Yandırılmış Kitablar üçün Mərsiyə
(O alovlar şölə çəkib şəfəq salır zülmətə…)

Cəllad! Sənin qalaq-qalaq yandırdığın kitablar
Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu…
Biz köçürük bu dünyadan, onlar qalır yadigar,
Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu…
Yandırdığın o kitablar alovlanır… Yaxşı bax!
O alovlar şölə çəkib şəfəq salır zülmətə…
Şairlərin nəcib ruhu məzarından qalxaraq,
Alqış deyir eşqi böyük, bir qəhrəman millətə,

Arazın bu tərəfində payız yalnız yarpaq tökülməsi anlamına gəlmir. 78 il əvvəl Təbrizin Saat Meydanı, cahil insanların alovlarında yanan və məhv olan kitabların canlı şahidi oldu. Bu cahilliyin alovu yalnızca minlərlə kitabı yandırmaqla qalmadı, həm də bir il ərzində Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatında təqdirəlayiq işlərə imza atmış inqilabın ağacını da qurutdu.
Müharibə, insanlığın ağrı və əzab dolu dünyamıza hədiyyə etdiyi ən acı anlayışdır. Bu istənməyən hədiyyə, yalnız dünyamıza deyil, həm də insan düşüncələrinə də kədər və qəm yaymışdır. Bu hadisələrlə dolu dünyada və mənasız müharibələrdə bir insanın ölümü nə qədər acı və ədalətsiz olsa da, bir kitabın yanıb məhv olması da bir o qədər ağrılıdır.
Ədalətin çətin tapıldığı bir yerdə, kitabların məhv edilməsi bəşəriyyətin mədəniyyətinə vurulan dərin bir yara və bəşəri tarixdə bir qara ləkədir..
Bu yazı, insan cəhalətinin atəşində yanan və külə dönən kitabların qısa hekayəsidir.
Güney Azərbaycanda 1946-cı il dekabr ayının 17-də baş verən mədəni soyqırım “yandırılmış kitablar günü” adı ilə xatırlanır.
İran şahlıq rejiminin (Pəhləvilər sülaləsi) təzyiqindən və səriştəsizliyindən boğaza yığılmış xalq milli hakimiyyətini təsis etdi və milli dəyərlər çərçivəsində həyatını qurmağa başladı. İkinci Dünya muhaibəsinin nəticələri ilə dünyada və bölgədə daha da demokratikləşmə ümidində olan xalq 1946-cı ildə İran şah rejiminin hərbi hücumuna məruz qaldı. Qısa müddətdə minlərlə insan öldürüldü, on minlərlə soydaşımız ölkədən mühacirət etdi, bir o qədəri də sürgün edildi. Bu barədə tarixi sənədlərdə çox sayda məlumat verilir. Lakin 1946-cı il dekabr ayının 17-də, Azərbaycanda demokratik dövlət quruluşunun dagıdılmasından 4 gün sonra İran rəsmi dairələri kütləvi şəkildə kitab məhsullarının yandırılması aktlarını keçirməyə başladı.
Azərbaycan dilində bütün növ kitablar, bədii ədəbiyyat, məktəb dərslikləri, mətbuat nümunələri, üzərində Azərbaycan dilində yazı olan hər bir kağız, sənəd yandırıldı. Bu işi rəsmi dövlət orqanları nəinki gizli etmirdi, hətta kütləvi tədbirlər keçirilirdi, məktəblərdə kiçik yaşlı uşaqları öz ana dilində olan kitablarını gətirməyə və kütləvi mərasimlərdə yandırmaga məcbur edirdilər.
İnsanlıq tarixi daim maddi və mənəvi dəyərlərin çoxunun yox olmasına şahidlik edib. Bunlar arasında kitablar ən qiymətli mənəvi xəzinələrdir ki, insanın ehtirasları səbəbindən alovda məhv olmuşdur. Bu faciə daha da ağrılı olur ki, hər yandırılmış kitabın bir ömürlük təcrübə olduğunu və sahibinin bildiklərini gələcək nəsillərə miras qoyduğunu anladıqda dərk edirik. Hərçənd ki, bu günün inkişaf etmiş texnologiyası insanlığa tarixinin bir çox qaranlıq nöqtələrinə çatmağa və onları bərpa etməyə imkan verir, amma heç vaxt o insanları, qələm tutan və o kitabları yazanları, həmçinin həmin əsərlərin yaranmasına səbəb olan şəraitləri yenidən yarada bilməyəcək. Çünki keçmişə qayıtmaq mümkün deyil. Buna görə də, nə qədər tarix təkrarlanarsa da, hər təkrar da özünə xas bir rəngə sahibdir. Yandırılmış kitablar, yandırılmış Şuş şəhəri kimi, tarixlərin dərinliklərində dəfn olub və heç vaxt geri qayıtmayacaq.
Kitabların yandırılması, zamanla pis bir vərdişə çevrilmiş və müharibələrin sonunda həyata keçirilirdi. Bu yalnız kitabları deyil, həm də insan cəmiyyəti üçün tarixi, mədəni və sosial dəyərə malik bütün yazıları və sənədləri əhatə edirdi. Keçmişdə rəsmi bir mərasim kimi həyata keçirilən bu pis vərdiş tarix boyu dəfələrlə təkrarlanmışdır. Müasir dövrdə, texnologiyanın və rəngarəng inqilabların təsiri ilə artıq kitab yandırmaq xəbəri yoxdur, amma bu faciə başqa bir şəkildə, media və kitabların senzurası olaraq özünü göstərir.
Tarixdə izləri qalan ilk böyük kitab yandırma hadisəsi, orta əsr Avropasında və Xristian papaları tərəfindən həyata keçirilmişdir. Kilsə, padşahın əmri ilə, yəhudilərin pis və Xristian dünyası üçün zərərli hesab etdiyi bütün sənədləri və kitabları yandırmışdır. Nəticədə, orta əsrlərdə bir çox qiymətli kitablar kilsənin dəstəyi ilə yandırılıb və tarixdən silinmişdir.
Çağdaş dünyada baş vermiş olan kitab yandırmalarından biri olaraq Şərqi Berlin və Almaniyada II Dünya Müharibəsi zamanı baş verən hadisələr göstərilə bilər. Almaniyanın nasistləri, sonralar dünyanı qan və işgəncələrə qərq edən bu rejim, cinayətlərinə başlamaq üçün 1933-cü ilin 11 may tarixində böyük bir teatr oyununda, faciəvi bir gecədə, minlərlə kitabı alovlandırdılar.
Alman şairi və tarixçisi Bertolt Brecht, bu kədərli mənzərəni təsvir edərək belə yazır:
Kitablar yandırılır
Xalqın önündə, meydanlarda,
Böyürüncə Hitler Hazrətləri
Zərərli fikirlərlə dolu kitabların yandırılması
Araba kitab daşıdı- öküzlər odun meydanlarına araba
Gözdən düşmüş şairlərdən biri,
Həm də lap yaxşılarından biri
Göz gəzdirərkən odlanacaq listə,
Ağlı başından getdi
Unudulmuşdu onun adı
Tez qaçaraq, getdi çalışma otağına
Sanki öfkəsindən qanadlanmışdı
O saat bir məktub yazdı zorbalara
"Benimkileri də yandırın" dedi. "Benimkileri də"
Edəməzsiniz mənə bu pisliyi,
Qıraqda buraxamazsınız məni
Mən də lap gerçəyi söyləmədimmi kitablarımda?
Nədən davranırsınız mənə yalancıymışam kimi?
Yandırın mənimkiləri də.

Tarixin digər acı hadisəsi, 1955-ci ildən başlayıb 1971-ci ilə qədər davam edən Cənubi Afrikada böyük kitab yandırma hadisəsidir. Bu böyük kitab yandırma hadisəsində müxtəlif mövzularda, xüsusilə siyasət, tarix, mədəniyyət və klassik ədəbiyyat sahələrindəki dəyərli kitablar, ən önəmlisi etnikçilik səbəbi ilə özəl və dövlət kitabxanalarından toplanıb alovlara verilmişdir.
Dünyada sonuncu kitab yandırma hadisəsi, bir neçə il əvvəl Əfqanıstanda rejim dəyişkənliyi ilə eyni dövrdə baş verdi. O tarixi diyarda, böyük və tarixi "Buda" heykəlinin yerə yıxılmasından sonra, indi elmi-tarixi kitablar növbəsi gəldi. Taliban qüvvələri və puştunların dəstəyi ilə bütün kitabxanalar yandırıldı və oradakı kitablar məhv edildi.
Kitab yandırmanın acı dolu hekayəsi öz bədbəxt izini İranda, xüsusilə Güney Azərbaycanda da qoymuşdur. Bu torpaqların keçmişindən bu günə qədər tarixin iki böyük kitab yandırma faciəsinə şahid olduğunu görürük. Uzaq keçmişdə monqolların genişmiqyaslı kitab yandırmasından sonra İranın müasir tarixi "Pəhləvi" adlanan qara bir ləkə ilə qaralmışdır. Min illik türk hakimiyyətinə, Qacarlar sülaləsi ilə sona çatan dövrə, Pəhləvilər hakimiyyəti başlayandan etibarən türk düşmənçiliyi siyasəti ilə qısa müddətli hakimiyyətini həyata keçirmişdir. Özünü guya mədəniyyətli göstərən və monqolları kitabları yandırdığı üçün vəhşi adlandıran bu hakimiyyət illər sonra özünün də onlardan geri qalmadığını sübut etmişdir.
1325-26 ci il(1945-46), Azər ayının 26 -21 sı Cənubi Azərbaycan üçün kədərli bir payızın başlanğıcını gətirdi. O illərdə, Azərbaycan Demokrat Firqəsi məğlub olduqdan və Mir Cəfər Pişəvərinin bir illik hökuməti sona çatdıqdan sonra, Pəhləvi hökuməti, baş nazir Qavam ol-Saltaneh hiyləgərliyi və Rza Xanının sərtliyi ilə öz qoşunlarını Təbrizə göndərdi. Onlar, Azərbaycanının maddi və mənəvi sərvətlərini, habelə bir illik Azərbaycan hökumətinin mədəni irsini tamamilə məhv etməyi planlaşdırırdılar.
Bu siyasi təmizləmə yalnız insanları qırmaqla yekunlaşmadı. Pəhləvilərin dəhşətli və vəhşi teatrı, son pərdəsində şəhərin müxtəlif guşələrində sallanan edamları ilə müşayiət olunurdu və inqilabçıların cansız cəsədləri, şəhər boyu qorxu və dəhşət salırdı. O gündə Təbrizin Saat Meydanı göyə yüksələn böyük alovların, içindəki kitabları külə çevirib yandırdığı bir alovun şahidi oldu.
O böyük hadisədə ki, gələcək nəsillər heç vaxt onu unuda bilməyəcəklər, müxtəlif mövzularda olan minlərlə kitab-mədəniyyət, ədəbiyyat, siyasət, tarix və həmçinin uşaqların dərslikləri-odun alovlarına qurban verildi. Bu faciəli hadisədə Azərbaycanın yazılı xəzinələrinin böyük bir hissəsi məhv oldu. Bu kədərli hadisədən sonra, 1952-ci ildə Azərbaycanın böyük şairi Səməd Vurğun Parisin Sülh Konfransında iştirak etdi. O, yandırılan kitablar üçün yazdığı şeiri oxuyaraq, bu acı hadisəni Azərbaycan xalqına qarşı böyük bir hörmətsizlik kimi qiymətləndirdi.
Cəllad! Sənin qalaq-qalaq yandırdığın kitablar
Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu…
Yandırdığın o kitablar alovlanır… Yaxşı bax!
O alovlar şölə çəkib şəfəq salır zülmətə…
Şairlərin nəcib ruhu məzarından qalxaraq,
Alqış deyir eşqi böyük, bir qəhrəman millətə;
O alovlar şölə çəkib şəfəq salır zülmətə…
Cəllad! Mənim dilimdədir bayatılar, qoşmalar,
De, onları heç duydumu sənin o daş ürəyin?
Hər gəraylı pərdəsində min ananın qəlbi var…
Hər şikəstəm övladıdır bir müqəddəs diləyin;
De, onları heç duydumu sənin o daş ürəyin?
O qara günlərdən 78 il keçsə də, tarix göstərdi ki, qatillərin yandırdığı kitabların qara tüstüsü yalnız öz gözlərini kor edib və onları tarixdən əbədi silib. Bu gün, kitabsevərlər və həmçinin Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatının sevərləri, həmin kədərli günlərin xatirəsini yaşatmaq üçün Azər ayının 21-26 tarixlərini bir-birinə kitab hədiyyə edərək və bir dəstə gül təqdim edərək qeyd edirlər.