Natella NUR Yazır: ŞUŞADAN GƏLƏN AZAN SƏSİ
(Anamın xatirələrindən).
Anam Şuşalıdı, mənim uşaqlıq və gənclik illərimin yay tətili bu dilbər guşədə keçib. Biz hər il qohumları ziyarət etməyə gedəndə Şuşanın səfalı yerlərini gəzib dolanırdıq. Bu cənnət məkanı seyr etməkdən doymurdum. Mənə elə gəlir ki, Şuşanın gözəl təbiətini, füsünkar mənzərəsini vəsf etməyə sözün, şeirin gücü çatmır...
Dilbər guşə Qarabağda,
Gəlsən görərsən Şuşada
Zümrüd rəngli uca dağlar,
Onu qoynuna alıblar

Hər fəsildə bir don geyir,
Sözünü rənglərlə deyir
Üzük üstə parlaq qaşdır,
Qarabağın baş tacıdır.
Bir gün, gözəl bir yay səhəri, biz Yuxarı Gövhər Ağa məscidinin yanından keçəndə, rəhmətlik anam Gülnaz dayanıb oraya qəmli-qəmli baxaraq dedi:
-Allah sənə rəhmət eləsin ay baba, gözəl insan idin, sənin xeyirxah əməllərindən şuşalılar həmişiə danışırlar...
Biz məscidin həyətinə daxil olduq və böyük bir ağacın yanında qoyulmuş qəhvəyi rəngli skamyada əyləşdik. Anam bacımla mənim sual dolu baxışlarımızı görəndə, gülümsəyərək sözünə davam etdi:
- XX əsrin əvvəllərində babam Hacı Axund Cavad bəy, bax bu məscidin Baş Axundu olub. O, zəmanəsinin sayılıb- seçilən, Bağdadda təhsil almış ziyalılarından biri idi. Atasından qalmış qızıl və boyaq "dükan"larından əldə etdiyi gəlirlə həm böyük ailəsini dolandırır, həm də, xeyriyyəçilik edirdi. O, kasıblara, kimsəsizlərə yardım edəndə sevinirdi, bundan rahatlıq tapırdı.
- 1915- ci ildə, Ramazan ayında babam yeddi nəfər dostları ilə birlikdə, faytonlarla İranın Məşhəd şəhərinə, 8- ci İmam Rzanın qəbrini ziyarət etməyə gedib. Orada namaz qılıb, duaları avazla söyləyəndə birdən ürəyi dayanıb, vəfat edib. Hadisəni ətraflı öyrənən ziyarətgahın Baş Axundu, babamı 8- ci İmam Rzanın yanında dəfn olunmasına dair göstəriş verib. Sonra o, babamın ən yaxın dostuna bir sənəd təqdim edib. Ərəb dilində yazılmış, üzərində möhür və imzası olan həmin sənəddə deyilirdi.
-- Hacı Axund Cavad bəy 8- ci İmam Rzanın qəbrini ziyarət edərkən, dünyasını dəyişib. Ziyarətgahın Baş Axundunun qərarına əsasən, o, 8- ci İmamın yanında dəfn olunub. Hacı Axund Cavad bəyin ailəsindən olanlara, yeddi nəslinə qədər, seyidlik düşür. Onlar bu şərəfli adı ləyaqətlə qorumalıdır.
Biz bu sözləri eşidəndə təəccüblə anamıza baxdıq və bunun mahiyyətini anlamağa çalışırdıq. O zaman mənim 14, bacım Tamellanın isə 17 yaşı vardı. Anam bizim maraq dolu baxışlrımıza nəzər salıb, sözünə davam etdi:
-Ramazan ayının sonunda şuşalılar bu müqəddəs bayramı qeyd etmək üçün, məsciddə namaz qılır, dualar oxuyur, ehsan verir, kasıb və kimsəsizlərə bayram hədiyyəsi paylayırdılar. Rəhmətlik nənəm Kəblə Zəhra, babamın çox sevdiyi zəfəranlı cücə plovunu dəmə qoyub, uşaqları ilə birlikdə onun yolunu səbirsizliklə gözləyirdi. Bayram axşamı təzə Ay görsənəndə, adamlar ona baxıb salavat çevirir, mübarək olsun deyib, bir- birini təbrik edirdilər.
Yuxarı Gövhər Ağa məscidinin həyətinə toplaşan xeyli sayda adamlar, ziyarətdən gələnlərin yolunu səbirsizliklə gözləyirdilər. Onlar bilirdilər ki, hər il olduğu kimi, Axund Hacı Cavad bəy öz dostları ilə bu vaxtlarda meydana bir neçə faytonla daxil olacaq. Bir az keçmiş, faytonlar meydana daxil olub məscidin önündə dayanır. Ziyarətdən kor- peşiman qayıdanların üzlərində qəm- kədər, gözlərində yaş vardı. Babamın yaxın dostu, əhvalatı olduğu kimi söyləyib, ziyarətgahın Baş Axundunun göndərdiyi sənədi, Şuşa məscidinin Axunduna verir.

Axund minbərə çıxır, əzan verir və hadisəni insanlara söyləyir. Əhvalatı eşidən Şuşa camaatı meydana, Yuxarı Gövhər Ağa məscidinin önünə axışırlar...
Babamın, yarışlarda qızıl medallar qazanmış, Qarabağ cinsli ağ köhlən atı, məscidin qarşısına çatanda kişnəyir, ayaqlarını bərk- bərk yerə çırparaq ağlayır...
Görənlər söyləyirdi ki, atın gözlərindən yaş leysan kimi axırmış. Bunu görən şuşalılar, həm Axund Cavad bəyin qərib yerdə, vaxtsız dünyasını dəyişməsinə, həm də, vəfalı atının bu halına ağlayırdılar...
Rəhmətlik babam sevimli atına həmişə kişmiş verib əzizləyər, boynuna yarışlarda qazandığı medallarını taxardı. Babamın ölümü ata çox təsir etmişdi, at yemədi, içmədi, çox xiffət etdiyindən xəstələnir və qırx gündən sonra başını babamın paltarlarının üstünə qoyub öldü.
Anam danışdıqca, onun ala gözlərindən al yanaqlarına doğru muncuq-muncuq süzülüb axan göz yaşlarına baxanda, biz də kövrəldik... O, göz yaşlarını dəsmalla silə- silə əlavə etdi:
-Xeyir əməl sahibləri, hər iki dünyasını qazanır, qızlarım, bunu unutmayın...

XAN QIZI NATƏVAN (1832-- 1897)
Poema
Canım- gözümsən, ay Şuşa,
Cənnət- məkansan, ay Şuşa.
Anamın doğma vətəni,
Onun tək sevmişəm səni.

Xöşbəxt analı günlərim,
Uşaqlıq, gənclik illərim
Keçib bu əziz diyarda,
Şeir- sənət ocağında.

Zümrüd rəngli uca dağlar,
Onu dövrəyə alıblar.
Hər fəsildə bir don geyir,
Sözünü rənglərlə deyir.

Quşlar baxıb nəğmə deyir,
Cıdır düzü gülümsəyir,
Tarixini, vərəqləyir,
Görək, bizə nə söyləyir?

Ustad yazıçı, şairlər,
Bəstəkarlar, xanəndələr
Bu diyarda göz açıblar,
Xaruqələr yaradıblar...
***** ***** *****
Yazanda mən bu dastanı,
Natəvanın həyatını…
Çəkdiyini yaşamışam,
Göz yaşları axıtmışam

Xan Qızı, dövlət xadimi,
Yaşatdı məktəbi, elmi.
Şair, həm də, rəssam idi,
Əlvan tikmələr tikirdi.

Şuşanın güllü dağları,
Buz tək sərin bulaqları,
Xan Qızından söhbət açır,
Keçmişləri yada salır.

****************
1-ci
Min səkkiz yüz otuz iki,
Vaxtı gəldi talehdəki.
Altısı, Avqust ayında,
Cənnəti- məkan Şuşada,
İbrahim Xanın nəvəsi,
Açdı gözün, gəldi səsi...
Göydə ulduzlar parladı,
Qızcığazı salamladı.
Mehdiqulu, Xan Qızını.
Ətraf çəkirdi, "naz”ını,
"Dürrü--yekta"- deyirdilər,
Varis hesab edirdilər.
"Tək inci"-dir söz mənası,
Əzizlədi el- obası.
O, min səkkiz yüz qırx beşdə,
Atası, vəfat edəndə,
On üç yaşda varis oldu,
Qarabağın Xanı oldu.
Gecə- gündüz çalışırdı,
Hər zəhmətə alışırdı.
Danışırdı fransızca,
Oxuyurdu ərəb, farsca.
Mirzə Ruhulla dərs dedi,
Şeir, qəzəli sevdirdi.
Öyrənirdi, Nizamini,
Nəvaini, Fizulini.
Gənclik dövrünə çatanda,
Qönçələnib, gül açanda,
Gözəlliyi dildə gəzdi,
Bəxti daşdan- daşa dəydi.
O, min səkkiz yüz əllidə,
On səkkiz yaşın içində,
Məcburən ailə qurdu,
Xanlığı belə qorudu…
Ərə getdi Xasay Xana,
Adlı- sanlı bir insana.
Rütbəsi Çar Generalı,
Əsli- kökü Dağıstanlı,
Sevimlisi, olmuş elin,
Silahdaşı, Şeyx Şamilin.
Məhəbbətsiz, qürbət eldə,
Dərd gəzdirdi, sınıq qəlbdə.
Xurşidbanu, ana oldu,
Oğlu, həm də, qızı oldu.
Mehdiqulu, Xanbikəni,
İki gözəl mələyini,
Əzizləyib çox sevirdi,
Göz üstündə bəsləyirdi.
Çəkirdi nəfis şəkillər,
Tikirdi, əlvan tikmələr.
Qərənfillə danışırdı,
Şeirində yaşadırdı...
"Səni kimdir sevən bica, qərənfil?
Sənə mən aşiqi- şeyda qərənfil!
Səni gülşən əra aşüftə gördüm,
Yəqin bildim tutub sevda, qərənfil!
Belə pəjmürdə hal ilə durubsan,
Düşər güllər əra qovğa, qərənfil!
*******************
2-ci
Min səkkiz yüz əlli səkkiz,
Tarixlərdə qalıb bu iz.
Düma,-bir fransız yazarı,
Cəlb edib, Qafqaz dağları.
Bu diyara səfər etmiş,
Heyran olub, çox bəyənmiş.
Abşerona səyahətdə,
Bakıda, bir ziyafətdə,
Görüşübdü, Xasay Xanla,
Zabitəli Generalla.
Xasay Xan da, tanış edib,
Ailəsini, təqdim edib.
Yoldaşını- Xan Qızını,
Oğlunu, kiçik qızını.
Hamısı milli geyimdə,
Xoş təbəssüm, üzlərində.
Xan Qızı bir şəkil çəkib,
Məclisə xoş ruh gətirib.
Düma, rəsmi çox bəyənib,
Xan Qızına, sual verib.
Xurşidbanu, gülümsəyib,
Fransızca cavab verib.
Düma, bunları qeyd edib,
Öz əsərində göstərib.
Heyran olub talantına,
Ağlına, həm rəftarına.
* *** ***** ***** ****
1864- cü il.
Min səkkiz yüz altmış dörddə,
Tiflisdə olan illərdə,
Havasını götürmədi,
Xəstəlik aman vermədi.
Həkim dedi:-getməlisən,
Sən, Şuşaya dönməlisən.
Min səkkiz yüz altmış dörddə,
Tale hökmünü verəndə,
Xurşidbanu geri döndü,
Bu nigahın odu söndü.
Ayrı düşdü, Xasay Xandan,
Övladların atasından.
İlk bəxti heç gətirmədi,
Tale üzünə gülmədi.
Göz yaşıyla şeir yazdı,
Qəzəlilə "qəbrin" qazdı.
Göründükcə dərdin izi,
Taleyi yandırdı bizi.
Zəmanənin buxovları,
Qandallamış hüquqları.
Şair qəlbi çırpınırdı,
Dərd içində hıçqırırdı.
"Gəl rəhm qıl indi, padşahım!
Əflakə yetişdi dudi- ahım.
Sən yar ilə zövqdə, səfadə,
Mən burda, bu cövr ilə cəfadə.
Sən vaxtında aşinalıq etdin,
Döndün, belə bivəfalıq etdin.
Təqsir kimin oldu, padşahım?
Bildir ki, mənə nədir günahım?
Sən eyşdə əyləş indi xoşdil,
Mən hicrdə, həm məlulu müşkil,
Öldür məni, olsun əllərin var,
Səbr eylə, gözüm, nə təqsirim var.
Qəhr ilə çəkərdim ah candan,
Ah əl çəkməyir bu Natəvandan."
Təbiətin rəsmin çəkdi.
Xəyalının dərdin əkdi...
Təsvir etdi məhəbbəti,
Görmədiyi sədaqəti.
Dərdlini dərd çəkən anlar,
Yarasına məlhəm bağlar.
Anlayırdı o hər kəsi,
İncitməzdi heç bir kəsi.
******************
3-cü
Yazın gözəl vaxtı, Şuşa kəndində,
Meşəli- bulaqlı dağ ətəyində,
Dedilər: Xan Qızı burdan keçəcək,
Şuşadan Ağdama bu gün gedəcək.
Qarı eşidəndə, Xan Qızı gəlir,
Düşündü Allahdan "çarəsi" gəlir...
Yoxsulluqdan külfət əzab çəkirdi,
Əkib- biçdiyini çölə səpirdi.
Yolun kənarında, arxın böyründə,
Çinar kölgəsində, güllü çəməndə,
Xalça sərib, yasdıqlarla bəzədi,
Üzə gülən çay süfrəsi düzəltdi.
O, həvəslə samovara od saldı,
Yolla gedən faytonu tez saxladı:
-Xoş gəlmisən, qadan alım, Xan Qızı!
Gəlişinlə gətirmisən sən yazı!
Yol gəlmisən, yorulmusan, bəri gəl,
Çinar altda məxmər çay iç, bir dincəl.
Xurşudbanu gülümsədi, əl etdi,
Faytondan düşərək yaxına getdi.
Xoş sözlərdən yorğunluğu sovuşdu,
Hal- əhvalı, vəziyyəti soruşdu:
Qarı dedi: Allahımdan razıyam,
Xan sağ olsun, qulluğunda hazıram!
Kasıb qarı öz dərdini unutdu,
Əydi başın, bir anlığa duruxdu.
Həssas şair, dərdi gözdən oxudu,
Anladı ki, ehtiyacı lap çoxdu.
Xan Qızı çay içib, söhbət eylədi,
Çox maraqlı, əhvalatlar söylədi…