Pərvin Etisami yaradıcılığında təmsil

XXəsr farsdilli Azərbyacan şeirinin görkəmli nümayəndəsi Pərvin Etisami mədəniyyət və sənət ocağı olan Təbrizdə doğulub və orada böyüyüb boya- başa çatmışdır. Bu sənətkar qadın haqqında çox sözlər yazılmış, çox xatirələr çap olunmuşdur. Onun şeirlərini çap etdirən, əsərləri haqqında fikir söyləyən məlliflər Azərbaycanın bu humanist və istedadlı şairəsinin ədəbi, ictimai-siyasi mühiti, onun ailəsi, doğulduğu yer, dünyaya göz açdığı, böyüyüb boya-başa çatdığı şərait, şəxsiyyətinin formalaşmasında mühüm rol oynamış şəxsiyyətlər barədəətraflı məlumat vermişlər. Belə müəlliflərdən biri olan Qulamhüseyn Təkmil Humayun Pərvin Etisamiyə həsr etdiyi və “Ettelat” qəzetində çap etdirdiyi məqaləsində yazır: “Pərvin öz dövrünün saleh və inanc sahibi olan insanıdır. Hər bir şairin, yazıçının və ya sənətkarın düşüncəsini anlamaq üçün, şübhəsiz ki, həmin şəxsiyyətin, xüsusilə sənətkarın formalaşmasında bir qəlib rolu oynamış dövrün ictimai, siyasi, mədəni durumunu öyrənmək lazımdır. Belə ki, sənət fərdin, yaxud cəmiyyətə mənsub olan fərdlərin fərziyyə və düşüncə məhsuludur. Təbii ki, ictimai mühitin təsiri olmadan sənətkar ,formalaşmır”.
Pərvin Yusif qızı Etisami şəmsi tarixlə 1285-ci il isfənd ayının 25-də (M. 16 fevral 1906-cı il) Təbrizin Şeşgilan məhəlləsində əsil-nəcabətli bir ailədə dünyaya göz açmışdır.
Pərvin elə bir ildə dünyaya gəlmişdir ki, bu ildə İran xalaqlarının, xüsusilə İranın tərkibində Azərbaycan xalqının səyi ilə Müzəffərəddin şah konstitusiya elan etməyə məcbur olmuşdur. Bu illərdə (1906-1908-ci illər nəzərdə tutulur – M.M.) Təbriz əhalisi şahlıq rejimi olan istibdadla üz-üzə durmuş, demokratiyanın əsaslarının yaradılması, azadlıq və qanunun aliliyi uğrunda gecə-gündüz mübarizə aparmışdır. Bu mübarizənin nəticəsi olaraq Məhəmmədəli şahın əmri ilə 1287-ci il tir ayınını 2-də (M.1908, iyun) Milli Şura Məclisini topa tutmasından sonra qəhrəman Təbriz xalqı ayağa qalxır. On bir ay amansız döyüşdən sonra İranda yenicə pərvəriş tapmağa başlayan azadlıq və Nəsirəddin şahın atası Müzəffərəddin şahın imzası elan olunan konstitusiya tamamilə məhv olmaqdan xilas oldu.
Bir çox tədqiqatlarda Pərvin Etisaminin atası Yusif Etisamülmülk və onun övladına təsiri haqqında danışılmışdır. Lakin Pərvinin tərbiyəsində müstəsna xidmətləri olan anası haqqında az deyilmişdir. Əslində övladın, xüsusilə qız uşağının üzərində ananın təsiri atadan çox olur. Pərvin Etisami də anasının əli altında böyümüşdür, onun təsiri və tərbiyəsi ilə mədəni Azərbaycan qadınının simvoluna çevrilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, Pərvin anasının ona təsiri, anasının şəxsiyyəti, analıq məqamı haqqında çox saylı şeirlər yazmış, anasını həm bir insan, həm də tərbiyəçi kimi yüksək dəyərləndirmişdir.
Şeirlərinin birində o belə deyir:

Ananın ətəyi uşağın ilk məktəbidir.
Nadan ana necə alim uşaq böyüdər? (sətri tərcümə).

Pərvin Etisaminin anası İxtiyarüllmülk xanım Nəsrəddin şah dövrünün natiq və katiblərindən olan, Qəvamüddövlə adı ilə tanınan Mirzə Əbdülhüseyn Şuri Bəxşayeşin qızı idi. Şuri təhsilini Təbriz və Tehranda almışdı. Onun rəvan təbi və yaxşı xətti var idi. O, 1316-cı ildə (M. 1937) Təbrizdə vəfat etmişdir. Onun Qulaməli xan və Həsən xan iki oğlu, Xədicə Sultan və İxtiyarülmülk adlı iki qızı var idi.
Şeirlərində “Şuri” təxəllüsü ilə yanaşı “Qəvvam” təxəllüsündən də istifadə edən Şuri Bəxşayeşinin divanının bir nüsxəsi Təbriz Milli Kitabxanasında 3661 nömrəsi ilə saxlanılır. Bu divana 9 qəsidə, 193 qəzəl, 4 müsəmmət, 1 tərcihbənd, 3 təzmin, 3 məsnəvi, 11 rübai və 1 saqinamə daxildir”. S.4

Şuri Bəxşayişi fars dilində qəzəllər yazdığı kimi, Azərbaycan türkcəsində də qəzəllər yazmışdır.
Beləliklə, göründüyü kimi, Pərvinin anası mötəbər bir kişinin qızı olmuş və Pərvin ədəbiyyatsevər bir azərbaycanlı ailəsində böyümüşdür. Onun atası da dövrünün şair və ədiblərindən biri olmuşdur. Pərvin şairlik xislətini ana nəslindən irs olaraq almış və şairlik sənətini göylərə ucaltmışdır.
Pərvinin atası Yusif Etisamülmülk də 1253-cü ildə (M.1874) Təbrizdə dünyaya gəlmişdir. O, bu şəhərin sənətsevər mühitində böyük bir ədəbi və mədəni şəxsiyyətə çevrilmişdir. Fransız, türk, ərəb dillərini yüksək səviyyədə bilmiş, fars dili və ədəbiyyatına bir alim qədər bələd olmuşdur.
Təbii olaraq Pərvin kimi istedadlı bir uşaq belə bir sənətsevər mühitdə, belə bir mədəni ailədə elə tərbiyə olunub ki, gələcəkdə dünya səviyyəli bir insana çevrilib. O, hələ yeniyetmə yaşlarından atasının yanında böyük şair və yazıçılarla tanış olmuşdur və özü də uşaqlıqdan şeir yazmağı təcrübə etmişdir. Atası Yusif Etisami Pərvin haqqında demişdir:
“Pərvin xanım üslub, şəxsiyyət, fəlsəfi fikir, əxlaqi ifadə baxımından digərlərindən fərqlənməyi bacarmışdır. Pərvinin şeiri ovqat, əhval şeiri olamayıb fərdi deyil. Onun şeiri böyük tərbiyə, zarafat, əxlaq şeiridir. Onun şeiri nəğmədir, məhəbbət ruhiyyəsidir, duyğu, fəzilətdir. Onun şeiri çalışqanlıq, əməl, razılıq, fəalliq nəğməsidir. Bu şeirlər oyaqlıq, salehlik, xilas nəğməsidir.” s.14,16,19
Pərvin Etisaminin şəxsi taleyi ugursuz olmuşdur. Belə ki, o, 1934- cü ilin yayında atasının əmisi oğlu ilə evlənmiş, ömrünün sonuna qədər ailə qurmamış özünü bütünlükdə, şeir, sənət yolunda fəda etmişdir. O, 1941-ci ilin mart ayında vəfat etmiş. Qum şəhərində atası Yusif Etisamülmülkün məzarı yanında dəfn olunmuşdur.
Səməd Sərdarinaiya qeyd edir ki, bu fəzilətli şairə haqqında bir çox şairlər, o cümlədən ustad Şəhriyar diqqətə layiq olan əsərlər yaratmışlar.
P.Etisami poeziyası barədə yüksək fikirdə olan S.Ə.Kəsrəvi “Ədəbiyyat haqqında” adlı əsərində yazır: “Məşrutə hərəkatından sonrakı dövrdə həyatın poeziya qarşısına qoyduğu tələblərə öz yaradıcılığı ilə cavab verən şairlərdən biri Pərvin Etisamidir… O, yüksək fikirlər ifadə edən şerlər yazmış, beləliklə dərin məzmunlu, səmimi və dolğun əsərləri ilə xalq ruhunun tərcümanına çevrilmişdir”.
F.ü.e.d, professor İslam Qəribli doğru olaraq qeyd edir: “feodal mütləqiyyətinin ədalətsiz qanunları qarşısında məzlum kökə salınmış, qazandığının ondan birinə sahib olmağa belə hüquqi olmayan kəndlinin-rəncbərin taleyi P.Etisami şeirinin əsas mövzularındandır. s.136-137
“Pərvin yaradıcılığını əhatəli və sistemli şəkildə təhlil edən Sevil xanım Novruzova Pərvin haqqında indiyə qədər söylənmiş mülahizələr tənqidi surətdə nəzərdən keçirilmiş, onun fars poeziyasında mövqeyi müəyyənləşdirilmiş, şairənin həyatı və yaradıcılığı işıqlandırılmışdır. Pərvinin kədərli həyatı şairənin öz şeirləri və habelə onun müəllimlərinin, ailə üzvlərinin xatirələri əsasında və eyni zamanda dövründə baş verən ictimai-siyasi hadisələrlə əlaqəli şəkildə öyrənilmiş, elmi tərcümeyi-halı verilmişdir”
Mürtəce qüvvələrin və ictimai bərabərsizliyin kəskin tənqidi şairin təmsillərində ustalıqla verilmişdir.
Fars ədəbiyyatında Pərvin qədər gözəl, dərin mənalı təmsil yazan ikinci bir şair göstərmək çox çətindir, bu mənada o, nəinki öz dövrünün, hətta öz xalqının yeganəsidir. Təmsillər şairin yaradıcılığının böyük bir qismini əhatə edir. Satirik və nəsihətamiz məzmunlu, təsviri xarakter daşıyan, həcmcə o qədər də böyük olmayan 100-dən artıq təmsilində Pərvin qarşısına qoyduğu məqsədi yığcam şəkildə, poetik ümumiləşdirmələrlə verə bilmişdir. Heyvan, bitki və əşyaları nitqləndirməklə şair tənqid hədəfinə atəş açır. Oxucu isə istər-istəməz şeirdə kimlərin tənqid olunmasını dərhal başa düşür. Pərvinin məharəti də ondadır ki, qarşısına qoyduğu məqsəd və mənanı elə təsvir edir ki, o məsələnin həqiqəti bizim gözümüz qarşısında canlanır. Şairin təmsilləri həmişə nəsihətamiz nəticə ilə qurtarır.
Pərvin Etisaminin təmsilləri çox dərin, siyasi, ictimai, əxlaqi qiymətə malikdir.
Məlumdur ki, təmsilin tarixi hər bir xalqın ədəbiyyat tarixi qədər qədimdir, Təmsilə müraciət olunmamış ədəbiyyat tapmaq çətindir. Qədim zamanlardan başlayaraq nəbatat, heyvanat aləmindən və təbiətdən aldıqları əhvalatlarda insanlar öz həyat və yaşayışının bu və ya digər cəhətini ifadə etmişdir. Hər bir xalqın nağıl, dastan və məsəllərində heyvanlarla, nəbatat və təbiətlə bağlı təşbehlərə rast gəlmək olar. Xalq öz nağıl və məsəllərində söhbəti zahirən it və çaqqallar, tülkü və canavarlar, ağac və otlar haqqında salsa da, əslində insan həyatının bu və ya digər hadisəsini əks edir və həmişə müəyyən ibrətamiz nəticə ilə qurtarır. Çox zaman bu nağıl və misallar, maraqlı və əyləncəli səciyyə daşısa da, həmişə çox mənalı və məzmunlu olur. Onlarda insan həyatının bu və ya digər nöqsanı göstərilir. Hər hansı hadisə istehzaya qoyulur və mütləq müəyyən bir əxlaqi nəticə çıxarılır. Məsələn, “it-itin ayağını basmaz”, “ilan-ilanı vurmaz” və s. yüzlərcə bu tipli məsəllər heç də yalnız itə, ilana aid deyildir. Bu məsəllər dərhal bizim fikrimizdə geniş mənalar və təsəvvürlər oyadır. Biz bunlardan anlayırıq ki, yəni eyni təbiətli və xasiyyətli insanlar bir-birinin günah və qüsurunu deməzlər.
Pərvin Etisami təmsillərini yazarkən heyvanların timsalında ictimai mühitin hansı bir qüvvəsin isə tənqid etməyi nəzərdə tuturdu. Xalq isə təsvir edilən tülkü, ayı, keçi, bülbül və b. timsalında kimlərin tənqid olunmasını çox yaxşı başa düşürdü. Böyük rus təmsilçisi Krılovun “Tülkü və qarğa” təmsilində heyvanlar, Sabirin “Ağacların bəhsi” təmsilində ağaclar, yenə də Krılovun “Balıq şorbası” təmsilində qonaq və ev yiyəsi, Q.B.Zakirin və S.Ə.Şirvaninin qiymətli təmsillərində təsvir edildiyi kimi, şair də bu yolla dövrünün yaramazlıqlarını, ictimai quruluşun çirkinliklərini, hakimlərin özbaşınalıqlarını, rüşvətxorluqlarını, fırıldaqlarını satirik bir qələmlə ifşa edir.
Pərvin Etisaminin təmsilləri onun dövrü, mühiti və yaşadığı cəmiyyətdəki ədalətsizliyi və s. məsələləri ifşa etmək işinə xidmət edən yüksək, bədii formada yazılmış, ictimai məzmun cəhətdən zəngin əsərlərdir.
Gövhərin qiyməti, Uzaqgörən ana, Ey pişik, Bülbül və qarışqa, Ox və kaman, Tuti və şəkər, Bez və almaz, Dağ və saman, Qurd və it, Qurd və çoban, Gül və tikan, Qarışqa və ilan və s. təmsilləri bu cəhətdən xüsusilə maraqlıdır.
“Şairin humanizm hissləri ilə bağlı olan ibrətamiz təmsillərindən biri də Uzaqgörən ana əsəridir. Bu əsər toyuğun cücələrinə nəsihəti ilə başlayır. Toyuq balalarına deyir ki, artıq iş vaxtı yetişmişdir, boş gəzmək əbəsdir. Odur ki, azuqə, dən tapmaq üçün tədbir görməlisiniz, zəhmət çəkməsəniz, heç kəs sizə dən verməz, mənsiz heç yerə getməyin, hər yer yırtıcı quşlarla, ov yerləri isə ox və kamanla doludur. Azacıq ruzi ilə kifayətlənin. Artıq tamahın zərəri çoxdur. Heç vaxt ruzi üçün yadlara əl açmayın. Sizə bacardığım nəsihəti etdim. Məndən deməkdirsə, sizdən də nəsihətə əməl etməkdir .s.44
Əsərin qısa məzmunundan aydın olur ki, “Uzaqgörən ana” şeirində toyuğun timsalında şair zəmanəsinin insanlarını veyil-veyil gəzməkdən, mənasız həyat sürməkdən, tamahkarlıqdan çəkindirməyə çağırır. Toyuğun öz cücələrinə üz tutub avara-avara gəzməməyi, vaxtında özlərinə dən tapmağı, az ruzi ilə kifayətlənməyi və s. tövsiyə etməsi adi bir məişət məsələsi çərçivəsində qalmayıb, ictimai məna kəsb edir. Şair tövsiyə etmək istəyir ki, insanlar yadlara ağız açmaqdan, asılı olmaqdan daşınmalı, həyatda yalnız öz zəhmətinin bəhrəsi ilə yaşamalı, başqasının əməyindən sui-istifadə etməməlidir.
Pərvin Etisaminin Tamahkarlıq tapdağı şeiri də aşıladığı nəsihətamiz fikirlərə görə maraqlıdır. Müəllif əsərdə göstərir ki, bir qarışqa cüssəli, qüvvətli filə həsəd aparır. O özü də fil kimi olmaq arzusundadır və daima buna can atır. Fil onun arzusunu yersiz hesab edir və bu fikirdən daşınmağı məsləhət bilir. Lakin qarışqa təmənnasından əl çəkmir. Bir gün filin ardınca gedir, birdən filin ayağı altında qalır, həm özü, həm də arzusu puç olur.
Əlbəttə, şair burada qarışqanın timsalında qürrələnən, dikbaşlıq göstərən, özündən müştəbeh və son dərəcə razı adamların aqibətini, yersiz və saxta hisslərin qurbanı olmasını göstərir. Qarışqa qüdrət və qüvvət cəhətdən səviyyəsinə əsla çata bilmədiyi fillə rəqabətə girir və axırda məhv olub gedir.
Şair göstərir ki, qüvvəsi çatmadığı, bacarmadığı sənət və məqam dalınca qaçan adamların da aqibəti qarışqanın aqibəti kimi olacaqdır.
Pərvin Etisaminin təmsillər vasitəsilə təbliğ etdiyi bəşəri fikirlər, ali qayələr onu bir əxlaq mürəbbisi səviyyəsinə yüksəltmişdir.
Pərvinin elə bir təmsilini tapmaq olmaz ki, o, öz oxucusuna təzadlı bir səhnə təsvir etməsin. Bu səhnədə oxucu nəyisə sevməyə, nəyəsə nifrət etməyə, nəyəsə nail olmağa, nədənsə çəkinməyə bilmir. Oxucu mənəvi saflaşma prosesi keçirməli olur. Pərvin Etisamini müasir İran poeziyasında təmsil ustası kimi şöhrətləndirən və onun poeziyasına həyalilik verən başlıca amillər hər şeydən əvvəl məhz bunlarla bağlıdır.
Şairin Dağılmış yuva əsərinə diqqət yetirək. Bu əsərdə bir quşun sərgüzəşti verilmişdir. Pərvin burada göstərir ki, səhər çağı bir quş yuvasından dən və azuqə toplamaq üçün çəmənə uçur. Çəməndən bostana, bostandan bağa uçaraq gülləri və meyvəni dimdikləyir. Nəhayət, yorulub yatır. Zalım ovçu yatmış quşu vurub yaralayır və onu evə gətirib uşaqlarına verir. Elə ki, səhər açılır, quşun balaları analarını yuvada görmür. Deməli, artıq quşların anası məhv olmuşdur. O gündən etibarən rahat, işıqlı yuva ruzigarın pisliyi üzündən xaraba qalır və bir daha abad olmur.
Müəllif təmsil vasitəsilə təlqin etmək istədiyi fikri poetik şəkildə öz oxucusuna belə çatdırır:
“Dünyanın qoca saqisi bir piyalənin
Qanla dolu olduğunu görüb sevindi,
Bir əl üstə tor qurdu,
Bir başı o tora saldı,
Bir rahat ailəni dağıtdı.
Bir kitabın şirazəsini qırdı.
Zülmün baltası ilə bir rişəni kəsdi.
Fitnə ilə bir qapını bağladı.
Neçə uşağın boğazına qan axıtdı.
Bir ananın büsatını pozdu.
Məgər o ovçunun övladı yox idimi?”
Burada şair insanları ədalətə, kimsənin evini yıxmamağa, zülmə əl atmamağa, insan qədrini bilməyə, həyatda qəddar olmamağa çağırır. Ovçu tərəfindən bir quşun yuvasının viran olması və vurulması onun balalarının anasız qalmasına səbəb olur. Bu təmsildə şairin “məgər o ovçunun övladı yox idimi?” bədii sualı nə qədər dərin təsir bağışlayır. Axı ovçu öz balalarına azuqə tapmağa getdiyi kimi, ovçu tərəfindən vurulmuş o quş da öz balaları üçün azuqə və dən gətirməyə getmişdi. Şair bunu ictimai şəraitlə əlaqələndirir, çünki insan həyatının, güzəranının xoş keçməsi onu əhatə edən mühitdən asılıdır. Mühitdə olan çatışmamazlıq insanların birinin-digərini məhv etməsinə gətirib çıxarır.
Pərvinin bu təmsili İranın ictimai mühitində baş verən haqsızlığın simvolu kimi görünür. Ovçunun evi - istibdad yuvası olan bir mühitin, rəhmsiz ovçu - müstəbidlərin, ana quş-haqqı tapdalanan millətin, zindanlara atılmış, zəkasının, fikrinin gücü ilə, azadlıq arzusu ilə quş kimi qanadlanan, bir parça çörək qazanıb, ailəsini, uşaqlarını dolandırmaq üçün məşəqqətli həyat sürən zəhmətkeş insanların rəmzi təsirini bağışlayır.
Pərvin öz təmsillərində ailə məsələsini cəmiyyətin ayrılmaz, üzvi bir məsələsi kimi qoyur. Bakir mənəviyyat, təmiz əxlaq, əməyə məhəbbət kimi nəcib sifətlər ailə tərbiyəsinin əsasını təşkil edir. Şair qəflət yuxusuna gedərək hər şeyə biganə olmağı pisləyir. Həyatda mübarizliyi, dünyaya ayıq nəzərlə baxmağı tövsiyə edir. Bu cəhətdən şairin Ey quşcuğaz şeiri səciyyəvidir.
Müəllifin bu təmsilində kiçik bir quşa xitabən deyilir ki, ey quşcuğaz, uçmağı öyrən, nə vaxta kimi uşaqlıq hərəkətləri edəcəksən? Bilməlisən ki, sən həyata tabe olmamalısan, həyat sənə tabe olmalıdır. Gündüzlər su və dən fikrində ol, gecələr isə istirahət etməyi öyrən. Bir gün olacaq ki, sən də öz yeniyetmələrin üçün rahatlıq yaradacaqsan. Nəhayət quş bövüyür və çəmənənliyə gedib yuva tikmək üçün çör-çöp gətirir. Bir müddət yuvada məskən salandan sonra balalayır və onları özünün mehriban qanadları altına alır. Quş körpə balalarını pərvazlandırır, onlara uçuş qaydalarını öyrədir. Həyatın hər məşəqqətindən, fitnəsindən qoruyur. Ana quş balalarına iş günündə həyətdə avara-avara gəzməməyi, bağlarda, çəmənlərdə vaxtsız uçmamağı məsləhət görür. Həyatda çox zəhmət çəkən ana öz təcrübəsini balalarına öyrədir.
“Ey quşcuğaz” təmsilinin yuxarıda nəql etdiyimiz qısa məzmunundan aydın olur ki, şair burada insanlara böyük məhəbbətlə yanaşır, eyni zamanda onlara həyatın bütün sirlərinə yiyələnməyi, təcrübə qazanmağı tövsiyə edir.
İncə hislərlə çırpınan qəlbə malik olan şair bu təmsilində ananın öz balalarına nəsihətini, ana nəvazişini, səmimi ana qayğısını çox gözəl bir şəkildə təsvir etmişdir. Quşun öz balalarına etdiyi nəsihətamiz sözlərlə, balaya olan sonsuz məhəbbətlə sanki şair İranda olan milyonlarla anaların öz balalarına verdiyi təsirli nəsihəti, analıq mehrini göstərmişdir. Bu şeir səmimiyyətlə, nəcib və incə duyğularla doludur. Burada ana məhəbbəti hərarətlə, şairanəliklə verilmişdir.
Pərvin Etisami əsərlərinin ədəbi qiyməti hər şeydən əvvəl onların dolğun məzmunu, irticaya, ictimai bərabərsizliyə qarşı barışmazlığın poetik şəkildə tərənnümü ilə əlaqədardır.

Mahmizər Həmid qızı Mehdibəyova
AMEA Nizami Gəncəvi adına
Ədəbiyyat İnstitutu Cənubi Azərbaycan
Ədəbiyyatı şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, fil.ü.f.d.