Tariximiz
3-cü yazı
(Axundovun xidməti xalqdan niyə gizlədilib?)

Tarix elminin az öyrənilmiş problemlərindən biri şərqin dövlət birlikləri tarixidir. Belə ki, bütün dövrlərdə kənardan güclü görünən dövlət və ya dövlət birlikləri həmişə daxili sabitlikdən məhrum olublar. Hətta bəziləri güclü mərkəzi hakimiyyətə malik olsalar da daxili sabitlik olmadığına görə az vaxtdan sonra çökmə məcburiyyəti qaçılmaz olub. Qədim Azərbaycan ərazisində vahid Azərbaycan dövlətinin olmadığına görə və tariximizi başqa ölkələrin arxivlərindən axtarmalı olduğumuza görə həmişə çoxlu çətinliklərlə üzləşirik. Ən qaçılmazı isə daim mənfur qonşularımızın torpaqlarımıza sahib çıxmaq istəkləri olub. Onlar müxtəlif arxivlərdə mövcud olan Azərbaycan ərazisindəki dövlətlərə aid məlumatları öz xeyirlərinə dəyişdirmiş, qədim dövr hadisələrinin təsvirlərinə öz hay adlarını daxil edib böyük tirajla dərc edərək hər yerə paylaşıblar. Mərhum akademikimiz Ziya Bünyadovun Sankt Peterburq arxivində qorunan nəstəliq xətti ilə yazılmış əlyazmalardan tədqiq etdiyi məlumatları Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının fondundan yoxa çıxmasına səbəb yuxarıda deyildiyi kimi güclü dövlətin daxilində olan xarici cəsuslara xidmət edən xainlərin işidir.
Sovet dövründə nəşr olunan tarix kitablarındakı məlumatları araşdırdıqda məlum olur ki, tarixi şəxsiyyətlərə marksizm – leninizm və ateist nöqteyi nəzərdən göstərilən münasibət və yanaşmalar bəzi tarixçilər tərəfindən qəsdli və qərəzli olub, sovet tarixçilərinin məqsədi həqiqəti xalqdan gizlətmək və xalqı tarixə laqeyd saxlamağa qulluq edib. O dövrdə dünya kitabxanalarında və arxivlərdə qorunan məlumatlar hamı üçün əlçatan deyildi. Gənc tarixçilərə məsləhət görərdim, Azərbaycanın görkəmli yazıçısı və filosofu olmuş Mirzə Fətəli Axundovun (1812 – 1878) Azərbaycanın Tiflis quberniyasında çarın canişininin dəftərxanasında tərcüməçi işlədiyi 1834 – 1836-cı illərdə üzərində işləyib imzaladığı sənədləri araşdırsınlar. Eşitdiyimə görə, o sənədləri ermənilərə verməyiblər. Qonşu ölkələrə göndərilən o sənədlərin arasında Azərbaycan haqqında məlumatlar və xəritələr var. Hansı ölkələrə göndərilməsini öyrənəndən sonra o ölkələrin arxivlərini də axtarmaq olar. Ümid edirəm damarlarında azərbaycanlı qanı axan tədqiqatçılarımız bu fikrə biganə qalmayacaqlar. Çünki Axundov Alban kilsəsinin IV-V əsrlərdə Roma kilsəsinin tabeçiliyindən sontrakı bütün dövrünün tarixini araşdırıb. O, Alban kilsəsinin Roma kilsəsindən (488) və Bizans kilsəsindən (551) ayrılıb tam müstəqil olmasını araşdırıb. Hayların Alban kilsəsinə sahib olmaq istədikləri ilkin vaxtlardan 705-ci ildə hay kilsəsinə tabe elətdirmələri və 1836-cı ildə hay katalikosluğunun rüşvəti ilə Peterburq Müqəddəs Sinodu Alban katalikosluğunun ləğv edilməsinə nail olduqlarını yazıb. Axundovun bu xidmətini xalqdan gizli saxlamaqda məqsəd nə olub?
Ziya Bünyadovun yazdığına görə Azərbaycan tarixində çoxlu açılmamış səhifələr var. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, onun araşdırıb açılmamış səhifələrə yazdığı məlumatları xainlər təhrif edib.
Ziya Bünyadova görə Movses Kaqankatvatsinin “Ağvan tarixi” əsəri Azərbaycanın VII-IX əsrlərdəki tarixi barədə zəngin məlumat olan yeganə yerli mənbədir. Bu kitaba da müxtəlif dövrlərdə müdaxilələr olub. Hagiq Albaniya katalikosu kimi (948 – 962) bu kitabı yazmağa başlayanda eşitmişdi ki, Albaniya haylardan qabaq xristianlığı qəbul edib, ancaq hayların katalikosu bunu yazmağa icazə verməyib.
Ananiya demişdir ki, bu kitab səhih deyil, çünki Albaniya – arxiyepiskopluq, haylar isə - katalikosluqdur. “Ağvan tarixi” kitabı təsadüfən hay katalikosunun əlinə keçir və o görür ki, albanların xristianlığı qəbul etməsi haqqında orada yazılıb. O tələb edir ki, onlara əlverişli olan məlumat da “Tarix”dən tapılsın. Ananiya kitabdan bu parçanı oxudu: “Apostol Bartolemey və apostol Faddeydən 266 il sonra, hayların padşahı Trdatın və Albaniya padşahı Urnayrın hakimiyyəti günlərində Suraen Paxlav Arşakuni nəslindən olan hay maarifçisi müqəddəs Qriqori həmin apostollar tərəfindən taxta çıxarıldı. Hay və Alban padşahları Trdat və Urnayr hələ bütpərəst olaraq qalmışdılar.”
Ziya Bünyadovun araşdırmalarına görə bu məlumat “Ağvan tarixi”ndə yoxdur.
İndi keçək “Ağvan tarixi”nin müəllifləri haqqında yazılanlara:
Uxtanes öz “Alban tarixi” kitabına “Ağvan tarixi” kitabında olan mətnləri eynilə köçürüb. Araşdırma aparan Ziya Bünyadov belə qənaətə gəlib ki, “Ağvan tarixi”ni yazan Movses Kaqankatvatsi və “Alban tarixi”ni yazan Uxtanes eyni mənbədən istfadə ediblər. Yəni heç biri əsl müəllif deyil.
Orbelian Stepannos XIII əsrdə “Ağvan tarixi” əsərinin üzünü köçürüb öz əsəri kimi təqdim edib.
“Ağvan tarixi”nin yazıldığı təxmini vaxtı göstərən ilk tarixçi Mxitar Anetsi olub. O, kitabın VII əsr Sebeosla VIII əsr Gevond arasında yazıldığını qeyd edir.
Təxmini olaraq, “Ağvan tarixi”nin müəllifliyi iki Movsesə - Movses Kaqankatvatsi və Movses Dasxuranatsiyə istinad edilir. İndiyədək bu məsələ son dərəcə ziddiyyətli qalıb və qəti həll edilməyib.
Başqa tədqiqatçılardan fərqli olaraq Ziya Bünyadov belə qənaətə gəlir ki, “Ağvan tarixi”nin iki müəlifi olub: Dasxuren kəndindən olan Movses Dasxurantsi və Movses Kaqankatvatsi.
Z.İ. Jampolski başqa araşdırmaçılardan fərqli olaraq yazır ki, gətirilən dəlillər həqiqətdən uzaqdır, çünki bu vaxta qədər “Ağvan tarixi” tədqiqatçılarından heç biri əsərin əvvəlinə yaxşı diqqət yetirməmişlər. Halbuki, əsərin əvvəli onun müəllifinin adını dəqiq göstərir. Z.İ. Jampolskinin qeydi: “Bu sözləri yazan mən, Adrian siz oxuculardan xahiş edirəm ki, mən fəqiri xatırlayasınız.” Jampolskinin fikrincə, yazının üzünü köçürən Adrianın sözlərini heç cür artıra bilməz. Adrian özü haqqında yazıb: ”Kaqankaytuk kəndi həmin Uti vilayətindədir ki, mən özüm də ordanam, bizim Albaniya ölkəsində”.
Məncə Ziya Bünyadovun bu araşdırması hayların Movsesə sahib çıxmasına son qoymaq üçün kifayətdir.
Müəllifin Moisey Kalankatuklu, Movses Kaqankatvatsi, Movses Dasxurantsi və ya başqa biri olmasından asılı olmayaraq “Ağvan tarixi” başqa-başqa arxivlərdə qorunur.
Ermənilər hələ keçən əsrdən bu kitabı erməni dilinə tərcümə edib çoxlu əlavələr etməklə bütün dünyaya erməni tarixi kimi təqdim ediblər. Bizim tarixçilərimiz arasında hamı xain deyil. Buyursunlar, xain olmayanlar münasibət bildirsinlər. Albanların “Ağvan tarixi”ndən Azərbaycana aid məlumatları araşdırsınlar. Sübut eləsinlər ki, Azərbaycan ərazisində qədim hay dövləti olmayıb.
Ardı var...