“Azərbaycan mirvarisi” Şuşa

(Ruhumu oxşayan nəğməli anlarımın fəlsəfəsində)
Xəyal gah dağdadır, gah da aranda,
Gah göyə yüksəlir, gah enir insan.
Bir saat otaqda tək oturanda
Yüz ilin dərdi ilə yüklənir insan! (Bəxtiyar Vahabzadə)
Zahirən üzümdən tez-tez nikbinlik ifadəsini sezənlər elə zənn edirlər ki, məndə daimi olaraq bu belədir. Əslində mənim dalğınlaşan, dalğın göründüyüm anlarım gizli də olsa özünü büruzə verir. Bunu ancaq mən hiss edə bilirəm, başqasının buna necə yanaşdığı barədə heç nə deyə bilmərəm. “Ruhumu oxşayan nəğməli anlar” şeirlər kitabımda poetik dildə desək “mənim üçün əlçatmaz zirvəyə dönüb heç vaxt yetişə bilməyəcəyim, yalnız kitablardan, televideolardan baxıb təskinlik tapdığım bir şəhər var idisə o da Azərbaycanın heç bir şəhəri ilə müqayisə olunmayan, “könüllərdə taxt quran”, “dillərdə dastan olan” Azərbaycan xalqının bir neçə əsrlik tarixə malik olan böyük mədəniyyəti, qədim irsi, qəhrəmanlıq nümunələri ilə məşhur olan, Pənahəli xanın yadigarı, AR-nın Vəkillər Kollegiyasının üzvü, tədqiqatçı-alim İsmayıl Aydın oğlu İsmayılovun təbiri ilə desək “Azərbaycan mirvarisi Şuşa”dır. Yuxarıda epiqraf olaraq səsləndirdiyim sevimli xalq şairi, mənim müəllimim Bəxtiyar Vahabzadədən gətirdiyim bir poetik nümunə ruhumu oxşayan nəğməli anlarımın fəlsəfəsində sanki düşüncələr aləmində üzləşdiyim təzadlarla çox əlaqəlidir. Elə anlarım olub ki, sevincdən qanadlanıb quş kimi uçmaq istəmişəm, elə anlar da olub ki, qəmgin-qəmgin var-gəl eləyib yerimdə qərar tuta bilməmişəm, elə bilmişəm ki, artıq qocalmışam. Lakin digər adına söz tapa bilmədiyim anlarım da olub ki, onlardan ən əsası 1887-ci ilin sentyabr ayının 12-də Azərbaycanın ən səfalı yerlərindən biri, dilbər guşələrindən olan Şuşa şəhərində Mirbaba Mirabdulla oğlu Vəzirovun ailəsində dünyaya göz açan bir körpə ilə bağlıdır. Bu, rəngarəng zəngin yaradıcılığı ilə məşhurlaşmış və onun elmi, sosial-fəlsəfi fəaliyyəti əsasında dissertasiya mövzusu işləyib müdafiə etdiyim Yusif Vəzir Çəmənzəminlidir. Yusif Vəzirin hələ öz sağlığında özü və ailəsi haqqında yazdığı avtobioqrafik 2 adda olan “Mənim həyatım”, “Həyatım” hekayələri və oğlu Orxan Vəzirovun “Atam Yusif Vəzir Çəmənzəminli haqqında” kitabını sevə-sevə oxuyan oxuculardan biri kimi ədibin məşəqqətli, keşməkeşli ömür yolu, faciəli taleyi ilə bağlı çox şeyləri, üzə çıxan çox həqiqətləri öyrənməklə yanaşı, onun qoynunda yaşadığı, fəaliyyət göstərdiyi Qarabağın tacı, Azərbaycan mədəniyyətinin beşiyi, doğma və sevimli Şuşa haqqında, onun tarixi barədə bilgilər toplamaqla qərara gəldim ki, o əfsanəvi, əlçatmaz diyara haçansa səfər etmək, onu müqəddəs şəhərlər kimi ziyarət etmək arzularımı gerçəkləşdirməyə nail olsam, sanki dünyanın ən xoşbəxt insanı titulunu daşıyanlardan biri kimi qürur duyardım. Belə bir arzu ilə yaşamağım nəhayət ki, 02 iyul 2025-ci ildə reallaşdı. Əslən Füzuli rayonunun Yuxarı Alxanlı kəndində doğulmuş, Rusiya vətəndaşlığını qəbul etmiş qudam Zinhar Ramazan oğlu Bayramovun təkidli dəvəti ilə ailəmizin 7 nəfər üzvü: mən və həyat yoldaşım, oğlum Rəşad, həyat yoldaşı Zülfiyyə və 3 nəfərlik uşaqları ilə birlikdə öz şəxsi maşınımızda Qarabağın Şuşa diyarına doğru – Zəfər yolu ilə hərəkət etdik. Füzulinin Əhmədbəyli, Yuxarı, aşağı Alxanlı və ətraf kəndləri təmsil edən, Alxanlı bələdiyyə təşkilatının sabiq sədri Sənan Sübhan oğlu Bayramov (Zinhar Bayramovun qardaşı oğlu) Şuşaya Zəfər yolu ilə getməyin planını çəkmək məqsədilə qabaqcadan ailəmizlə birlikdə 11 nəfərin adının Horadiz İcra Hakimiyyətinin elektron portalında qeyd olunmasını təşkil etdi və yola çıxmaq tədarükünə bizi tələsdirdi. Elə bu vaxt elan edildi ki, Qarabağa - Şuşa, Xocalı, Xankəndinə gedən yolların bir həftəlik bağlanması barədə Şuşa ziyarətinə hazırlaşanların nəzərinə çatdırılsın. Bir həftəlik vaxtı səmərəli keçirməkdən ötrü ailəmiz üçün cansıxıcı olmasın deyə qudam Zinhar və qardaşı oğlu Sənanın təşkilatçılığı ilə Horadiz və kənd Horadiz, Bala Bəhmənli, Böyük Bəhmənli, Əhmədbəyli, Kərimbəyli, aşağı və yuxarı Kürdmahmudlu, aşağı və yuxarı Alxanlı və digər kəndləri qarış-qarış gəzməli olduq. Boş günlərimizin birini “Köndələn çay” kafesində musiqi dinləməyə həsr etdik, burada sevimli yazıçı və dramaturq İlyas Əfəndiyevin bu yurdda doğulmasından və yaradıcılığından bəhs etdik. Bizə xoş ovqat bəxş edənlər içərisində doğum günlərini qeyd etdiyimiz balaca Ayan, Sübhan və Xədicənin uşaqlıq dünyaları ilə səsləşən məqamları böyük maraqla dinləmək və sürəkli alqışlarla təbrik etmək oldu. Ad günü mərasimində Zinharın böyük qardaşı Vaqif müəllim və həyat yoldaşı, onun kiçik qardaşı Davud və həyat yoldaşı, bacıları Aygün xanım, həmçinin Sənanın anası İradə xanım və digərləri sevgi dolu təbriklər söylədilər.
Bir həftəlik intizardan sonra, nəhayət, Füzuli şəhərinə yaxın mühafizə qeydiyyat məntəqəsində yoxlanışdan keçərək yolumuza davam etdik. Ailəmizlə birlikdə, qudam Zinhar, qardaşı oğlu Sənan və anası İradə xanım və bibisi Aygün xanımlar Şuşanı ziyarət edənlərin tərkibində idi. Yol boyu qarşılaşdığımız Qaraxanbəyli, Merdinli kəndləri ərazisindəki hava limanı, Mirzəcamallı, Seyidmahmudludan Füzuli şəhərinin görünüşü diqqəti cəlb edirdi. Məngənənata dağ zirvəsinin sol istiqamətinə doğru Xocavənd rayonuna daxil olan Axullu, Edilli, Düdükcü kəndləri, bunlardan da qabaqda Govşadlının Üçbulaq kəndinin sol istiqamətində Hadrut, Xocavənd, Böyük Tağlar, Tuğ kəndlərinin yerləşdiyini müəyyənləşdirmək olurdu. Burada qarşılaşdığımız Xocavənd dairəsindən sağa burulan Xocalı, Qırmızı Bazar və Xankəndi yazılmış yol lövhələri, sola istiqamətlənən yerdə isə Cəbrayıl və Zəngilan yazılmış lövhə görünməkdə idi. Bu məkanda Böyük Şuşa silsilə dağlarının ortasından burula-burula axıb gələn Quru çayın lal axarı, həmçinin Azıx mağarasının yerləşdiyi müşahidə olunurdu. Azıx mağarası görünən yerdən ta Şuşa şəhərinəcən saysız-hesabsız aşırımlar, dağ keçidlərinin sağ və solunda təbiətin min ahənginə tuş gəlmiş yamyaşıl mənzərələrə baxdıqca səyyah olan insanın görmə qabiliyyətinə sanki ətrafı daha yaxşı görmək şansları bəxş olunurdu. “Böyük Tağlar”dakı xırda evlərdən başlamış “Xocavənd” ərazisi ilə Baharlı, Çanaqçı obalarının yaxınlığındakı mənzərələrə baxdıqca maşının naviqatorunda bələdçilik edənin səsindən məlum olur ki, Şuşaya 17 km məsafə qalır. Bir qədər sonra “Şuşakənd Muxtar” adlanan yerdən məsafənin 10 km olduğunu göstərən lövhədən xeyli aralananda “Daşaltı”, nəhayət Şuşa şəhərinin görüntüləri qarşısında hamımız baş əyir, buradakı gözəllikləri tanrımızın, təbiətin insanlardan əsirgəmədiyinin şahidi oluruq. 2 saatlıq məsafədə aşırım, dağ keçidlərinin ətrafındakı yaşıllıqlar televizor, videokameralarda göstərilənlərdən qat-qat yaşıl, sifətin şiddətləndirmə dərəcəsindən olduqca yaşıl görünən, ilk baxışda sanki rəssamın əlavə yaşıl rənginə boyanmış təbiət lövhələrini sezdirən təbii mənzərələr “Ruhumu oxşayan nəğməli anlar”ın fəlsəfəsi ilə həmahəng olmuş, insan idrakına sığa bilməyən möcüzələrin təsirindən yaranmışdır.
Şuşanı və ətrafını diqqətlə süzən ziyarətçilər söz deməyə tələsməməlidir. Hər şeydən qabaq burada “Qarabağın tacı doğma Şuşamız”, “Bizim qala”, “Atam Yusif Vəzir Çəmənzəminli haqqında” kitablarında bu şəhər haqqında söylənilənlər bizi müəyyən nəticə çıxarmağa təlqin edir: “Qarabağı Şuşasız, Şuşanı da Qarabağsız təsəvvür etmək mümkün deyildi. 28il qəfəsdə bağlı qalan quştək çırpınan Şuşa qüdrətli ordumuzun sarsıdıcı həmlələri nəticəsində indi heç olmadığı qədər azad və doğmalarını qarşılamağa hazırdır”. Ulu Öndərin də bu şəhərlə bağlı unikal fikirləri və buradakıların qorunmasının bütün nəsillərə, eləcə də yeni nəsillərə ötürülməsi ilə bağlı tövsiyələri olduqca təsirlidir: “Şuşa Azərbaycanın ən əziz və böyük tarixi olan bir guşəsidir. Şuşanı yaradanlar, Şuşa şəhərini quranlar, Şuşa qalasını tikənlər Azərbaycan torpağının sahibləri olublar və Qarabağda Azərbaycan torpağının daim qorunması, saxlanması üçün Şuşa şəhərini, qalasını yaradıblar. Bu, Azərbaycan xalqının, əcdadlarımızın yaratdığı böyük abidədir, təkcə şəhər deyil, böyük tarixi abidədir. Bu şəhərdə, onun ətrafında Azərbaycan xalqının bir neçə əsrlik tarixə malik böyük mədəniyyəti, mədəni irsi, qəhrəmanlıq nümunələri yaranıbdır. Şuşa təkcə şuşalılar üçün yox, bütün azərbaycanlılar üçün, vətənini, millətini sevən hər bir vətəndaşımız üçün əziz bir şəhərdir, əziz bir torpaqdır, əziz bir qaladır, əziz bir abidədir.”
Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin yazdığına görə “Şuşa Azərbaycan mədəniyyəti tarixində böyük rol oynamışdır. Adlı-sanlı şair və yazıçılardan Qasım bəy Zakir, Xurşud banu Natəvan, Əhmədbəy Ağayev, Haşımbəy Vəzirov, Firudin bəy Köçərli, Nəcəfbəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, tanınmış alim Mir Möhsün Nəvvab, dünya şöhrətli bəstəkar Üzeyirbəy Hacıbəyov, Azərbaycanda və ondan çox-çox uzaqlarda şöhrət tapmış xanəndə və sazəndələrdən Məşədi İsi, Hacı Hüsü, Cabbar Qaryağdıoğlu, Əbdülbaqi Zülalov (Bülbülcan), Seyid Şuşinski, İslam Abdullayev, Mirzə Sadıq (Sadıqcan), keçəçi oğlu Məmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Murtuza Məmmədov (Bülbül), Zülfü Adıgözəlov, İsfəndiyar Cavanşirov (Xan Şuşinski), Musa Şuşinski, Məcid Behbudov, Məşədi Cəmil Əmirov, Qasım Abdullayev (zabul Qasım) və bir çox başqa şairlər, ədiblər, alimlər, bəstəkarlar, xanəndələr və sazəndələr də bu səfalı torpağın yetişdirmələridirlər.
Üstündə Şuşa yazılmış alaqapıdan içəri keçəndə hamımız heyrət içində olaraq şəhər qarşısında baş əyib buradakı insanlarla, sakinlərlə salamlaşdıq. Şəhəri özüm üçün cızdığım plan əsasında, yəni buradakı Azərbaycan Prezidentinin Şuşa şəhər nümayəndəliyi, Molla Pənah Vaqif məqbərəsi, İsa bulağı, Xan Sarayı, Gövhər Ağa məscidi, Cıdır düzü, Şuşa həbsxanası və digər görməli yerləri tam ziyarət etməyə vaxtın azlığı səbəb olsa da ruhdan düşməyərək Şuşa şəhər qoruğunun əməkdaşlarından olan Rəvan Ağayev və AR-nın Prezidentinin Şuşa nümayəndəliyində məsləhətçi kimi fəaliyyət göstərən, alim-tədqiqatçı, AR-nın Vəkillər Kollegiyasının üzvü İsmayıl Aydın oğlu İsmayılovdan Şuşa şəhəri barədə çox şeylər öyrəndik. Şuşa şəhər kitabxanasının sərgisində saxlanması üçün və nümayiş etdirməkdən ötrü müəllifi olduğum “Azərbaycançılıq ideyasının konseptual aspektləri”, “Гейдар Алиев и концептуальные аспекты идеологии азербайджанства”, “M.P.Vaqif poeziyasında vətən sevgisi” kitabları hədiyyə etdim. Bunun müqabilində İsmayıl müəllim də müəllifi olduğu “Bizim qala” və “Qarabağın tacı doğma Şuşamız” kitablarını mənə hədiyyə etdi. Beləliklə, Şuşa ilə bağlı bütün təəssüratlarımı Xarı bülbüllə yanaşı gülüstan yaradan, çiçəklərin rənginə boyanmış, ətrindən məst olmuş Cıdır düzündə qələmə aldım.
Şuşanı ziyarət edənlər ilə burada anadan olub yaşamış sənətkarların bu şəhər, bu möcüzəli məkan barədə söylədiklərində olan doğmalıq, yaxınlıq və eyniliyi belə xarakterizə etmək olar: “Şuşa dağlar qoynunda, elə bir yüksəklikdə yerləşib ki, orada səmanın rəngi də sanki daha təmiz və daha parlaqdır. Dağ bulaqlarının suyu şəffaf və şəfalıdır. Deyilənə görə, bu eldə hava, su səsin inkişafına gözəl təsir göstərir. Bəlkə şuşalıların musiqiyə olan sevgisini təbiət özü müəyyən edib. Dağlar, dərələr, vadilər birlikdə möhtəşəm, təbii bir “pavilion” (yəni bağ və parklarda yüngül tikili) yaratmışdır. Bu pavilyonun akustikası (teatrda səsin, musiqinin yaxşı eşidilməsi üçün tələb olunan şərtlər) da qeyri-adidir. Burada səs daha cingiltili, tembr (hər bir səs və ya musiqi aləti üçün xarakterik səs xüsusiyyəti) daha zəngin səslənir. Musiqi sədaları o qədər zərif və dərindir ki, sanki hansısa xüsusi şəffaf akustik linzadan keçir. Burada bülbüllər də dünyadakı bütün bülbüllərdən daha gözəl cəh-cəh vururlar – bunu şuşalılar deyir. Mən isə deyərdim ki, bu bülbüllərin dünya bülbüllərindən daha fərqli cəh-cəh vurmalarının səbəbi Şuşa ətrafındakı qayalıqlarda bitən gül-çiçəkliklərin ən təhlükəsiz yerində boylanıb digər güllərlə qovuşan Xarıbülbüllərin qeyri-adi qoxusundan yaranmış (ortaq) müştərək ətirdir. Bu müştərək ətrin qoxusu Ruhumu oxşayan nəğməli anlarımda Azərbaycan mirvarisi Şuşa şeirinin yaranması üçün bir əsas oldu.

Ruhumu oxşayan nəğməli anlar!
Nədəndir həyatdan doya bilmirik?
Olmasaydı əgər mətin insanlar
Çarəsizliyi də biz dərd edərdik.

Gəzdik qarış-qarış vətənimizi,
Sanki yad olmuşduq Şuşamıza biz.
Düşmənsə ört-basdır etdi hər izi,
Birdən zəiflədi sanki cərgəmiz.

Gözümüz yol çəkdi Şuşaya görə,
Arzumuz düşmədi dildən, dodaqdan.
Həsrətlə yaşadıq biz milyon kərə,
Fəqət üzülmədik bikef olmaqdan.

İllər yaş artırdı yaşımız üstə,
Otuz illik həsrət gerçəyə döndü.
Zaman münsif oldu başımız üstə,
Şuşa qucaq açdı azad göründü.

Həmişə gözlədik yol üstə çıxdıq,
Biz zəfər yolundan gəldik Şuşaya.
Dünyaya sığmadıq, arzuya sığdıq,
Döndük hər birimiz günəşə, aya.

Daş da özünü müqəddəs eylər,
Haranı axtarsan ordan səs eylər.
Hər şeyə bir yandan baxsan bəs eylər,
Şuşaya yüz yandan baxsan az olar.

Şəhər var əlçatan olub hamıya,
Belə məqamda yox bir söz deməyə.
Şəhər var ki, gəlməz hesaba, saya,
Dünyanın əlçatmaz qütbüdür, Şuşa.

Əli Dalğın, sevin, gücün dağ oldu,
Hər qarış torpaqda güllər qoşadır.
Zaman gücün oldu, üzün ağ oldu
Elin mirvarisi bil ki, Şuşadır.