Azərbaycan tarixində mübarizə əzmi, iradəsi, cəsarəti ilə tanınan qəhrəmanlar çoxdur. Onlardan iki qardaş - doktor Xosrov və Sultan bəy Paşa bəy oğlu Sultanovların yüz ildən çoxdur ki, xalqımızın xilası yolunda mübarizəsi, xatirəsi anılır. Doktor Xosrov bəy Sultanov və Sultan bəy qardaşları barədə həmin dövrün xronikasında bu gün üçün də aktual olan bir olaya diqqəti yönəltməyi özümə borc bildim. Azərbaycana etdikləri vəhşiliklərin müqabilində Andronikin 30 min əsgərini quzğunlara yem etdirən iki qardaşın döyüşçüləri dar Zabux dərəsindən keçmək istəyən Andronikin ordusunu arxa yolu qayalardan qopardılıb yola tökülən iri daşlarla bağlayıb pusquya salmaqla darmadağın edir, 600 nəfəri əsir götürürlər. İki qəhrəman qardaş sanki bu günü görürdülər. Xosrov bəy uzaqgörənliklə yazırdı ki, ingilis siyasəti nəticəsində Qarabağ məsələsinin həlli ləngidilmiş, Zəngəzur və Qarabağ ermənilərinin Azərbaycan hakimiyyətini dinc yolla tanımaları təmin olunmamışdır, nəticədə bu bölgədə millətlərarası münasibətlər kəskinləşmişdir.
“Qartallar sınır tanımaz» romanında müəllif çox incə və ağrılı məqama toxunur:
“Prokuror Sultanovun yatdığı palataya yollandı”.
“İntihara təşəbbüs etmənin səbəbini açıqlarsanmı?” - deyə soruşdu.
“Vətənim Azərbaycanın işğal edilməsinə, onlarca generalımızın Nargin adasında güllələnməsinə, insanlarımızın bir ucdan Sibirə, qumlu səhralara sürgün edilməsinə, erməni daşnak çətələrinin Azərbaycan xalqının başında qoz sındırmasına laqeyd qala bilməzdim...”
“Sənin quruca yaşamağın xalqa xidmətdir. Ölənlə ölmək olmaz. Onların ölümü sənin əzmini daha da alovlandırmalıdır. Özün deyirsən ki, “xalqımızın ümidi bizik”... Vətən sizdən böyük xidmətlər gözləməkdədir”.
“Xalqıma çarə olmaq üçün bir şey edə bilməsəm, yaşamağın mənası nədir?”
Qafqaz İntiqam Qartallarının (QİQ) yaradılmasından ötrü İsgəndərundan gələn yükün Qarsa çatdırılması zamanı baş verənlər, sinəsini tüfəngin lüləsinə dirəyib özünü və silahdaşlarını xəcil etməyənlərin ərənliyi fəxr edilməli tarixi anlardır. Xəyanət, arxadan zərbə bu dəfə də böyük Türkün yolunda rusların, ermənilərin və başqa düşmənlərin, eləcə də milli manqurtlarımızın “törətanımaz əməllərinə baş əyməyə” hazır olanların maneələri olmasaydı, çoxdan dünya Türkün olardı...
Romanın “Dindirilmə və işgəncə” bölümündə Göyəzənin “Biz yalan söyləmirik! Yalan söyləsək, məmləkətdə qalardıq. Doğru söyləyib, dürüst yaşamağa çalışdığımız üçün buralardayıq” deməsi prokuroru hirsləndirir, “bunu yuxarı aparın, doğruları deyəcəyi zaman yanıma gətirin” hökmü o dövrün ab-havasının barometridir. Xıramın bütün suallara dinməzliyi, Xozeynin prokurora “demək istədiyim çox açıqdır. Sovet toplumunda vətənini satanlara “vətən qəhrəmanı”, xalqını satanlara “xalq qəhrəmanı” deyirlər. Millətini canı bahasına sevənləri “xalq düşməni” kimi tanıdırlar. Bu xəstəlik sizə də sirayət etmiş olmalı ki, xain, satqın və oğrulara “bəy” deyirsiniz” etirazı sınmazlıq, cəsarət, ucalıqdır. Xozeynin qardaşı “qısa boylu, yaraşıqlı duruşlu, sağlam bədən quruluşlu, geyim-gecimi gözəgəlimli, davranışında ümidsizlikdən, qorxu və əzginlikdən əsər olmayan Nağı Bayramoğlunun: “gerçəkdən belə düşünürük. Türkiyənin başına sıxıntı açmaq yatsaq yuxumuza da girməz. Bizə görə Türkiyə Türk dünyasının son bağımsız qalasıdır. Türkiyəni sıxıntıya salmaqdansa, ölməyi üstün tutarıq” cavabı bu günkü Azərbaycan-Türkiyə sarsılmaz qardaşlığının 102 il əvvəlki əzəmətini gıstərir. Yüksək dozalı elekriklə Göyəzənin yanar ürəyinin dayandırılma-
sından, Xıramın növbəti dindirilmədən sonra üst mərtəbədən özünü pilləkən boşluğuna atmasından sonra Aloy Hacının: “Rahat yatın. Sizə edilən xəyanətin hesabını soruşacağam” əhdi sonradan artıqlamasıyla yerinə yetirildi.
Aloy Hacının mücadilə arxadaşlarına sədaqəti, ehtiramı sürgünə göndərilən zaman onu anlayan jandarmları yola gətirib yolçuluğunu bir saatlıq dayandıraraq geri qayıdıb əqidə qardaşları Göyəzən və Xıramın qəbirlərini ziyarəti zəngin mənəvi dünyalı insanın son borcu kimi alqışlanmalıdır.
Aloy Hacının bu deyimi müdrik fikirdir: “Düşmən quduz köpək kimidir, nə zaman cumacağı bilinməz”.
Aloy Hacının böyük qardaşı Koroğlu 25 il müddətinə cəza kəsilməklə Arxangelskə meşə materialları tədarükündə işlədilməyə göndərilmiş, digər iki qardaşı Səməd və Hümmət həbs olunmuşlar. Qukasyan Aloy Hacının anası Zalxa Bayramovanı sürgün etməmişdi ki, Aloy Hacı anasını görməyə gələndə onu da ələ keçirsin. O, Aloy Hacının intiqamından qorxurdu. Çünki üç ildə Qaçaq Nurunun dəstəsindəki qaçaqlar 60-dan çox NKVD və Kommunist Partiyasının üzvünü məhv etmişdilər. Aloy ÇK rəisini vurduqdan sonra NKVD əməkdaşları tərəfindən ağır yaralansa da, bir il sonra gəlib bir neçə nəfəri də öldürmüşdü.
Abdullah Xoca Aloy Hacıdan köydə tənha və köməksiz qalan anasını gətirməyi xahiş edəndə “böyük xidmətiniz dəyəcək, sizə nə verəcəyəm?” sualına Aloy “qaşlarını çatıb, tək gözünü xocanın gözlərinə dikərək elə bir baxış fırlatdı ki, xoca qızarıb başını aşağı saldı”:
“Ağlını başına yığ. Mən darda qalmış bir ananı övladına qovuşdurmaq üçün gedirəm. Öz anamı gətirə bilmədim, onun iztirabıyla yanıram. Ürək yanğımı bir az da olsa, söndürmək üçün gedirəm” - cavabındakı mərhəmət və xeyirxahlıq, təmənnasızlıq, mərdlik, ərənlik insanı mənəvi təmizliyə qovuşdurur.
Qaçaq Əmiraslan Tomtulunun Aloy Hacıyla söhbətindəki torpaq sevgisi, Vətən nisgili hər bir Vətən eşqlini yandırıb-yaxar:
“Ay Hacı, Namiq Kamal: “İnsan Vətənini sevər. Çünki vücudunun xəmirinin mayası Vətən torpağındandır” deyir ha... Rəhmətlik nə qədər dəqiq deyib. Bizim yıxılmış Vətən nə gözümüzün önündən gedir, nə də ağlımdan çıxır. Bədənim buradadır, canım orada.”
“Qartallar sınır tanımaz” romanının əksər bölümlərində Azərbaycanın azadlığı, müstəqilliyi uğrunda igid oğullarının mücadiləsində Aloy Hacının adı öndə çəkilir. Bu haqq, ədalət savaşının ayrı-ayrı səhifələri ilə tanış olduqca təəssüflənirsən ki, həyatını müqəddəs işə sərf etmiş, dindirilmə zamanı işgəncələrə məruz qalıb bir gözünü itirən qəhrəman Vətən oğlunu indiyə qədər söz adamları, tarixçilər layiqincə tanıda bilməyib. Bolşevik - daşnak ikiliyi ilə ömrünün sonuna qədər ölüm-dirim mübarizəsi aparan Aloy Hacının gerçək portretini Ali Kafkasiyalı elə yaratmışdır ki, onunla həmvətən olmağımızla fəxr edirik.
Doktor Sultanovun - “alimsiz, şairsiz, yazarsız, sənətkarsız topluluqlar millət olma tərifini qoruya bilərmi?” - sualına Aloy Hacının cavabı onun bütöv ömrünün yığcam qayəsidir:
“Əsla millət olaraq qalammaz! Zatən onların (bolşevik-daşnak tandeminin - V.O.) məqsədi bizim kökümüzü qurutmaqdır. İstəyirlər ki, biz qınımıza çəkilək, onların qorxuya əsaslanan zülm üsul-idarəsi əbədiyyən sürsün”.
Azadlıq mübarizlərinin ata-anasını, övladlarını, nəsil-nəcabətini Sibirə sürgün edən bir dövlətin müstəntiqinin, prokurorunun ədası, kinayəsi, rişxəndi, əzazilliyi qaçaqların dindirilmə prosesində elə əks etdirilmişdir ki, sanki qan su yerinə axan, cəlladların meydan suladığı ölüm tamaşasına baxırsan. Bu tamaşanın “baş qəhrəman”ları özlərinin eybəcər, insanlıqdankənar xislətini əla “oynayırdılar”. Onu da qeyd ediim ki, NKVD-nin cəza və işgəncəsinin 37-nin “qırmızı terror”una qədərki rəzaləti bugünkündən geri qalmırmış...
...“Aradan bir qədər keçmiş yeni bir təlimat gəldi: “Tutulanların indiyə qədər verdikləri ifadələr əsas götürülməklə, dosyeləri hazırlanıb məhkəməyə sövq edilmələri, Göyəzənin münasib bir şəkildə dəfn edilməsi...” istənilirdi. “Münasib şəkil” - kimsələr eşitmədən, qaydalara zahirən əməl olunmaq, görüntü yaratmaq deməkdi. Qarsdakılar görüntü yaratmağı bacarırdılar...”
İnsan həyatına, ölümə belə soyuq münasibət heyrətlidir...
Xəzər dənizinin sahilindəki Milli Parkdan baxanda uzaqda tənha və kimsəsiz, insan nəfəsinə, hənirinə həsrət qalan Böyük Zirə (Nargin) adasının günahı nədir ki, oranı “ölüm düşərgəsi” kimi tanıyırıq?
Bakı quberniyasının qazısı olmuş, alim, şair, tərcüməçi, “Qurani-Kərim”i ilk dəfə ana dilimizəyou çevirən Mirməmməd Kərim ağaya 1938-ci ildə Ziyalovun imzasıyla həbsi üçün order yazılır. 1939-cu il martın 15-dən 16-na keçən gecə güllələnir, evi talan edilir, zəngin kitabxanası yandırılır. Onun həbsinin və güllələnməsinin qeyri-adiliyi, gülünclüyü qarşısında çaşıb qalmamaq olmur: “Ziyalovun 13 aprel 1938-ci ildə tərtib etdiyi “Axtarış protokolu”nda göstərilir ki, Mirməmməd Kərim Cəfərzadənin evində axtarış aparılan zaman C/V183877 saylı pasport və müxtəlif anti-sovet “Quran”lar aşkar edilmişdir. (Qəribədir, “Qurani-Kərim”in anti-soveti də olur?). (Vikipediya). İttihamın belə ürəkağrıdan gülüncünü kimsə görübmü?
Ali Kafkasiyalı əsərinin Mirməmməd Kərim ağanın həyatının son aylarında həbs edilmə və dindirilmə prosesini əks etdirən “Nargin adasında bir qazı” bölümündə erməni əsilli müstəntiq Yaroşkeviçin, asayiş rəisi Vartanyanın 83 yaşlı nüfuzlu ziyalıya, Bakı quberniyasının qazısına qeyri-insani, qəddar münasibətini oxuyanda fikirləşirsən ki, belələri ilə nəinki qonşu yaşamaq, hətta bir planetin sakini olmaq insana şərəf gətirməz. Bu bölüm həcmi kiçik, mənası dərin bir mənəviyyat əsəri çəkisindədir:
“Sovet hakimiyyəti əleyhinə xalqa təlqinlər etmək üçün sənə kim əmr vermişdir?”.
“Nə kimsə əmr verdi, nə də mən əleyhinə bir şey dedim. Amma indi üzünüzə söyləyə bilərəm.”
“Nə söyləyəcəksən?”
“Siz bolşeviklərin xətalarını.”
“Bolşeviklərin nəyi xətalıdır?”
“Tutduqlari yol!”
“Necə yəni?”
“Kinlə, nifrətlə, intiqam hərisliyi ilə yola çıxılmaz. Qanla, göz yaşıyla, zülmlə dövlət qurulmaz. Zülm ilə abad olan, ədl ilə bərbad olar!”
Vicdan və mənəviyyat məhbusunun müstəntiqin suallarına verdiyi cavabları örnək gətirməkdə məqsədim nurani insanın dəyanətinin möhkəmliyinə, əyilməzliyinə, qüruruna, geniş dünyagörüşünə, dərin zəkasına diqqəti yönəltməkdir:
“Söylədiklərim sizə əks gəlirsə, demək doğrudur. Çünki siz əks yoldasınız. Sizə doğruları göstərərək insanlığa faydam dəyməsini istəyirəm...
Kiminsə yanlışını özünə söyləməkdən daha yaxşı nə ola bilər? Bundan ancaq cahillər narazı qalar...
Doğruları görə bilməmək, onları anlamamaq da cahilliyin bir dərəcəsidir...
Xeyr, ermənilərdə o şüur, o fərasət yoxdur. Onların arxasında slavyan-rus təşkilatları və xristian cəmiyyətləri var. Onların hədəflərində Pyotrdan bəri Qafqazı xristianlaşdırma arzusu var. Bu amaclar üçün ermənilərdən istifadə olunur. Diqqət edilərsə, keçmişdən bəri Qafqazdan bircə xristianın belə çıxıb getməsinə izn vermirlər. Fəqət təhrik olunan hər çıxışın, yaşanan hər savaşın ardından yüz minlərlə Türk Qafqazdan sürgün edilir. Onların yerinə İran, Anadolu və başqa yerlərdən ermənilər gətirilib yerləşdirilir”...
Bu hadisəni istər mifoloji anlamda yozaq, istərsə də gerçəklik kimi qəbul edək, onun bircə mənası var, qisas qiyamətə qalmadı. Kaş heç kimin qisası qiyamətə qalmasın. Mirməmməd Kərim ağanın güllələnməsi anında - "Atəş!” əmri verdikdən sonra güllələr arxa-arxaya səksən üç yaşlı ixtiyarın bədənini köksündən dəlib keçməyə başladığı anda: “Vay yandım!” - deyən Vartanyan haradan gəldiyi bilinməyən zəhərli boz ilan tərəfindən baldırından sancılmış halda qıvrılanda Mirməhəmməd Kərimin içindən gələn hayqırtısı eşidildi:
“Allahu əkbər!”...
“Boz ilan qaşla göz arasında Mirməhəmməd Kərim üçün qazılan çüxura doğru sürünərək bir yarığın arasına girib yox oldu”...
“Allahu əkbər!” hayqırtısının mənasını anlamaq çətin deyil...
İnsan qanına susayıb quduzlaşanlar hardan bilsinlər ki, “alimi öldürmək, aləmi öldürməkdir”.
Mirməmməd Kərim ağanın bu kəlamı müdrik yaşam düsturudur: “Ağıllı insan övladına borc və düşmən miras qoymaz”.
Xalq arasında böyük hörmət və nüfuz sahibi Mirməmməd Kərim ağa hələ 1938-ci ildə dindirilmə zamanı zavallı və nankor ermənilərə xəbərdarlıq edirdi:
“Bir baxın, ermənilər o qədər dərin bir qəflətin içindədirlər ki, onlara “milləti-sadiqə” deyərək dostluq süfrəsini açan Osmanlını düşmən gördülər, onları maşa kimi istifadə edən bolşevikləri dost sanırlar. Bunu bilməlidirlər ki, böyük güclərin fədailiyini etməklə, bir yerə vara bilməzlər. Ermənilərin dinclik və rifahı digər kiçik xalqlar kimi Türklərlə dost qalmalarına bağlıdır”.
Yaroşkeviçin: - “bu vəzifələrdə kimlər olsa, eyni işləri görəcəklər” - iradına Bakı Quberniyasının 1904-1918-ci illərdəki qazısı, eyni zamanda Ruhani Məclisinin sədrinin cəsarətli cavabında çox mətləblərə aydınlq gətirilir:
“Gördüyünüz tədbirlər hər yerə şamil olunsaydı, Ermənistana müstəsna münasibət göstərilməzdi. Stalin tərəfindən 1926-cı ildən Ermənistana təyin olunan Mikoyan yuxarı dairələrə göndərdiyi bütün məruzələrində Ermənistanın şəhər və kəndlərində “kulak” olmadığını, bütün xalqın fəqir və çətinlik içərisində yaşadığını yazır. Bunun qarşısında Azərbaycanda bir inəyi, bir eşşəyi olanlar belə burjuy, qolçomaq sayılıb sürgün edildi. Azərbaycanın bəzi dırnaqarası ziyalıları da kəndlərdəki seçkin insanların məhv edilməsinə seyrçi qalaraq bu böyük xəyanətə ortaq oldular”...
“İnsan sallaqxanası Gəmiqaya” bölümünün adı belə müdhişdir, ölüm qoxuyur. “Gəzərgi işıq” adıyla tanınan işıqlı insan Məhəmməd əfəndi Qazağın İkinci Şıxlı kəndindəki “minarəsiz, torpaq damlı, yarıuçuq” məscidin xocasıydı, irfan məclislərində iştirak edirdi. Xalqın sevgisini qazanan “gəzərgi işıq” kommunistlərin fikrincə xalqı yoldan çıxarmaqdaydı. NKVD agenti Qara Sofu erməni ağalarının sifarişiylə Məhəmməd əfəndini aldadaraq kənd sakinlərinin “sahildə lövbər salmış gəmini andırdığından “Gəmiqaya” adlandırdığı yüksəkliyə” aparır - bolşeviklərin evin sahibi Molla İsmayılı öldürüb, arvad-uşağını sürgün etdikləri xaraba qalmış evinə. Orada Qardaşoğlu Qriqoryan, Fövqəladə Üçlüyün katibi Armen Malakyan pusquda dayanıb “gəzərgi işığı” gözləyirdilər. Sorğu-sualların bəzi detalları Məhəmməd əfəndinin şəxsiyyətinin əzəmətindən xəbər verir:
“Yeni sovet sistemi, yəni bu kollektivləşməylə əlaqədar fikriniz nədir?”
“Hər yerdə, hər zaman söylədiyim kimi bu sovet sistemi xalqımızın başına çökmüş bir qara buluddur. Bir az sərinlik verən kimi görünsə də, insanlara işıq üzü göstərmir. İlahi qüdrətin nizamına uyğun bir üsul-idarə deyildir”.
“Xoren Qriqoryanı tanıyırsanmı?”
“Niyə tanımıram? Bu yoldaşın dayısıdır. Onu bilməyən varmı? Xalq ona “bolşeviklərin Qazax qəssabı” deyir”...
“Gəzərgi işığın” bu ittihamlarına təhəmmül edə bilməyən Qriqoryan masaya söykəli duran tüfəngi qapıb onun ənsəsinə endirdi. Xocanın sarığı bir yana, özü digər yana düşdü. Çox pis zərbə almışdı. Özünü toplayıb qalxmaq istərkən bu dəfə böyrünə çırpılan təpiklərlə təkrar yerə sərildi...
Xoca əfəndi bir əliylə ənsəsini, digər əliylə böyrünü tutaraq yavaş-yavaş yerdən qalxıb yenidən stula əyləşdi. Qriqoryana döndü:
“Sizin gözünüz işıqdan, beyniniz doğru sözdən rahatsız olur. Bu hərəkətiniz xalqın sizə baxışını doğruladı”...
...Kürün dalğaları Gəmiqayadan atılan bir müqəddəs müsafiri də qoynuna aldı. Canı bədəndən ayrılmış, bir Vətən övladı da millətini sevmənin bədəlini çox ağır bir şəkildə ödəmişdi”...
...Sibirdə bir ad günü. Tomskda sürgün həyatı yaşamağa məhkum edilən Sətənət Tomtuyeva ananı təbrik edənlər də onunla eyni tale yaşayan həmvətənləridir. Onlar başlarına gələn, yaşadıqları müsibətləri dilə gətirərək bir-birinin yaralarına məlhəm qoymağa çalışırlar. Hər dəfə də NKVD-nin Qazax şöbəsinin rəhbərləri Qriqoryan və Qukasyan ikilisinin adlarını çəkəndə üzləşdikləri itkiləri, ağrıları yenidən yaşamalı olurlar. Onların təbriklərinə də bir kövrək nisgil, Vətən, yurd, torpaq həsrəti hakim kəsilib. Yuxarının göndərdiyi nümayəndə - masabəyi İvanovun təbirincə desək, “Gözəl bir gündə - sovet ölkəsinin quruluş günündə”, yəni apelin 28-də Səltənət ananın ad gününü qeyd etməyə gələnlər mütləq “bu gözəl günləri qazandıran sovet rəhbərliyinə təşəkkür etməlidirlər”. Taleyin ironiyasının bundan qara rəngi ola bilərmi? Bəlkə bu yurd-yuvasından perik düşmüş azadlıq aşiqlərinin alın yazısıydı? Alın yazasını yazanın qələmi ancaq qaramı yazırdı? İşıq axtaranların qismətinə zülmət yazmaq üçün bu qədər yarasaları, bolşevik-daşnak sürüsünü, “sapı özümüzdən olan “seyidəhməd”ləri yaradan haradan tapmışdı?
“İvanov belə şəraitlərə çox düşmüşdü. Ancaq acıların bu qədər dərinliklə yaşandığı bir yığnağa rast gəlməmişdi. Birinə toxunsa, min ah edirdi. Nə söyləyəcəyini kəsdirə bilmirdi. Eşitdiklərinin qarşısında çaşıb qalmışdı. Tezcə durub getmək fikrinə düşdü”.
Səltənət ananı “təbrik” edən Naxçıvandan sürgün olunan Zeynal Nüsnüslünün danışdığı “əcaib-qəraib”, inanılmaz iki hadisə hamını şoka saldı. Yük vaqonunda sürgün olunanlarla birgə “sürgün” olunan inəyin və eşşəyin əhvalatı çox düşündürücüdür. Stansiyaların birində iribuynuzlu inəyə və eşşəyə verilən otu yeyərkən eşşəyin inəyin qarşısındakı ota ağız uzatması “faciə”yə səbəb oldu. İribuynuzlu inək eşşəyin bu “işğal”ına dözmədi, buynuzlarını “günahkar” eşşəyin qarnına taxıb qaldırdı və yerə çırpdı. “İnək sanki kommunistlərdən dərs almışdı, betər zülm edirdi, eşşəyi yerə çırpmaqla da “ürəyi soyumadı”. “Arxasını ona döndərib qılçalarını aralayaraq quyruğunu qaldırıb üstünə “şırrr!” elədi. O tərəfdə olan qadınlar önlük və ətəklərini üzlərinə tutaraq iy-qoxudan qorunmağa çalışdılar... Akt tərtib edib eşşəyin ölüsünü təhvil aldılar”. Çağrılan baytar təsdiq elədi ki, eşşəyi inək öldürüb. Təsdiq etməsəydi görəsən nə baş verəcəkdi?
“Həmin stansiyada başqa bir vaqondan iki insan ölüsü düşürdülər. Fəqət akt-zad tərtib olunmadı. Onların gözündə eşşəyin ölüsü insanlardan daha qiymətliydi. O gün qıyıq gözlü, sərt üzlü bir qazax məmurun: “Dua edin ki, eşşəyi inək öldürüb. Siz öldürsəydiniz, halınız dumandı. Dünənki qatarda nadinclik edən inəyi kəsmişdilər. Öz rahatlığınız üçün inəyi kəsibsiniz deyə vaqondakı kişilərdən üçünü güllələdilər. Bir inəyə qarşılıq üç insan!”...
İkinci əhvalat daha müdhişdir. Sanki bir dəhşətli və qorxulu filmin gerçək kadrlarıdır.
“Qazaxıstanda Alma-Atı vilayətinin Taldı-Kurqan şəhərindən on kilometr uzaqlıqdakı Üç-Töbə stansiyasına çatana qədər qatardakıların yarıdan çoxu dünyasını dəyişdi. Üç-Töbəyə çatanda bizim vaqonda iki ölü vardı”... Qatarın konvoy rəisinin insanlara yazığı gəlib burada düşürtmək istəməsinə erməni leytenantın laqeydliklə “əhəmiyyəti yoxdur, sənin ağlınca deyil, ağzını açarsan səni də onlara qatıb göndərərəm, kəs səsini, axmaq!” deməsi ölüləri düşürən və yemək paylayan iri gövdəli, pəhləvan cüssəli bir qazaxın hiddətlənməsinə səbəb oldu:
“Hə-ə! İndi mən səni bax gör hara göndərirəm!” hayqıran qazax igidinin gözləri döndü. Sağ əlinin pəncəsi dəmir məngənə kimi məxfi xidmət şefinin boğazına pərçimləndi. Yerə yıxdığı leytenantın köksündən basıb qırtlağını çəkib qopardı. Ömrümdə belə bir hərəkət görməmişdim. Sonradan öyrəndim ki, bu igidin adı Börü Taşimov imiş və boş yerə bu isimlə xitab etmirlərmiş. Adamı o hiddətlə parçalarkən özünü unutmuş halda ermənini söyüb sandan keçirirdi:
“Yetər, alçaq, şərəfsiz it! Nədir bu millətin sizdən çəkdiyi? Məmləkətdə adam buraxmadınız. Məni Sibirə göndərəcəkmiş. İndi cəhənnəmə gedər, mənim yerimə gəldiyini söylərsən!”
Börünün söylədikləri xain və qaniçən düşmənə nifrətin, erməni leytenantı sözün birbaşa mənasında parçalaması isə intiqamın pik həddi idi...
“Qartallar sınır tanımaz” romanının müəllifi sanki Səməd Vurğunun dili ilə deyir ki, “Qazax həbsxanası bir yandan doldurulur, bir yandan boşaldılırdı”. NKVD-nin Qazax bölməsinin yeni rəisi və “Üçlüyün” sədri rus Korotkov “Allah-bəndə tanımamaqda” heç də ermənilərdən və Azərbaycanın milli satqınlarından geri qalmırdı. Həbs olunan ruhaniləri nüfuzdan salmaq üçün onlara çapma stəkanlarda araq içirməyə çalışır, saqqallarını qırxmağa məcbur edirdi, bunları etməyənlər Sibirə göndərilir, razılaşanlar bağışlanıb, dindarlıq etməmək şərti ilə kolxozda işləməyə məcbur edilirdi.
Ali Kafkasiyalının düşündükləri, qələmə aldığı həqiqətlər həyat dərsidir, Vətən tarixidir, hər kəs öz payını götürməlidir. Onun qənaətinə və təhkiyəsinə görə, bunları yaxşı-yaxşı dinləməli və mütləq övladlarımıza, nəvələrimizə, gələcəyimizin sahibləri gənclərə danışmalıyıq, yazıb saxlamalıyıq. Gələcək nəsillər sovet rəhbərliyinin, ermənilərin və onların yerlərdəki soy-kökü bilinməyən manqurt əlaltılarının əliylə nələr törətdiklərini, babalarına, nənələrinə, günahsız insanlara etdikləri zülmləri, qəddarlığı mütləq bilməlidirlər ki, nəticə çıxarsınlar, milli mənliyini, milli qürurunu, milli ruhunu qoruya bilsinlər. Unutmasınlar ki, “kölələr azad olmaq istəyənlərə nifrət edirlər” (Ulrike Meinhof). Və Vətənimizin azadlığı, müstəqilliyi, haqq, ədalət yolunda canını qurban edənlərin, qanına qəltan olunanların xatirəsini əziz tutulmalı, hər an xatırlanmalıdır. Çünki “insan xatırlandıqca təkrar yaşar” (Alfons de Lamartin). Unutqanlığın nəticələri daha ağır və ağrılı olur, heç vaxt sağalmır...

VAQİF OSMANOV
Mart 2022