12 dekabr tarixinin xalqımız üçün tarixi və ideoliji əhəmiyyəti böyükdür. Həmin gün Güney Azərbaycan Milli Hökumətinin təşkil edilməsi və elə bir ildən sonra həmin gün süquta uğramasıdır.
İndi milli azadlıq uğrunda mübarizə tariximizin qızıl səhifələrindən olan 21 Azər Hərəkatına qara yaxan bədxahlar deyirlər ki, guya bu kommunistlərin siyasi oyunu idi. Fərqi yoxdur kim nə deyir desin. 21 Azər Hərəkatı İranda əsrlərlə mövcud olmuş Azərbaycan dövlətçiliyinin 10 milyonlarla türk toplumunun öz müqəddəratını təyin etməsinin bərpası idi. Geney Azərbaycan Milli Hökumətinin bir illik mövcudluğu xalqa azadlığın və müstəqilliyin necə müqəddəs olmasını sübut etdi.
12 dekabr 1945-ci ildə, Təbriz şəhərində xalqın əzmi ilə Azərbaycan Milli Hökuməti quruldu. Daha cox “21 Azər” Hərəkatı kimi tarixə düşən bu günün əhəmiyyəti çox böyükdür. Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə qurulan bu hökumət İran şahının 25 ildə görmədiklərini bir ildə etdi.
AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı şöbəsinin professoru Vüqar Əhməd S.C. Pişəvərinin həyatı, mühiti və yaradıcılığı" adlı monoqrafiyasında Milli Mübarizə tariximizin ən parlaq simalarından biri olan Pişəvərinin xalqının Milli Mübarizə yolunda fəaliyyəti geniş təhlil olunub.

Ümumiyyətlə, 21 Azər hərəkatının tarixi missiyasi təkcə Azərbaycan üçün yox, eləcə də Şərq aləmi üçün örnək ola biləcək hadisədir. Bu 21 Azər ona görə adlanır ki, İran təqvimi ilə bu hərəkat 21 Azər ayında, 12 dekabrda baş verib.
Milli Hökümət xalqın dəstəyilə mühüm işlər görüb. Belə ki, 19 yanvar 1946-cı ildə Azərbaycan İncəsənət və Rəssamlıq Məktəbinin, 23 mart 1946-ci ildə Dövlət Teatrının , 4 iyul 1946-ci ildə Azərbaycan Radioverilişləri Agentliyinin, 6 iyun 1946-ci ildə Təbriz Dövlət Universitetinin, eləcə də xeyli sayda orta ümumtəhsil məktəblərin açılması, milli teatrın və mili filarmoniyanın yaradılması, milli kitabxanaların istifadəyə verilməsi, yolların çəkilməsi və s. kimi işləri Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılıq etdiyi Milli Hökümət reallaşdırdı.
1946-cı ilin sentyabrından – yeni tədris ilindən başlayaraq, bütün məktəblərdə dərslər ana dilində – Azərbaycan türkcəsində aparılmalı idi və bu işin uğurla həyata keçirilməsi Milli hökümətin mədəni islahatları içərisində önəmli yerlərdən birini tuturdu.
21 Azər hərakatı İran Pəhləvi şah rejiminin assimilyasiya siyasətinə qarşı çıxmaq və Azərbaycan milli kimliyini təsdiq etmək məqsədi daşıyırdı. Azərbaycan dilinin yüksək tutulmasına əsaslanan mədəni dəyişikliklər prosesi hətta 1945-ci ilin noyabrından qabaq başlamışdı. Lakin öz rəsmi xarakterini 1946-cı ilin yanvarın 6-da “Dil haqqında Milli Hökümətin Qərarı” ilə aldı. Bu sənəd elan etdi ki, “bu gündən etibarən Azərbaycanda rəsmi dil türk dilidir”. Bu vaxtadək türk dili artıq bir çox məktəblərdə tədris olunurdu və ana dili dərsliklərinin sürətli nəşrinə başlanılmışdı. Qərarın qəbul edilməsi isə bu prosesin tez bir zamanda uğurlu nəticələr verməsinə səbəb oldu.
Güney Azərbaycan Milli Höküməti dövründə aparılan mədəni islahatların mühüm bir qanadını ana dilli mətbu orqanların nəşr edilməsi idi. 1945-1946-cı illərdə Güney Azərbaycanda müxtəlif mətbuat orqanları – “Vətən yolunda”, “Azərbaycan”, “Fəryad”, “Azad millət”, “Qələbə”, “Yeni Şərq”, “Maarif”, “Demokrat”, “Fəlahət” (Təbriz), “Cövdət” (Ərdəbil), “Urmiyyə”, “Qızıl əsgər” (Urmiyə), “Vətən” (Miyana) qəzet, jurnal və məcmuələr nəşr olunmuş, bu mətbuatın səhifələrində ölkənin ictimai-siyasi və ədəbi-kulturoloji həyatı təcəssümünü tapmışdı.
Milli Hökümət sosial və iqtisadi dəyişiklikləri həyata keçirmək məqsədilə bir sıra ciddi islahatlara da başladı. Bu sırada torpaqların kəndlilərə paylanılması, şəhərlərdə və kənd yerlərində xəstəxanaların açılması, yolların çəkilməsi, kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi, işsizliyin aradan qaldırılması və s. kimi mühüm məsələlər vardı.
1950-ci ildə Güney Azərbaycana səfər edən amerikalı hüquqşünas Uilyam Duqlas yerli camaatın Milli Hökümətin və onun rəhbəri Seyid Cəfər Pişəvərinin xidmətləri kimi xatırlatdığı dəyişiklik və islahatların siyahısını tərtib etmişdi.
1. Azərbaycan Milli Höküməti torpaq islahatını həyata keçirdi;
2. Hökümət iri bankları milliləşdirdi;
3. Sosial proqramın həyata keçirilməsinə başlanıldı, işsizlər işlə təmin olundu;
4. Güney Azərbaycan Milli Ordusu yaradıldı və sairə.
Azərbaycan Milli Hökümətinin fəaliyyət göstərdiyi bir il ərzində həyata keçirmiş olduğu ən mühüm islahatları əsas etibarilə üç kateqoriyaya bölmək mümkündür.
1) Siyasi islahatlar;
2) Mədəni islahatlar;
3) Sosial-iqtisadi islahatlar.
Güney Azərbaycan Milli Hökuməti bizə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qədər əzizdir. AXC necə süquta uğradıldısa, AMH də eləcə süquta uğradıldı. AXC qurucusu “Bir kərə ucalan bayraq bir daha enməz”, - dedi. Pişəvəri də deyib ki, Milli Hökumət bir həqiqətdir onu heç kəs dana bilməz. Hökumət süquta uğradıldıqdan sonra dövlət qurucularının bir çoxu Bakıya pənah gətirdilər. Xalq şairi Balaş Azəroğlu, Söhrab Tahir, Əli Tudə, Qulam Yəhya, Lətif Hüseynzadə və başqaları uzun illər Bakıda yaşayıb yaratdılar.
Azərbaycan Radiosunun Cənubi Azərbaycan redaksiyasına rəhbərlik edən Lətif Hüseynzadə də Milli Hökumətin gənclər təşkilatının fəallarından olmuşdur. O dövrün ictimai-siyasi, mədəni həyatını əks etdirən məqalələr yazırdı. “Azərbaycan müəllimi” qəzetində “Cənubdan səslər” rubrikası var idi. Orada Lətif Hüseyn-zadənin “Diqqət, Danışır Təbriz Radiosu!” adlı məqaləsi çap olunmuşdur. Məqalə əsasən Təbriz Radiosu və onun sədr müavini Balaş Azəroğlunun fəaliyyətinə həsr olunmuşdur. Artıq o illər tarixə qovuşmuşdur. Bu günlərdə B.Azəroğlunun 100 yaşı tamam oldu. Böyük şəxsiyyətləri gərək il dönümlərində yox, hər zaman yad edək.

Mehman Şəmistanoğlu