Azadlıq: mənəvi cövhər, milli ləyaqət inikası kimi

Azadlıq! Əsrlər boyu insanların uğrunda mübarizə apardığı məfhum. Məfhumun özü də məchuldur. Məsələn, Sartr deyirdi ki, dəyərlər, yəni haqqında danışacağımız azadlıq ilk növbədə mənim varlığım üzərində qurulur. Əgər mən bioloji varamsa, demək, mənəvi dayağımı da tapmalıyam. Ona söykənməliyəm. Bu mənada dərrakəli insan öz azadlığının çağırışına səs verməli, bu yolda irəliləməlidir.
Öncə bəhs etdiyimiz və Sartrın da dediyi kimi. Hər kəs bu sözə özünəməxsus və fərqli cavab verə bilər. Əvvəlcə düşünək: Azadlıq nədir?.. Bunu müəyyən punktlara bölmək olar. Məsələn, "söz azadlığı", "toplaşma azadlığı", "heç bir təsir və nəzarət altında olmamaq" və s. Təbii, çox cavablar saya bilərik.
Təzəlikcə Əhməd bəy Ağayevin "Sərbəst insanlar ölkəsində" kitabını oxudum. Azadlığın tamamilə başqa bir anlayış olduğunun fərqinə vardım. Biz azadlığı axtarır və onu qazanmağa çalışırıq. Əslində azadlıq bizim özümüzdə, öz içimizdədir. Bu əsərdə qəhrəman istibdad rejimində göz açmış və yaşamışdır. Sonradan səfər zamanı üstündə "sərbəst insanlar ölkəsi" yazılan böyük qapıya rast gəlir və içəri keçmək istəyir. Qapıdakı mühafizəçilər qonağı salamlayaraq ölkəyə daxil olmaq üçün: "Tamahına yiyə durursanmı?", "Doğrunu sevirsənmi?", "Həqiqətə dözümün varmı?", "Ləyaqət sahibisənmi?" - cavablanması lazım olan bəzi suallar ünvanlayırlar. Qəhrəmanımız içəri keçmək üçün sualların hamısına "hə" cavabını verir. Sonralar bu ölkəni gəzdikcə öz ölkəsi ilə aradakı fərqi görür. Əslində istibdaddan azadlığa gəlmişdi, sevinməli idi. Amma o burada əsl azadlığı gördü və öz ağlında olan azadlıqla arada olan böyük fərqi anladı. Azadlığı vermirlər və tapılmır. Azadlıq insanın öz içində olur. Azad cəmiyyətlərdə özü-özünə istibdad quran milyonlarla insan var. Azadlıq verilən bu suallar zəminində insanın içində yaranır.
Əsərin ən maraqlı hissəsi ünvanlanan suallara müəllifin cavabıdır. Əlbəttə, oxucu sualın cavabına nəzər yetirməzdən öncə özü də düşünməli, daşınmalıdr. Məsələn, "Tamahınıza sahibsinizmi?"- sualının cavabı bəşəridir:
"Başqalarına qarşı azad ola bilmək üçün insan öz tamahından qurtulmalıdır. İnsanı canlandırıb hərəkətə gətirən amil içində daşıdığı arzulardır. Bu arzular güclü və sürəkli olduğu zaman onlara tükənməz istək deyilir. Ancaq heç bir istək öz-özlüyündə pis və yaxşı adı ilə damğalana bilməz. Bunları yaxşı yaxud pis göstərən hansı yolla həyata keçmələridir". "Doğrunu sevirsənmi? Həqiqətə dözümün varmı? suallarının cavabı insanı saflaşdırır:
"Doğrunu sevmək və həqiqətə duruş gətirmək azad insanlar üçün mühüm əsasdır. Gerçəyə qalınca bu iki sual bir şeydir: Doğrunu sevən həqiqətə də dözər. İş burasındadır ki, insanlar, ümumiyyətlə doğrunu sevdiklərini və həqiqətə hörmət etdiklərini söyləyirlər ancaq həqiqətə qalanda bir çoxları bunu xoşlamır". "Azadlıq nədir? Sərbəst düşünmək və düşündüyünü dilə gətirmək deyilmi?"- sualı isə axtarışına çıxdığımız məfhumun ən ideal cavabıdır:
"Yəni yaxşı deyə tanıdığımız şeyə yaxşı, pis deyə tanıdığımız şeyə pis demək. Əslində yaxşı və pis anlayışları subyektiv anlayışlardır. Subyektiv anlayış isə doğru ola da bilər olmaya da. Ancaq doğruya da yanlışa da dözmək lazımdır. Axı təkrar edirəm dözüm olmasa azadlığın özü aradan qalxar. Verilən hökm doğru sayılmadığı halda onu rədd etmək və yanlış hökmü düzəltməkdə digər vətəndaşların haqqı olmalıdır". Və nəhayət, sonuncu sual "Ləyaqət sahibisənmi?"- deyə ünvanlanır:
"Ləyaqət sahibi olmayan insan azad da ola bilməz. Gerçək ləyaqət ilə saxta ləyaqət arasındakı fərqə diqqət yetirək: bir vətəndaşın hansısa əməlindən yaxud sözündən sonra o dəqiqə yumruq atmaq, söyüş söymək həqiqi ləyaqətin tam əksidir. Buna ləyaqət deyilməz, zorakılıq deyilər. Həqiqi ləyaqətə gəlincə, bu, bir insanın daşıdığı fikirlərə, duyduğu hisslərə bütün hallarda və hər zaman sadiq qalıb sayqı göstərməsidir. Düşüncə və duyğularını tez-tez dəyişən və gizli saxlayan insanlarda ləyaqət axtarmaq əbəsdir. Aydındır ki, belə insanlar azad ola bilməzlər və onlar külək istiqamətində hərəkət edirlər".
Azadlıq doğrudan da bu zəminlər üzərində qurulan anlayışdır. Bunun üçün ilk növbədə məktəblərdən hələ yetişməmiş fidanlardan başlamaq lazımdır. Gerçək azadlıq məfhumunu onlara təlqin etmək bizim borcumuzdur. Yazının sonuna yaxın klassiklərimizin də dediyi kimi, həqiqətən də azadlıq şüurun cövhəridir, şüur da insanın. Ona görə, bu cövhəri cilalayarkən, insandan göz qulaq olmalısan. İnsana baxmasan cövhər tutmaz. Uzun-uzun zamanlar istibdada alışmış bir insana azadlıq aşılamaq heç də asan bir şey deyil. Axı istibdadın hökm sürdüyü yer insanın ruhu və qəlbidir. İstibdad burada yerləşir, burada taxtın qurur, burada tacın başına taxır. Oxuduğum bu kitab son dönəmlərdə məni dərindən düşünməyə vadar edib və etməkdə davam edir. Öz içimizdə qurduğumuz istibdaddan, senzuradan xəbərsiz olan bizlər azad yaşadığımızı düşünürük. Azadlığın asan olduğunu düşünürük. Amma bu yeddi hərfdən ibarət sözün altında yatan dərin fəlsəfədən hamımız bixəbər idik.
1930-cu ildə qələmə alınmış bu kitab bütün dövrlər üçün mahiyyətcə dəyişməz olan azadlıq məfhumunu çox gözəl izah edir. İstibdadda yaşayıb idarə edilmək azadlıqda yaşayıb azad vətəndaş olmaqdan qat-qat asandır.

Ayhan AĞARZAYEV,
BDU Jurnalistika fakültəsinin tələbəsi