FİKİRLƏR HAQQINDA BİR NEÇƏ SÖZ

“Hürriyyət” qəzetinin (03.12.2024-cü il) sayında hörmətli kimyaçı professorumuz Eldar Məmmədbəylinin məqaləsinə rast gələndə maraqla oxumağa kökləndim. Məqaləni həmkarı kimyaçı alim Rəsul Rəxşanlı haqda yazmışdı. Yazı həmkarının kimya sahəsindəki işlərinə həsr olunmamışdı. “Fikirlər, düşüncələr, deyimlər” adlı yazısında professor onu fərqli baxımdan oxucuya təqdim edirdi. Həqiqətən də yazıya marağım bir az da artdı.
Hansı səbəbdən?
Bu səbəbdən ki, Rəsul müəllim haqqında nələrsə bilirdim. Kimyada yeni reaksiyalar aparıb, təzə maddələr sintez edib. Kimya tarixi sahəsində onilliklərlə apardığı axtarışlarla sübuta yetirib ki, ilk kimyaçı alimimiz Avropada təhsil almış, alimlik dərəcəsinə layiq görülmüş Möhsün bəy Xanlarov olub. Yusif Məmmədəliyev isə ilk azərbaycanlı sovet kimyaçı alimimizdir. Lüğətşünaslıqdakı yenilikləri nəzəri cəhətcə mümkün olan bütün istiqamətlərdə praktiki surətdə tərcü-məyə imkan verən lüğətlərin tərtibi üsulunu yaratmaqdan ibarətdir. Bir neçə üçdilli lüğətlərin beləsini tərtib edib və göstərib ki, onlar altı ədəd ikidilli lüğəti əvəz edə bilir. Onların nəşrini həyata keçirib. Üstəlik də universal terminoloji lüğətlər adlandırdığı bu cür lüğətlərlə bağlı hesablamaları aparmaqdan ötrü iki riyazi tənlik təklif edib. Kimya, riyaziyyat, məntiq sahələrinin qaydalarıni tətbiq etməklə idman elmində uğurlar qazanıbdır. İdman masaüstü intellektual oyunlar ixtira edib və patentlər alıb. Azərbaycana idman aləminə oyunlar vermiş ölkə adı qazandırıb. Qərb dünyasında üç və daha artıq sahədə həqiqi uğurlar əldə etmiş şəxslərə diqqət ayrılır və belələri polimat adlandırılır. Bizdə isə təəssüflər olsun ki, indiyədək bu anlayışa diqqət və əhəmiyyət verilməyir.
Eldar müəllimin bu yazısında bambaşqa məqama toxunulurdu. Deyilirdi ki, Rəsul müəllim ətrafında baş verənlərə, gördüklərinə, eşitdiklərinə diqqətlə yanaşır, onları araşdırır, ümumiləşdirir, nəticələr çıxarır və fikirlər, düşüncələr, deyimlər halında rəylər söyləyir.
Məsələn, məlumdur ki, Qərb ölkələrindən fərqli olaraq Sovet İttifaqında alimlərin uğursuzluqlarından yazmağa, danışmağa yol verilmirdi. Gənc tədqiqatçi Rəsul Amerikanın və Qərbi Avropanın elmi jurnallarında maraqlı yazılara rast gəlir. Əcnəbi alimlər hansısa reaksi-yaları aparmaqda uğursuzluğa düçar olmaları, hansısa maddələri sintez etməyi bacarmadıqlarını açıq etiraf edirdilər. Bizim gənc həmin məqalələri diqqətlə oxuyaraq onların səhvini tapmışdı. Əcnəbilər universitetdə aldıqları təhsillə kifalətləndiklərindən nəzəri kimyanın son nailiyyətlərindən xəbərsiz qaldıqlarından səhvə yol vermişlər. Daim nəzəri kimyanın yeni nailiyyətlərini diqqətdə saxlayan gənc isə həmin reaksiyaları digər şəraitdə aparır. Yəni nəzəri kimyanın son naliyyətləri əsasında. Reaksiyaların gedişi də, nəzərdə tutulan məqsədli maddələrin sintezi də uğurla bitir. Üstəlik də gənc tədqiqatçımız belə qənaətə gəlir:
– Kimya elə elmlərdəndir ki, daim yeni nəzəri biliklərə yiyələnmədən heç də həmişə istənilən praktiki tədqiqatda uğur qazanmaq mümkün olmur.
Bu fikrə etiraz edənlər olmadı, razılaşanlarsa tapıldı. Bəziləri isə duşündü ki, onlar da bu fikri və məhz beləcə deyə bilərdi. Bəs bu nədən irəli gəlirdi? Deməli, onlar söylənmiş fikirlə razıdır və həm də fikrin səmimi söylənməsi onlara xoş gəlmişdir. Onun düşüncəsi doğru, deyimi təbii görünür.
Ömrünün yarım əsrini kimyaya həsr etmiş Rəsul müəllim elm haqda, onun həyatda, inkişafda yeri haqda da düşünmüş, bəzi qənaətlərə gəlmişdir. Belələrindən ikisinə diqqət yetirək.
– Elm ölkənin ali təcəssümüdür, bu da xalqın arzusunu həyata keçirməkdə əmək və ədalət dərəcəsində bazisdir.
– İstehsalat imkanı daxilində bu günün tələbatını ödəmək üçün işləyir, elm sabahın daha zəngin və gözəl olmasına görə axtarışlar aparır.
Bu qənaətlərdə müşahidələr güclüdür, məntiq var, fikrin ifadəsi anlaşılandır.
İlk sovet kosmonavtının uçuşuna yeniyetmə Rəsul da sevinmişdi, iftixar hissi keçirmişdi. Eyni zamanda ürəyindən keşmişdi ki, yaxınlarda azərbaycanlı kosmonavtımız da göylərə yüksələcək. Düşünürdü ki, hansı sovet respublikası xalqının nümayəndəsinin kosmosa buraxılmasına növbə üzrə riayət ediləcək. Belə olmadı. Sonrakılar da ruslardan, slavyanlardan ibarət idi. Kosmonavtların uçuşa buraxılmasıyla əlaqəli düşündü, lakin yaxşı, ümidverici nəsə tapa bilmədi. İzləməkdə isə davam etmişdi, əvvəlkitək ehtirasla, inamla olmasa belə. Sonrakı on səkkiz il ərzində yalnız slavyan olan vətəndaşlar kosmonavtlığa seçildi. 1969-cu ildə bir neçə peyk buraxıldı. Hərəsində neçə kosmonavt uçmuşdu, hamısı da eyni xalqdan. Həmin ilədək buraxılan kosmonavtlar da onlardan idi. Kosmonavtlarla bağlı düşüncələri daha da genişləndi, dərinləşdi. Belə tədbir, planlaşma təsadüfi ola bilməzdi. Deməli, kosmonavtların belə seçilməsində məq-səd güdülür. Deyilən, yazılan sovet xalqları arasındakı bərabərlik işdə, əməldə yoxdur. Göstəriş isə yuxarı dairələrdən gəlir. Yuxarılar haqda da gəncdə düşüncələr yaranır. Düşüncələr çulğalaşır, dairəsi genişlənir, dərinləşir və bununla bitir:
–Babalardan qalmış torpaqdakı doğma vətənə olan məhəbbəti birləşdirilmiş torpaqlardan yaradılmış süni ölkəyə bəsləmək olmur, nə təbliğatla, nə də güclə.
Məgər vətənpərvər gəncdə oyanmış bu real fikrə etiraz etmək mümkündürmü? Axı bu böyüklükdəki, bu miqyasdakı bu dərəcədəki acı fakt deyilənə əsas vermirmi?
Digər fikirlərə, düşüncələrə, deyimlərə nəzər salaq.
– Güclülər “hər kəs öz marağını qorumalıdır”, zəiflərsə “ədalət hər şeydən ucadır və hamı onun keşiyində durmalıdır” prinsipinə üstünlük verir.
–Xalqların atalar sözləri, müdriklərin gəldikləri qənaətlər həyatın, yaşamaq elminin qanunları əvəzidir. Onları öyrənib riayət etmək çətinlikləri aradan qaldırmaqda, uğurları artırmaqda, həyatı gözəlləşdirməkdə yardımçı ola bilər.
– Kiminsə dediyi kimi həyat təkcə uğursuz evlənənləri deyil, həm də uğursuz məmurları olan ölkədə yaşayanları filosof eləyir.
Bunlarda bir zəiflik, pürçüklük axtarılsa tapıla bilərmi? Ağıla aksioma sözü gəlir. Orta məktəbdən bilirik, isbata ehtiyacı olmayan həqiqətlərə deyilir. Elə bu fikirlərin hər biri də sankı aksiomadır, çünki ölcübbiçəndə, sadəcə desək toplayanda, çıxanda, vurub böləndə bunlar alınmırmı?
Real həyatdan götürülmüş, sanki hər bir düşüncəli insanın ağlına gələ bilməsi mümkün olacaq kimi görünən bir fikirmi, düşüncəmi, deyimmi də var. Ona da nəzər yetirək.
–Beyinin xoş düşüncələri və dilin onları aydın ifadə etməsi başın ucalığı üçün nə qədər dəyərlidirsə, beyinin düşündüyü halda belə dilin bəzən susması başın salamatlığı üçün daha vacibdir.
Müəllif sanki başına gəlmişləri təhlil etmiş və ağlına gəlmiş düzgün-doğru düşüncəsini sözlə ifadə etmişdir. Elə ifadə etmişdir ki, hər bir adam üçün aydın olsun. Buna əks getməyə, bunun düzgün olmadığını söyləməyə kimsə cəsarət edərmi?
Məqalədə oxucuya təqdim olunan digər fikirlər, düşüncələr, deyimlər də təbii görünür, etiraz, inkar etməyə hər hansı səbəb tapmaq asan görünmür.
Daha bir deyimi misal göstərək:
–Deyirlər ki, məhəbbət gözəllik yaradır. Razıyam, di gəl ki, nifrət də gözəllik yaratmaq qabiliyyətinə malikdir. Məgər nifrətdən gözəl əsərlər qələmə alınmayıb, fırçadan çıxmayıb, bəstələnməyib? Yaxşı olmayana nifrət təbii gücdür və o da yaradandır.
Etiraz etmək olarmı? Necə? Hansı faktla? Bəs təsdiqlənməsini necə? Cəhd olunsun. Hitlerə, faşizmə nifrətdən neçə-neçə əsərlər yarınıb? Bədii ədəbiyyatda, kino sənətində, rəsm əsərlərində. Məgər bunları birlikdə xatırlamağı bacarmarıqmı? Hələ sonrası da var. Sovet hakimiyyəti çöküb dağılanda bolşevik kommunistlərin törətdikləri dəhşətlər haqda az gözəlliklər yazılıb, çəkilib? Məgər bunlar insan nifrətinin yaratdığı gözəlliklər deyil?
Yuxarıda söylənənlərlə yanaşı hər halda ilk oxunuşdan qəbul edə bilmədiyim deyimə də rast gəldim. Bəlkə də şəxsən mənə yaxın olmayan sahədən olduğundan belə təsir bağışlamışdı. Əlbəttə, ola bilər. Deyim belədir:
– Əgər müxtəlif uşaq idman intellektual oyunları yaradılması sahəsində işlər davam etdirilərsə və onlar üzrə çempionatlar və turnirlər keçirilərsə çoxlu ağıllı uşaqlar tərbiyə edəcəyik. Zaman ötdükcə belələrinə ehtiyac artır.
Maraqlandım. Özüm üçün aydınlaşdırmağa çalışdım. Hamı övladlarının intellektli böyüməsini istəyir. Bu təbiidir. Lakin hər valideyn də buna düzgün bildiyi yolla nail olmağa çalışır. Bəs elm, alimlər nə deyir? Hələ XIX əsrin pedaqoq və psixoloqları deyib ki, uşaqların intellektli böyüməsindən ötrü onlar əyləncəli oyunlar oynamalıdır. Dövrümüzün uşaqları da belə oyunları oynayır. Bir əmma var. Heç də hamısı həvəs göstərmir belə oyunlara. Səbəbi belədir ki, bu fərqli dəstədən olan uşaqlar əyləncəli oyunlarda motivasiya görmürlər. Onlar da oyunlarda iştirak edərkən uğurlarına görə müvafiq medallar almaq istəyirlər, lap elə böyüklər kimi. Uşaqlar üçün isə təəssüflər olsun ki, məxsusi idman oyunları indiyədək yaradılmayıb. Bu da “uşaqlar bizim gələcəyimizdir, hər şeyin ən yaxşısı onlar üçündür” deyən böyüklərin səhvidir. Yəni uşaqlar arasında müxtəlif miqyaslı çempionatlar və turnirlər keçirilməsindən ötrü idman oyunları yoxdur. Kimyaçı alim bu boşluğu aradan qaldırmağa cəhdlər göstərib. İxtiralar edib, patentlər alıb. Ölkə, qitə, dünya çempionatlarında, turnirlərində medallar almaqdan ötrü balacalar dərindən düşünməli olacaqlar. Məhz dərin düşüncələrdə intellektin inkişafı da güçlü olur. İndi isə, bizim günümüzdə belə oyunlar var. Deməli, yarışlar təşkil etmək mümkün olacaq. Daha intellektli balaların böyüməsinə real imkan yaranmışdır. Digər tərəfdən isə həqiqətən də zaman ötdükcə mürəkkəbləşən həyatda, texnika-texnologiya mühitində daha ağıllı uşaqlara ehtiyac artmaqdadır.
Beləliklə, mənim xəbərsiz olduğum məqamlara aydınlıq gətirildi, məlumatlandım. Bunu da qəbul etdim. Bu da belə bitdi.
Hə, sonda ədalət naminə etiraf etməliyəm ki, professor E. Məmmədbəylinin məqaləsini oxumağımdan məmnun qaldım. Rəsul Rəxşanlı haqda isə düşünməyə həvəsli olan insan fikri ortaya çıxdı. Oxuduqlarım, tanış olduqlarım “Fikirlər” haqda bir neçə söz də mən demək istədim.

Səyyad BAYRAMOV,
AMEA.Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun aparıcı elmi işçisi.Dr.Dosent.
"Ziya" İnsan hüquqlarının Müdafiə Mərkəzinin sədri,
Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü,
Azərb aycan Kinematoqrafiya İttifaqının üzvü,
Azərbaycan Profesional Kinorejiissyorlar Gildiyasının üzvü.
Respublika Ağsaqqallar Şurasının Nəsimi rayon şöbəsinin idarə heyəti üzvü.