Qəzza zolağına ilk humanutar yardım daxil oldu

Qəzza zolağına humanitar yardım daşıyan ilk yük maşınları Rəfah keçid məntəqəsindən keçərək anklav ərazisinə daxil olub.
Bu barədə Əl-Ərəbiyyə telekanalı məlumat yayıb
"Humanitar yardım, o cümlədən tibbi ləvazimatlar daşıyan yük maşınları Misirin Rəfahdakı keçid məntəqəsindən Qəzza zolağına keçməyə başlayıb", - deyə hadisə yerindən müxbir bildirib.
“RİA Novosti” müxbirinin verdiyi məlumata görə, Misir və Qəzza zolağının sərhədində humanitar yardım daşıyan 200-ə yaxın avtomobil toplanıb.
Bu gün saat 10:00-dan etibarən Rəfah keçid məntəqəsinin açılması barədə Amerikanın İsraildəki səfirliyi məlumat yayıb.
ABŞ və ya digər Qərb ölkələrinin pasportlarına malik fələstinlilərin, eləcə də bəzi humanitar təşkilatların əməkdaşlarının oradan keçərək Qəzzanı tərk edəcəyi gözlənilir.
Bu həftə Misir prezidenti Əbdülfəttah əs-Sisi və amerikalı həmkarı Co Bayden Qəzza zolağına humanitar yardım çatdırmaq barədə razılığa gəliblər. ÜST-nin regional fövqəladə hallar üzrə direktoru Riçard Brennanın sözlərinə görə, plana görə anklava gündə 100-ə qədər yük maşını göndəriləcək.

Ərdoğan paylaşımında İsrailə çağırış etdi

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan sosial media hesabındakı paylaşımında Qəzzaya qarşı hücumların genişlənməsinin daha çox ağrı, ölüm və göz yaşlarından başqa bir şey gətirməyəcəyini vurğulayıb.
Ərdoğan “X” paylaşımında bildirib: “Uşaqları, qadınları və mülki insanları öldürməklə, xəstəxanaları, məktəbləri, məscidləri və kilsələri bombalamaqla təhlükəsizliyi təmin etmək mümkün deyil”.
Prezident Ərdoğan paylaşımını belə davam etdirib:
"İsrail rəhbərliyi öz səhvindən dönüb dövlət ağlı ilə hərəkət etmək əvəzinə, bölgə xaricindəki aktorların təxribatı ilə bir təşkilat kimi davranır. Bölgəmizi Qərb ölkələri tərəfindən təşviq edilən bu dəli çılğınlığından bir an əvvəl xilas etmək lazımdır. Bütün dövlətləri və beynəlxalq təşkilatları Qəzzada humanitar atəşkəsin mümkün qədər tez qurulması təşəbbüslərini səmimi şəkildə dəstəkləməyə dəvət edirəm. İsrail administrasiyasına çağırışımızı bir daha təkrar edirəm: dinc əhaliyə qarşı hücumlarının miqyasını heç vaxt genişləndirməməli və soyqırımı sayılan əməliyyatlarını dərhal dayandırmalıdır”.
Prezident Ərdoğan paylaşımında daha sonra deyib:
"İnanırıq ki, müsəlmanların, yəhudilərin, xristianların və bu torpaqlarda yaşayan hər kəsin təhlükəsizliyini təmin edəcək yeni mexanizmlərin qurulması ilə bölgəmizdə daimi sabitliyə nail olacağıq. Türkiyə daha çox günahsız qanların tökülməməsi, daha çox insan faciəsinin yaşanmaması və Fələstindəki münaqişələrin geridönülməz nöqtəyə çatmadan həll edilməsi üçün üzərinə düşəni etməyə davam edəcək".

Bu gün Mincivan qəsbəsinin azad olunduğu gündür

Bu gün - oktyabrın 21-i Zəngilan rayonunun Mincivan qəsəbəsinin Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin işğalından azad edildiyi gündür.
Qəsəbənin erməni işğalçılarından təmizlənməsindən 3 il ötür.
Qeyd edək ki, 2020-ci il oktyabrın 21-də Zəngilan rayonunun Mincivan qəsəbəsi ilə yanaşı, 13 kəndi - Xurama, Xumarlı, Sarıl, Babaylı, Üçüncü Ağalı, Hacallı, Qırax Müşlan, Üdgün, Turabad, İçəri Müşlan, Məlikli, Cahangirbəyli, Baharlı kəndləri işğaldan azad edilib.
Bu barədə Prezident İlham Əliyev özünün rəsmi tvitter səhifəsində məlumat verib.
Eyni zamanda, Azərbaycan Ordusu Füzuli rayonunun Gecəgözlü, Aşağı Seyidəhmədli, Zərgər kəndlərini, Cəbrayıl rayonunun Balyand, Papı, Tulus, Hacılı, Tinli kəndlərini işğaldan azad edib.

MÜBARİZƏYƏ ÇAĞIRAN
ŞAİR GİLEYLƏRİ
Həyat getdikcə mürəkkəbləşir. Bu mürəkkəbləşmə nəticəsində əksikləmələrin və çatışmazlıqların da sayı gündən-günə artır, insanların qabağına cürbəcür çətinliklər çıxır. Həmin çətinlikliklər yaşayış tərzini ağırlaşdırır, insanlarda bəzən həyata nifrət hissləri yaradır. Bütün bunlar isə dünyaya qarşı soyuqqanlıq əmələ gətirir. Belə hallar, heç şübhəsiz, bütün insanlar kimi, şairləri də narahat edir, onlarda çatışmazlıqlara qarşı nifrət hissi yaradır. Bu nifrətlə də onlar sakit dayana bilmir, yeri gəldikcə, insanları çatışmazlıqlara qarşı mübarizə aparmağa çağırırlar.
Mübarizənin güclü olması, əlbəttə ki, qələmin gücündən asılıdır. İstedad güclüdürsə, qələmə alınmış misralar da oxucuya güclü təsir bağışlayacaq. Bu hal, heç şübhəsiz, oxucunu da bir insan kimi həyatı yaxçılaşdırmaq üçün hərəkətə gəlməyə vadar edəcəkdir. Yox, əgər şair istedadı zəifdirsə, həyatdan naqisliklər görən oxucu şairin yazdığına biganə yanaşacaq, həyatı inkişaf etdirmək üçün heç düşünməyəcək də.
Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdən yanaşanda, görürük ki, bir çox şairlər dediyimiz cəhətləri dəqiq nəzərə alır və yazdığı şeirlər üçün ciddi məsuliyyət daşıyırlar. Elə götürək gözəl qələm sahibi Sahib Əliyevi. Onun yaradıcılığını nəzərdən keçirəndə, görürsən ki, şair dünyanın yaxşı cəhətlərindən zövq aldığı kimi, pis cəhətlərini də nəzərdən kənarda saxlamır. Başqa sözlə desək, onun dünyanın yaxşı cəhətlərini vəsf edən şeirlərilə yanaşı, mənfilikləri tənqid edən şeirləri də çoxdur. Dərindən fikirləşəndə, görürsən ki, belə şeirlər yazmaqla o, insanları, bir növ, yuxudan ayıldır, onları mənfilikləri aradan qaldırmaqla, həyatı daha da gözəlləşdirməyə çağırır.
Ən yaxşı cəhət odur ki, şair haqqında bəhs etdiyimiz mövzuda şeir yazanda, oxucunun marağını mütləq nəzərə alır, ona təsir edə biləcək sözlər tapır və bu sözləri güclü deyimlərlə tam saz vəziyyətə gətirir. Götürək elə “Rəngləri gör necə qarışdırıblar” şeirini:
Rəngləri gör necə qarışdırıblar,
Qırmızı seçilmir qaradan indi.
Pozulub tərəzi, pozulub mizan,
Bütöv yüngül gəlir paradan indi.

Yel çıxıb təpəyə, qəzəblə əsir,
Yanında meh görsə, dilini kəsir...
Xalçanın üstündən sərilir həsir,
Ənənə çıxıbdı aradan indi.


Baxmırlar savada, baxmırlar yaşa,
Nadanı götürüb qoyurlar başa.
İnsaf da, mürvət də dönübdü daşa,
Biz haqqı, de, tapaq haradan indi?

Arzu da, istək də, dost, bizdən qaçır,
Qapını döyürük, tale gec açır...
Ay gördü - bir ulduz gur işıq saçır,
Tez onu qoparır sıradan indi.

Dodağı yandıran aha bax, aha,
Qoymayır şad çıxa adam sabaha.
Sevgi də kiriyib ürəkdə daha,
Xançoban danışmır Saradan indi.

Bu, bizim çayımız, bu, bulağımız...
Sudan korluq çəkir at- ulağımız.
Sol əllə qaşınır sağ qulağımız,
Qüsur da tutmayır Yaradan indi.
Bu şeir qeyrət dalınca getmək istəyən hər bir insan üçün ən təsirli bir çağrışdı. Bu çağrış elə təsirli şəkildə səsləndirilir ki, heç bir vətəndaş baş verən nöqsanları aradan qaldırmağa bigana qala bilmir.
Sahib bu səpkidə yazdığı şeirləri ilə istəyir ki, oxucuları həmişə ayıq saxlasın, onları mənfiliklərə qarşı mübarizə aparmağa səfərbər etsin. Bu da təsadüfü deyil, belə olanda həyat da gözəlləşir, insanlar istənilən kimi nəfəs ala bilir, onlarda dünyaya bağlılıq ruhu daha da artır.
Şair sözünü elə belə demir, həyatı gözəlləşdirmək üçün oxucuya yollar göstərir, ağıllı fikirlər təklif edir. Oxucunu ən sadə yollarla başa salır ki, həyat bir güzgüdür, həqiqət hökm sürəndə güzgü hər şeyi düz göstərir, həqiqət olmayanda isə güzgü ləkə salır və nəticədə qaranı ağ, ağı isə qara göstərir. Bu səbəbdən də:
...Saxtakar istəyir - saxtakarlığı
Düzgün əməl kimi sırısın elə.
Qartal yuvasında qarğa saxlayan,
Çıxanda, şəst ilə yol alır çölə.

Zinəkar bu yandan zina eyləyir,
O yandan məscidə namaza gedir.
Xalqın sərvətini talayanları
Yaltaqlar çox zaman qəhrəman edir.
Şair bu mənfilikləri aradan götürmək üçün oxucuya deyir:
Gəlin, bu güzgüyə qayğı göstərək,
Gəlin bu güzgüyə əl yetirək biz.
Güzgüdən ləkəni elə silək ki,
Əyri doğulmasın fikirlərimiz.
(“Güzgüdən ləkəni
elə silək ki...”)
Sahibin yaradıcılığında bu cür dəyərli şeirlərin sayı istənilən qədərdir. Ona görə ki,nöqsanlar həyatı gözdən salır, yaşayış tərzini pisləşdirir. Şair insanları nöqsanlardan, çaışmamazlıqdan qorumağı,bu məqsədlə onlara vaxtlı-vaxtında məsləhətlər verməyi, bir növ, qarısına vacib bir məqsəd kimi qoymuşdur. “Məsləhət verməyə hüququm çatır” şeirində açıq deyir:
Mən elə bir yaşın içindəyəm ki,
Məsləhət verməyə hüququm çatır.
Gözümün önündə, görürəm, biri
Başqa birisinə badalaq atır.

Badalaq atana necə deməyim,
Badalaq atdığın yıxılar axı.
Birdən, yıxılanda qanadı burnu,
Qan axıb batırdı ana torpağı.
Bəli, Sahib Əliyev adicə badalaq atıb, başqasının yıxıla biləcəyinə səbəb olmağı da insanlığa yaraşmayan bir iş hesab edir. Çalişir ki, insanları bu adi işdən də çəkindirsin. İstəyir ki, bütün insanlar həyatda sağlam ruhda yaşasın, sağlam ruhda gəzib-dolansın. Belə olanda, aydındır ki, həyatda yaşamaq insana zövq verər.
Şairin “Saxlama qəlbini sevincdən uzaq” adlı bir şeiri var. Həmin şeirdə təsvir olunan adam , dəxli oldu-olmadı, həmişə pəjmürdə gəzir, həyatda heç bir yaxşı işdən zövq alıb sevinmir. Onun bu hərəkəti şairin əhval-ruhiyyəsini narahat edir. Ona görə də üzünü həmin tipə tutaraq deyir:

Nə ruhun açılır, nə gülür gözün,
Elə bil batmısan qəm dəryasına.
Toyda-düyündə də dəymirsən gözə,
Paslı qılıncmısan - girmisən qına?

Baharda duymursan gülün ətrini,
Hansı iydə olur, bilmirsən, çiçək.
Yerin isti oldu, ya da ki, soyuq,
Büzüşüb qalırsan xəstə toyuqtək.

Niyə, atam oğlu, nədir səbəb, de,
Niyə qoşulmursan şən adamlara?
Bu ömür onsuz da müvəqqətidi,
Saxlama qəlbini sevincdən ara.
Sahib Əliyevin yaradıcılığında hadisələrdən bu cür narahat olmaq və bu narahatlıqdan yaranan giley-güzar dolu şeirlər çox-çoxdur. Buna “Qara yazı”, “Mən belə dünyanı necə öyüm ki”, “Qoymayaq kədəri, dərdi doğmağa”, ”De, qəmdən mən necə uzaqlaşım”, ”Başımın üstündə dərd özü durub”, “Qarğanı zirvəyə axı kim qoyub”, “Bir ağıllı axtarırdım” və bir sıra başqa şeirləri misal göstərmək olar. Bu şeirlərdə şair həm insanların öz əllərilə həyata gətirdikləri nöqsanlardan danışır, həm də həmin nöqsanları aradan qaldırmağın yolları göstərir. İnsanlara açıq surətdə başa salır - həyat onda yaxşı olur ki:
Həyatda
hamı düz danışanda;
kini, kudurəti buraxıb,
küsülulər barışanda.

Paxıllıq olmasın gərək
heç insanın zatında.
Təmizliyi, paklığı
yaşatsın hamı
gərək öz həyatında.
(“Həyat nə vaxt
yaxşı olur”).
Şairin fikrincə dərd dünyada o qədər çoxalıb ki, yığıb-yığışdırmaq həddindən artıq çətinləşib. Hərdən öz-özünə fikirləşir ki, görəsən bunun axırı necə olacaq:
O, bunda, bu, onda qüsur axtarır,
O, bunu qınayır, bu da ki, onu.
Belə adamlarla necə olacaq,
Görəsən, bizim bu, dünyanın sonu?
(“Axırı necə olacaq?”)
Lakin şair ümidi qırılmır. O, mənfiliklərin və çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün mübarizəsini yenə davam etdirir. Yeri gələndə, bu məqsədlə Böyük Yaradana da müraciət edir:
Səni and verirəm cah-calalına,
Səni and verirəm xətti-xalına,
Səni and verirəm gül camalına,
Gəl bizi bəladan Sən qoru, Allah!
(“Gəl bizi bəladan
Sən qoru, Allah”)
Bilal ALARLI,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, şair.

Oğul, sənə çox ehtiyacım var!

Yolum yenə doğulub boya-başa çatdığım Cəlilabad rayonuna idi. Küçələrin birinin girişinə şəhid portreti vurulmuşdu. Sürücüdən bu qəhrəman oğul haqqında mənə məlumat verməsini xahiş etdim. Sürücü qəhərlənə-qəhərlənə şəhidimiz haqqında məlumat verməyə başladı:
-Xanım, gördüyünüz bu şəhidin adı Kamrandır, iki bacının bir qardaşı idi. Şəhidlərimizin borcunu heç bir zaman ödəyə bilmərik.Vətənimizin torpaqlarını qorumaq onlara tapırılmışdı, amma onlar torpağa tapşırıldı. Bütün bunlara şahidlik etmək bizim üçün olduqca ağrılıdır. Atası Yaşar əmi mahir qarmon ifaçısı idi və rayon toylarında sənətini layiqincə yerinə yetirərdi. Amma oğlu şəhadətə qovuşduqdan sonra o musiqini ataraq taksi sürücüsü oldu...
Artıq gedəcəyim ünvana çatmışdım. Kamranın yarımçıq qalmış xatirəsini əbədiləşdirmək üçün onun ömür dəftərinə müraciət etməyi düşünürdüm. Vaxt məhdudiyyəti olduğu üçün ailə ilə görüşə bilməyəcəyim yalnız özümə bəlli idi. Şəhərə qayıtdıqdan sonra yardımıma Cəlilabad rayonunun şəhid övladı Həbibi Füzulinin anası Natəvan xanım yetişdi. Kamranın yaxınlarının telefon nömrəsini aldıqdan sonra mən şəhidimizin doğmaları ilə telefon əlaqəsi saxlayıb Kamran haqqında yazmaq istədiyimi bacısına söylədim...
O, 27 İyun 1997-ci ildə Cəlilabad rayonunda dünyaya gəlmişdi. Gənc valideyinlər özlərini dünyanın ən bəxtəvər cütlüyü sanırdılar, çöhrələrindən sevinc, gözlərindən bəxtəvərlik yağırdı. Yaxınları sevinə-sevinə bu körpəyə Kamran adını verdilər. Kamran adının mənası “arzusuna, muradına, məqsədinə çatmaq” deməkdir. Kamrandan sonra bu ailədə Səbinə və Türkan adlı iki qız dünyaya gəlir. Həmin ailənin doğmalarıyla bir masa ətrafında əyləşmişdim. Sanki dilim lal olmuşdu. Tək oğul övladları şəhid olan bu ailəni təsəlli etməyə söz tapmırdım, çünki onların qarşısında aciz idim.
Hələ cavan olmasına baxmayaraq, ananın qara saçlarına qarlar ələnmişdi. Ana gözlərini oğlunun rəsmlərinə dikərək sükuta dalmışdı...Bir an olsun belə gözlərini dikdiyi nöqtədən ayırmaq istəmirdi. Ana susur, biz də onunla birgə susmağa üstünlük verirdik. Nəhayət Qətibə xanım ürəkdağlayan bir ahdan sonra söhbətə başladı:

- Oğlum dünyaya gələndə mən özümü göyün yeddinci qatında sanmışdım. Tanrım məni bolluq fəslində bir oğul övladı ilə mükafatlandırmışdı. Düşüncəsi belə qadınlara xüsusi duyğu bəxş edən “ana” adına layiq görülmüşdüm. O mənim gözümün ilk nuru, ilk və son oğul payım idi. Oğluma baxdıqca, oğlum böyüdükcə onunla qürur duyurdum. Kamranım çox fərqli övlad idi, o, yaşıdlarından çox fərqlənirdi. Bəlkə də şəhid olacağı üçün mənim oğlum seçilmiş övladlardan idi. Çünki qohum əqrabada ona bənzər ikinci övlad yox idi. O mənim bitib-tükənməyən böyük dünyam idi, amma indi bitib-tükənməyən göz yaşlarımdır. Analar oğul övladlarını öz canlarından çox sevərlər, oğullarıyla dərdləşdikdə belə özlərini dünyanın ən bəxtəvər anası sanarlar...
Üç ildir ki, oğlumun xəyallarıyla dərdləşməkdən bitib-tükənmişəm. Min bir əziyyətlə böyütdüyüm oğlumun səsinə, isti nəfəsinə həsrət qalmişam. Oğlum üçün nə arzular, nə xəyallar qurmuşdum, hamısı ürəyimdə qaldı. Arzum oğlumun toyunda qol ötürüb oynamaq idi. Qismətim oğlum üçün ağı söyləmək oldu. Bəy otağına girməyən oğlumun qisməti qara torpaq oldu. Əyninə bəy paltarı geyməyən oğlum qara mərmərdən köynək geyindi. Qara daşa çevrilib, şəkillərdən boylanır. Evimizin sevinci, nəşəsi yoxa çıxıb. Gözlərim yollara dikilməkdən saralıb. Düşünürəm ki, oğlum bəlkə də bir gün mənə geri dönər. Oğlumun həyatına düşmən tapancasından atılan güllə son verdi. Üç min oğulun qanından torpaq üzərində xalılar toxundu. Amma biz şəhid anaları qanımız axıdılmadan gündə yüz dəfə ölüb-dirildik. Ananın son söylədiklərindən Yaşar ata göz yaşlarını saxlaya bilmədi:
-Kamran mənim ürəyimin sağalmayan yarasıdır. Bu gün oğlum haqqında söz söyləmək mənim üçün olduqca çətindir. Amma danışmalıyam ki, oğlumu hamı tanısın, oğlumla bütün Azərbaycan qürur duysun. Sizə danışdıqlarım mübağilə deyil, həqiqətdir. Mənim oğlum hamıdan fərqli idi, sanki o, cənnətdən gəlmişdi. Dünyaya gəldiyi ilk gündən hamının sevimlisinə çevrilmişdi. Sanki nurdan yaranmışdı, çöhrəsində insanı ovsunlayan bir qüvvə var idi. Vətəninə, bayrağına, himninə çox vurğun idi. Uşaq yaşlarında bir gün onunla geyim mağazasına getmişdik. Kiçik yaşlı Kamranıma paltar aldıq, papaq seçimi edərkən o əsgər papağı almağa üstünlük verdi. Ata kimi ovladımın bu istəyinə etiraz etmədim. Bilirsiniz ki, əsgər geyimi hamını ovsunlayan geyimdir. Biz papağı aldıq, elə mağazada papağını başına qoydu və əsgər kimi yeriməyə başladı. Sanki bir anda böyüdü, sevinc hissi və əsil əsgər təbəssümü ilə üzümə baxdı və soruşdu: ”Ata necə yaraşdı?!
Qürur hissilə oğlumun alnından öpdüm və söylədim,-” Cəsur əsgər oldun, mənim oğlum.” Az yaşlı övladım bilirsiniz mənə necə sual verdi?! Ata, nə qədər cəsur, vətən uğrunda canından keçən şəhidlərimiz qədər?” Bu sualın qarşısında susdum. Bu gün oğlum nə qədər cəsur olduğunu göstərdi. Az yaşında şəhidlər qədər cəsur olduğunu söyləyən Kamranım iyirmi üç yaşında necə vətənpərvər olduğunu şəhadətilə isbat etdi...
Oğlumun cəsurluğunu tək mən deyil, onu tanıyan bütün insanlar təsdiq edər. Üç ildir çəkdiyim bütün həsrətlərə rəğmən oğlumla qürur duyuram. O atasının başını uca etdi. Mənim oğlum vardı deməyə dilim gəlmir. Mən oğlum var söyləyərək oğlumla qürur duyuram. Amma dilimin əzbəri bir sözüm var “ günlər ötdükcə, oğul, sənə çox ehtiyacım var”.

Kamran Cəlilabad rayon N.Gəncəvi adına 1 saylı orta məktəbdə yaxşı oxumaqla yanaşı üzgüçülüklə də məşğul olurdu. O yarışlarda fərqləndiyi və həmçinin nümunəvi şagird olduğu üçün dəfələrlə diploma layiq görülmüşdü. Orta məktəbi başa vurduqdan sonra Azərbaycan Texniki Universitetinin Telekommunikasiya və Radio İnformasiya Mühəndisliyi fakultəsinə qəbul olmuş, Universiteti 2019-cu ildə bitirmişdi. Həmin ilin oktyabr ayında Kamran həqiqi hərbi xidmətə yollanmışdı. O,əsgər kimi Bakıda xidmətdə olmuşdu. Düz bir il xidmət etdi, evə geri dönməsinə sayılı günlər qalırdı. Qurbanlıq qoyununu alıb həyətdə bağlamışdım. Hardan bilərdim ki, uşaq yaşlarından vətəninin və onun düşmən tapdağında əsir qalan torpaqlarının vurğunu olan övladım həmin torpaqların azadlığı uğrunda gedən döyüşlərdə canını qurban verəcək.
Bacısı Türkan qardaşı haqqında bunları söylədi:
-Kamran gözümüzün sonsuzadək parlayan nuru idi. Özünəməxsus bir baxışı vardı. Üzümüzü güldürməyə bir baxışı yetərdi. Qardaş itkisi bir bacı kimi mənim üçün ağırdır. Amma mən hər zaman qardaşımla qürur duyuram. Qardaşım şəhid olarkən söylədiyi son sözlər bunlar olub: “Mən qulam, sən Allahsan. Mən istəyən, sən verənsən. Mən susuzam, sən su verənsən!”
Kiçik bacı Səbinə də ürəyi yana-yana qardaşı haqqında bunları söylədi:
- Əsgərlikdə olanda ən çox mənimlə telefon əlaqəsi saxlayardı. Son danışığımız oktyabrın 21-də oldu. Yenə gülə-gülə danışırdı. Böyük qürurla: “Bacı, biz irəlidəyik, düşməni məhv edirik, hər şey yaxşı olacaq, bütün çətinliklər geridə qalacaq, ata, ana sənə əmanətdir,”-söylədi. Bir bacı üçün tək qardaşını itirmək ağır dərddir. Evdə gördüyüm hər nə var, hamısı mənə qardaşımı xatırladır. Darıxmaq, vətən, cənnət deyəndə yalnız qardaşımı düşünürəm. Qardaşımın sevdiyi bir ad var idi, Mələk. Kamran bir gün mənə dedi ki: ”Bacı, qızım olsa ona Mələk adını verəcəm.” Qardaşımın bu istəyinə elə çox sevinmişdim ki. Qardaşımın bütün arzuları kimi bu arzusu da ürəyində qaldı. Özü mələyə çevrilib cənnəti seçdi. Nə qədər qardaşımı düşünərək qəlbim sızlayırsa, o qədər də onunla fəxr edirəm.
Bizim söhbətimizə Kamranın manqa komandiri Rahid qoşuldu:
- Bir hissədə döyüşdüyüm əsgəri deyil, elə bilin ki, bir doğmamı itirmişəm. O ən ali zirvəyə yüksəlib, amma mən onun üçün çox üzülürəm. Kamran xidmət zamanı bir əsgər kimi hər zaman örnək olub, vəzifəsi rabitəçi idi. Kamran mənə çox yaxın olub, niyə məhz o?! Kamran tərbiyyəli, ağıllı və savadlı olduğu üçün mən daxil olmaqla hamının sevimlisi idi. Ondan bir dəfə olsun ki,”hə”və ya “yox” sözünü eşitmədik hər zaman cavabı ya”bəli” və yaxud da “xeyr”. Hamımız onun valideyinlərinə belə tərbiyəli, vətənpərvər oğul böyütdükləri üçün həsəd aparırdıq. Bölüyümüzün nümunəvi guşəsində yalnız Kamranın şəkli vurulub.
27 sentyabr 2020-ci il, bütün gənclərin həsrətlə gözlədiyi bir gün. Ölkəmizin Prezidenti İlham Əliyevin Sərəncamı ilə Qismən Səfərbərlik elan edilən gün. Bu gün bizim üçün böyük günün başlanğıcı idi. Bu gün hamı kimi biz də döyüşlərə qatıldıq. İlk döyüşümüz Füzuli rayonu uğrunda gedən döyüşlərə qatılmaqla başlandı. Düşmən özünə heç bir zaman arxayın olmamışdı. Özünə arxayın olan düşmən otuz il ərzində nəsə qurub yaradardı, heç bir gözəlliyi məhv etməzdi. Onlar güclərini yalnız “Ohonyan Səddini” qurmağa, onu yüksəltməyə vermişdilər. Bu səddin bir gün Azərbaycanın Müzəffər Ordusunun güclü texnikası ilə məhv ediləcəyinə bəlkə də inanmamışdılar. Otuz illik həsrətə cəmi 44 gün ərzində son verdik. Müharibəni bundan sonra kimsənin görməsini arzulamıram. Gözlərimiz önündə nələr baş vermirdi, həm sevinirdik, həm də ağlayırdıq. Sevinirdik, düşmən əsarətində əsir qalan torpaqlarımızı düşmənlərdən azad edirdik, artıq torpaqlar bizimdir. Ağlayırdıq, gözlərimiz önündə qardaş dediyimiz cəsur, qorxmaz oğullarımız şəhadətə qovuşurdu. Amma bizim əlimizdən heç nə gəlmirdi, ölümlərin qarşısında hamımız çox aciz idik. Azad olunan bir qarış torpağa əsgərlərimizin canı, qanı bahasına sahib olurduq.Torpaq yaralılarımızın, yaralanaraq şəhadətə qovuşan qəhrəman oğulların qanı ilə suvarılırdı.
Müharibəyə qatıldığımız ilk gündən Kamran son döyüş gününədək eyni çoşqu ilə döyüşdü. Döyüşlər zamanı çox çətin sınağlardan keçdik. Kamranla bir yerdə olmaq mənim üçün xoş olurdu. Güclü atışma olmadığı zaman dərdləşirdik. Onun olduqca gözəl kəlamları var idi. Dindar olduğu üçün hər birimiz ondan bilmədiklərimizi öyrənirdik. Onun şəhadətə qovuşacağını heç bir zaman düşünmürdüm, çünki Kamranı bir möcüzə sanırdım. Onunla bir qabda yemək yemək belə mənim üçün çox xoş olurdu. Bəzən ikimiz birlikdə əməliyyata gedirdik. Yenə əməliyyatda idik, gecə qalıb səhər başlayacaqdıq. Düşmən bizim olduğumuz yeri fərq etmişdi. Mərmilər başımıza dolu kimi yağırdı. Toz dumana qarışmışdı, ətrafı görmək mümkün deyildi. Hərəmiz bir təpə arxasında gizlənərək düşmənə atəşlə cavab verirdik. Kamran qorxmadan cəsarətlə döyüşürdü. Arada mərmi yağışı dayandı və Kamranı yanıma səslədim. Kamran mənə yaxınlaşdı: ”Buyurun komandir!” Onun alnından öpdüm və dedim:
”Kamran, halal olsun sənə, bu gün səninlə qürur duydum, amma ehtiyatı heç bir zaman əldən vermə!” Bu sözlərdən sonra Kamran mənə elə bir cavab verdi ki, bu gün belə o sözlər yadıma düşəndə ürəyim paramparça olur: ”Komandir, mən uşaq yaşlarımdan bu günün həsrətilə böyümüşəm. Alınan bir qarış torpaq mənə dünya böyüklükdə görünür. Həmin torpaqlara ayaq basdıqca sevincimdən az qalır ürəyim yerindən çıxsın. Bircə evdən nigaranam, axı mən evin yeganə oğul övladıyam.” Ondan bu sözləri eşitdikdən sonra bir də qucaqlayıb alnından öpdüm. Dedim:”Qorxma, yaxşı düşünək ki, yaxşı olsun!” Amma bilmirdim bizi qarşıdakı günlərdə nələr gözləyir. Füzuli, Xocavənd, Cəbrayıl və Zəngilanın ərazi bütövlüyü uğrunda gedən döyüşlərdə yaxından iştirak etdik. İki dəfə yaralanmağına baxmayaraq bizdən ayrılmadı. İsrarla son nəfəsinədək döyüşəcəyini söylədi.
Oktyabrın on səkkizi idi, yenidən pusquya düşmüşdük. Düşmənlər yenə də gülləni yağış kimi başımıza ələyirdilər, gözlərimiz önündə nələr baş vermirdi...Olanları söyləmək mümkünsüzdür. Baş verən bütün hadisələr ömürlük göz yaddaşımıza həkk olunub. Bir-iki gün ötdükdən sonra bizi iki hissəyə ayırdılar. Kamran bölük komandiri ilə getdi, mənsə əsgərlərlə qaldım, çünki əmr belə idi...
Az zaman ötmüşdü, birdən ətrafı qışqırıq səsi götürdü, atışmadan göz açmaq mümkin deyildi. Elə bil göydən od ələnirdi. Rabitə ilə aldığım məlumat mənim belimi qırdı. Hamıdan çox bağlandığım cəsur döyüşçü Kamran və komandiri yaralanmış, bir komandir və altı hərbi qulluqçu yerindəcə şəhid olmuşdu. Kamranla digər komandiri xəstəxanaya çatdırmışdılar, amma qan itirmədən onların da həyatını xilas etmək mümkün olmamışdı. Mənim heç bir zaman unuda bilməyəcəyim qəhrəman döyüşçüm Kamran İsgəndərli oktyabr ayının 22-də şəhadətə qovuşdu.
Kamran İsgəndərli şəhadətə qovuşduqdan sonra “Vətən uğrunda”, ”Füzulinin azad olunmasına görə” və “Xocavəndin azad olunmasına görə” medalları ilə təltif olunmuşdur.
Natəvan MƏLİKOVA

«Geriyə baxsan...» kitabı Arif Musanın öz obrazıdır

Ənənəvi xalq yazı dili poeziya və nəsr nümunələrində çox mükəmməl forma qurur. Biz bunu sovet dövrünün ədəbiyyatında dəfələrlə müşahidə etmişik. Bugünkü ədəbiyyatımızı əhatəyə alan qeyri-ənənəvi formalar əslində, bir qədər çaşqınlıq yaradıb. Nə yaxşı ki, bu gün də sovet dövrünün ənənəsini qoruyub saxlayan qələm sahiblərimiz var. İstedadına qibtə etdiyimiz, şeirlərini sevə-sevə oxuduğumuz şair Arif Musa da xalq yazı dilində gözəl ədəbi nümunələr yaradır, ənənəvi şeirdə xoş ovqatlı fikirlər ifadə edir.
Hörmətli şairimizin bugünlərdə Hikmət Məlikzadənin redaktorluğu ilə «Gənclik» nəşriyyatında işıq üzü görmüş «Geriyə baxsan...» adlı kitabında da bu dediklərimiz özünün bariz ifadəsini tapır. Bu kitabı Arif Musanın həyat gündəliyi, özünün-özünə hesabatı kimi də qəbul etmək olar. Nostalji hislər ifadə edən bu kitabda Arif Musanın şeirləri, haqqında dost-həmkar sözləri, xatirə-hekayələri və foto-şəkilləri yer alıb. Hər bölmədə biz bir aləmin, bir anın fövqünə qalxır, orada Arif Musa şəxsiyyəti ilə qarşılaşırıq.
Bu yazıda şairin şeirlərinə münasibət bildirməyi daha vacib sanırıq. Çünki hazırkı şeir bolluğunda üstünü toz basmış poeziyamızın kirini tökmək üçün Arif Musa şeirlərini nümunə göstərmək istəyirik.
Arif Musa sözün mahiyyətini fəlsəfi-ictimai fikrə çevirən, fikir içində ifadə etdiyi məzmun və mənanı daha mükəmməl poeziya atmosferinə çıxarmağı bacaran şairdir. Elə adıçəkilən kitabında da biz bu tərzdə şeirlərə çox rast gəlirik. Bu şeirlər bizi orijinal şeir lövhələri, isti hislərlə üz-üzə qoyur, bizə ənənəvi şeirin gözəlliyini göstərir.
Dediklərimizi isbat etmək üçün Arif Musanın kitaba daxil etdiyi şeirlərdən nümunələr gətirək:
Gözündə qəm-kədər görməyim deyə,
Yolunun üstünə çıxa bilmirəm.
Qorxuram, gözlərim aldadar məni,
Çevrilib arxanca baxa bilmirəm.
***
Kədər duyğu libasımdır,
Ömür yolum qəmdi, qəm.
Gözləginən bir az məni,
Gözüm hələ nəmdi, nəm.
***
Gözünü baharda açdın dünyaya,
Bəs niyə qismətin bahar olmadı?
Baharla bir gündə doğulan gözəl,
Niyə gözlədiyin səhər olmadı?
***
Doğru yalana bənzəməz,
Gedən qalana bənzəməz,
Çiçək solana bənzəməz,
Niyə belə olur həyat?
Biz bu nümunələri təhlil etmirik. Çünki bu şeirlər müəllifin nə dediyini, hansı mətləblərə toxunduğunu özləri aşkar deyir. Bu poetik parçaların hər hansını istəsək müasir şeirlə qabaq-qənşər qoyub fərqini oxucuya göstərə bilərik. Bu şeirlər, kimlərə görəsə guya modern, əslində, baş-ayaq şeir formalarının demək olar ki, hamısını kölgədə qoyar. Ədəbiyyatımıza - poeziyamıza da məhz bu cür aydın, səlis ruhlu şeirlər lazımdır ki, inkişafı görə bilək.
Arif Musa şeiri həyatın özü qədər mənalıdır. Diqqət edək:

Baxışların nə söyləyir, bilmirəm,
Arzuların mənim üçün sirrdi, sirr.
Ümidlərin gümanında qalmışam,
Duyğularım dəyişməzdi, birdi, bir.
***
İstəmədi darda qala Vətəni,
Özlərini oda atdı şəhidlər.
Torpağıma tuş gələn güllələri
Sinəsinə sıxıb yatdı şəhidlər.
***
Çıxarginən eynəyini,
Gözü qəfəsdə saxlama.
Söyləginən, qəlbindəki
Sözü qəfəsdə saxlama.
***
Vəfasız çıxmışam, dönük çıxmışam,
Qayıda bilmirəm kəndə haçandı.
Bəzən ekranlardan kəndə baxmışam,
Yurda dönməyirəm xeyli zamandı.
Bu nümunələrin hamısında qəlbcə kövrək, əslində polad kimi möhkəm bir qələm sahibinin ürək çırpıntıları, yaradıcı ruhu var. Bu şeirlər bizə həyatın bütün istiqamətlərini - çətin anda da, xoş ovqatda olanda da, nə etməyin yollarını göstərir. Bax, şeir, poeziya da elə budur!
Arif Musa şeiri təkcə ənənəvi xalq yazı dili ilə ifadə olunmur, şairin sadə yazı dilində bir fəlsəfi zəmin, hətta mistika da aydın xarakter kəsb edir. Məsələn:
***
Bil, xəbərdən xəbərsizəm,
O xəbəri xəbər eylə.
Elə bilmə kədərsizəm,
Çox artırma, qədər eylə.
***
Günəşli bir hava, dəniz sahili,
Səninlə ilk görüş yerimiz oldu.
Vüsala yetmədi arzularımız,
O çağlar xatirə günümüz oldu.
***
Qəlbində başqasın yaşatdın deyə,
Titrəyən dodaqlar mənim olmadı.
Vüsala dönməyən görüşlərimiz
Həsrətin saçını niyə yolmadı?
***
Gözlərin mavidi, dənizmi deyim?
Dənizin suyunu içmək olmayır.
Sevgimi deyərdim, barmağındakı
Nişan üzüyündən keçmək olmayır.
***
Onunla üz-üzə gəlirəm hər gün,
Könlündən keçəni bilməyim çətin.
Ən ülvi duyğunun səddini keçib
Onunla danışıb-gülməyim çətin.
***
Görəsən bu bulaq neçə illərdir
Bu yaşıl yamacın döşündən axır?!
Hansı insandır ki, onu əbədi
Gözəl təbiətin döşünə taxıb?!
Göründüyü kimi, bu parçalardakı sözaltı mahiyyət, gizli mənalar, düşündürücü ovqat bu şeirlərin fəlsəfi olduğuna dəlalət edir. Bir var, elə-belə söz oynadasan, bir də var, sözü fəlsəfi çırpınmaya məruz qoymaqla sözdən söz çıxarasan. Bəzən çoxları bu prosesi qarışıq salır, elə zənn edirlər ki, baş-ayaq ibarələrlə fəlsəfə yaradırlar. Arif Musanın yuxarıda nümunə gətirdiyimiz şeirləri oxuduqca biz gah duyğulanır, gah qürur hissi keçirir, gah çılğın hislərlə dolur, gah uşaqlaşır, gah yetkin olur, gah müdrikləşir... gah da əsl poeziya nəfəsi görürük. Belə şeirləri oxuduqca ruhumuz təzələnir, ovqatımız yüksəlir, həyata baxışımızda yeni meyllər oyanır. Bu, təbii ki, Arif Musa şeirinin gücüdür.
«Geriyə baxsan...» kitabını oxuduqca biz illərdir tanıdığımız Arif Musanı necə var, eləcə də görürük; əmin oluruq ki, o, doğulanda necə pak olubsa, bu gün də o cür pakdır. Çöhrəsindəki ağayanalıq, qürur, sadəlik, milli ruh və s. onun haqqında daha geniş anlamda düşünməyimizə əsas verir. Bir sözlə, «Geriyə baxsan...» kitabı Arif Musa yaradıcılığının ilkin, orta və ən qaynar illərini əhatə edir. Burada əsas etibarilə bir Arif Musa Obrazı var; elə bir obraz ki, hansı cəhətdən boylanırıq boylanaq, alidir, nikbindir, ötkəmdir, yenilikçidir, qürurludur, yaradıcıdır, düşündürücüdür və daha doğrusu, arifdir.
Arfi Musanı yeni kitabı münasibətilə təbrik edir, yaradıcı ruhunun daha fövqəl olmasını arzulayıram.

Hüseyn İSAOĞLU ( Məmmədov ),
Yazıçı-publisist, AJB-nin və AYB-nin üzvü.

Mirzoyan “3+3” formatında danışıqlarda iştirak üçün İrandan dəvət aldı

Ermənistan xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan İran tərəfindən “3+3” formatında danışıqlarda iştirak etmək üçün dəvət alıb.
Bu barədə Ermənistan xarici işlər nazirinin müavini Vahan Kostanyan jurnalistlərə bildirib.
Onun sözlərinə görə, görüşün Tehranda keçirilməsi planlaşdırılır.
“Hazırda iranlı tərəfdaşlarla görüşün təfərrüatları dəqiqləşdirilir. Yekun qərar qəbul edildikdən sonra bu barədə məlumat veriləcək”, - Kostanyan bildirib.
Bundan əvvəl Azərbaycan mətbuatı diplomatik mənbəyə istinadən Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə, Rusiya və İran xarici işlər nazirlərinin “3+3” formatında görüşünün keçirilə biləcəyi barədə məlumat yayıb.

YARIMÇIQ ÖMÜR
“QƏMLİ VAGZALI”

Ta uşaqlıqdan bəri həmişə toylarda çalınan “Vagzalı” havası məni sümükdən silkələyib. Gah sevinmiş, gah qanadlanıb oynamış, gah da kövrələ-kövrələ ağızdolusu sidq-ürəkdən hamıya- “Allah xoşbəxt eləsin, toyları mübarək olsun! Cavanların addımları qoşa, yastıqları cüt, kəbinləri bir olsun”, - demişəm. Ailə təməlinin xoşbəxtlik dirəkləri üzərində ucalıb tamamlanmasını arzulamışam... Amma yazımın əhatəsində olan indi eşitdiyim bu “Vağzalı” məni göyüm-göyüm göynətdi. Çünki gəlinsiz, bəysiz çalınırdı bu “Vağzalı”. Bu musiqinin sədaları altında xoşbəxt gəlin kəlağayısı yellənmirdi. Ömrü də toyu kimi yarımçıq qalmış bəy tək doğulmuşdu, bu dünyadan da tək gedirdi...
Camaat qədəmi gödəlmiş addımlarla yaslı-yaralı, leysan bürünmüş qara bulud kimi loğalaq-loğalaq baba evinin həyətindən çıxırdı... Bir tabutun içərisində nişan üzüklü, otuz yaşına çatmamış, nakam ömürlü bir cavan qəmli “Vağzalı”nın kədər dilli sədaları altında doğmalarının çiyinlərinə şırım, ürəklərinə dağ çəkə-çəkə haqq dünyasına yol almışdı.
Tüklərim biz-biz olmuşdu, göz qapaqlarım yaş gilələrinin ağırlığına dözmürdü. Göz yaşımı gizlətmək üçün gün eynəyi taxmışdım. Həmişə mənə sevinc gətirən, fərəh gətirən “Vağzalı” indi mənə nə deyirdi? Hansı müjdədən xəbər gətirirdi? Nə soruşum ondan?..
Bu an bir ana ah-naləsi, bir ana fəryadı hamımızı yandırıb-yaxdı, pörşələdi:
-Əzizinəm, balabanı,
Asta çal balabanı.
Hamının balası gəldi,
Bəs mənim balam hanı?!.- deyərək göynəsə də utana-utana bükük boynunu arxadan gələn izdihama çevirib hamımızdan üzrxahlıq etdi:
- Bağışlayın, ay camaat, ay ağsaqqallar... deməyin ki, bu qadın saymazlıq edir... ocağım sönüb... yuvam dağılıb... körpə balam, bircə balam Səbuhim gedib...
Onun oğul itgisindən fəryad edən baxışları sanki hamıdan imdad istəyirdi, dərdinə şərik axtarırdı...
Bəlkə də ürəyində dünyadan nakam gedən ömür-gün yoldaşı Tələti haraylayırdı, - niyə məni tək qoyub getdiniz? Mənə əmanət qoyub getdiyin tək oğul ciyərparəmi, Səbuhimi mən qoruya bilmədim, ay Tələt, - deyirdi. Yaman tək qoydunuz məni... İndi sən balanı qarşıla, ay Tələt... Gəlir, vallah, gəlir... Səbuhin “Vağzalı”yla gəlir... Amma toy “Vağzalı”sı ilə yox, qəm “Vagzalı”sı ilə gəlir... Ömrü yarımçıq balam, mənim də bütün arzularım yarımçıq qaldı... İndi mən, çiyni qəm xurcunlu yazıq anan, həsrətlə yolunu gözləyən nişanlın Aynura nə cavab verim? Deyim Səbuhini hara göndərmişəm? Onu necə ovundurub, başını necə yozum...
Ağır şələli, ağır intizarlı, bəxti qara bir ana bu dərdi necə çəksin? Nakam oğul, nakam ər, toy-düyünü yarımçıq qalmış “yar” dərdini, necə çəksin?.. Axı mənim dərd götürəsi iki çiynim var, bala, biri atanın, biri sənin... Qoy hənrin hopmuş nəvə həsrətli qoynum da sənin məhəbbət qaranquşun olan Aynurun olsun. Bax, onda hər ikinizin uçan həniri ömrüm boyu mənim nəfəsim olacaq. Mən bu ruhlarla, bu hənirlərlə nəfəs ala-ala sizlərə qovuşacam.
Tabutunun qabağında bu “Vağzalı”nı özüm çaldırdım, bala. Bu “Vağzalı”da sənin hənirini axtarıram. Ruhum bacalar gəzir... Qoşa arxa itirmişəm, ay Allah...
Sənin hənirini eşitmədim, bala, amma öz təskinliyimi tapdım. Bu, könül ovunduran təskinlik deyil... “Qəm təskinliyi”, “Dərd alovudu”. Bu “alovu” sizin yanınıza gələndə söndürəcəm. Sizin nakam ruhunuzun şeh damcılarını özümlə gəzdirəcəm, qoymaram gözlərim qurusun.
Musiqi çaldırmaqda məni qınama, bala. Qoy bu musiqi hər üçümüzün də son ömür karvanının “Kədər notu” olsun.
Bu da bir taledir, bala, indi sizin haqq dünyanızda “Toy Vağzalısı”yla “Qəm Vağzalı”sı qucaq-qucağa səslənir. “Toy Vağzalısı” atanla mənim idi, “Qəm Vağzalı”sı sənin oldu...
Bu ah-naləni çəkən oğul anası Səkinə müəllimə idi... dayım qızı Səkinə, mənim ömür-gün yoldaşım Sonanın kişik bacısı Səkinə Nadir qızı idi.
İlin saralan fəsli olan payızın sozalan günəşi kimi 21 sentyabr 2023-cü il tarixdə payızın girdiyi gün madar oğlu Səbuhinin də ömür günəşi saralıb söndü. Dünyanın qəza-qədəri çox olduğu kimi kədəri də böyükdür.Təzadlarla dolu həyata bir bax. Məhz bu gün müzəffər ordumuz ildırım sürətli, şimşək işıqlı cəsarətiylə Qarabağımızı bütövləşdirib qələbə çaldı. Şəhid verdik, iki yüz illik tarixi zəfər çaldıq. Qoy Səbuhi də bu fədailərin biri olsun. Axı o da Vətən borcunu verib gəlmişdi. Bütün şəhid analarının kədəri və dərdin gözünə qürurla baxmaları Səkinə müəllimə üçün bir təskinlik olsun. İnsan oğlunun əlacı dözmək, çarəsi səbrdir. Allah səbrini versin!
Səkinə xanım 1992-ci ildə Tələt Əhməd oğlu ilə ailə həyatı qurmuşdu (onlar ana xətti ilə qohum idilər). Bu cütlüyün şirin ailəli günlərindən ömür payı qədər əziz olan bir oğul övladları varis kürsüsündə oturmuşdu. Heyf... bu kürsü çilikləndi, pul-pul oldu. Qamqalaqları yazıq Səkinənin ətəyində ömür boyu çırtaçırtla yanacaq.
Tələt ailə həyatını gec qursa da, çox sevinirdi. Bir xatirə yadıma düşdü. Təzə evlənmişdilər. Bir gün süfrə başında oturmuşduq. Rəhmətlik dayıoğlu Xasayla (Tələtin qaynı) bunu çox ürəkdən təbrik etdik. Və təməli möhkəm olan, şirin ailə həyatı, qoşa qarımaq arzuladıq. O da çox utana-utana cavablandırdı ki: “Minnətdaram və indi çırağı gur yanan təmtəraqlı ailə sarayıma baxanda hiss edirəm ki, mənim maddi hər şeyim varmış, amma mənəvi dünyamı zənginləşdirən çiyindaşım yoxmuş. Şükür ki, onu da tapdım. Çox sağ olun!”.
Yazıq hardan biləydi ki, tapdığını vaxtsız itirmək nə qədər ağır imiş... Ömür də getdi... oğul da getdi...
Bu yazımda kədərə köklənsəm də, könül rübabım pəs də olsa bu ailəyə təskinlik sədasını inildəyə-inildəyə çatdırır.
Mən burda böyük qardaş, böyük əmi Akifə də möhkəm dözüm, səbr, ailə başbilənliyi, yolgöstərənliyi və tutumlu ağsaqqal təpəri arzulayıram. Çünki Akifin içərisində zəngin bədii təfəkkür və təlatümlü ibrətamizlik duyğusu var. Qoy o, sütunu sınmış bu ailəyə çiyin versin, dərd həmdəmi, təskinlik məlhəmi olsun.
Həyatın çox qəribəlikləri var. Bir qəribəlik də odur ki, həmişə görürsən ki, ailədə, nəsil-kökdə, qohumluqda və el-obada bir nəfər örnək olur və hamı da ondan umur, qayğı gözləyir, bərk ayaqda onu haraylayır. Nadiruşağında da bu başbilənlik Sadəddin müəllimin (Səbuhinin dayısı) üzərinə düşüb. O, Səbuhiyə həm dayı, həm qardaş, həm tay-tuş, həm də dost idi. Sadəddin həmişə deyərdi ki, elə bilirəm mənim üç oğlum var, heç nəyə də məhəl qoymuram. Səbuhi də dayısı üçün eləydi.
Səbuhinin də son köçünün mənzili Sadəddinin evi oldu. Allah köməyi olsun. Axı qardaş bacının son güman yeridi. Burda yadıma böyük şairimiz Söhrab Tahirin Cənubi Azərbaycanda tənha qalan bacısının diliylə yazdığı bir şeir düşdü.
Mən sənin bacınam, alışdım, aman,
Düşdü saçlarıma düşdü ağ duman.
Mən səni gəzirəm, səni hər zaman,
Ey mənim ömrümün dayağı, qardaş!
Qoy Sadəddin Səkinəyə həm ata, həm qardaş, həm oğul dayağı olsun! Allah onun əlindən, o da Səkinənin əlindən bərk tutsun. Onda bütün doğmaların ruhları şad olar.
Bu gün dilimiz dönməsə də... yasını tutduğumuz Səbuhi, ta uşaqlıqdan çox ayıq, təfəkkürlü, yaşından əvvəli düşünən bir cavan idi. Biz yaş fərqimizə baxmayaraq onunla dayı-bacıoğludan əlavə, dost və yoldaşlıq edirdik. Təbiətində bir az əsəbilik və səbirsizlik vardı, amma tez də yumşalırdı, - di yaxşı, nə deyirsən edək, - deyirdi. Həmişə nərd oynayardıq bəzən də “tası” bitirməyə səbri çatmazdı, danlayardım, axırda düzəlişərdik.
Həftə sonları, bəzən də daha tez-tez bizə gələrdi. Elmə, mütaliəyə, musiqiyə, rəssamlığa çox meyl göstərərdi. Hər dəfə bizə gələndə mənim kitab rəflərimi səliqə-səhmana salar, onun üçün maraqlı olan siyasi, bədii, klassik ədəbiyata aid olan kitabları seçib oxumaq üçün götürərdi. Demək olar ki, mənim kitablarda, jurnallarda, qəzetlərdə çap olunan, bəzən də əlyazmamda olan siyasi və publisistik bütün yazılarımı çox böyük həvəslə oxuyar və özünəməxsus şirinliklə təhlil və tərif verərdi. Mən də onu əhatəmdə olan yüksək titullu yazıçı, şair və jurnalist dostlarımla tanış edərdim.

Soldan: Vəliyəddin İsmayılov, Səbuhi, Yusif Hüseyn və Nəsib Nəbioğlu
Musiqiyə, xüsusən saza böyük meyl göstərirdi. Mənim də və özünün də sazı vardı. Bütün saz havalarını ona öyrətməyimi istəyirdi. Görərdin ki, bəzən mənim və digərlərinin barmağında inləyən qeyri-adi “gülləri” vurmağa xəsisliklə can atardı və öyrənərdi. Çox şirin barmaqları vardı...
Həmyerlimiz şair Kamil Təbib demişkən: Heyf ki...
-Qızıl qələm tutan əllər
Bir-birinə bağlı gedir...
Səbuhinin sərt, ciddi xüsusiyyətləri ilə yanaşı özünəməxsus, kənardan sezilməyən kövrəkliyi də vardı.
Heç yadımdan çıxmaz, 2012-ci ilin avqust ayının 26-sı idi. Atası Tələt həkimlərin ciddi səyinə baxmayaraq Kaspar xəstəxanasında ömrünü tapşırdı. Çox ağır anlar idi. Səbuhinin baxışları əmisi Akifin, anasının və mənim üzümdə qalmışdı. Novcavan bir oğulun atası gözünün qabağında həyatla vidalaşmışdı. Səbuhi elə bil donmuşdu, amma təmkini yerindəydi. Biz mərhumu Bərdəyə aparmalıydıq. Gecə saat 2-3 radələriydi. Səbuhi çox ciddiliklə dedi ki, siz gedin, mən gələrəm.
Uşağı yola gətirmək çətin idi. Bibiləri ağlaya-ağlaya onun başını sığalladılar. Akif onu ovundurdu, dedi, qadan alım, gəl, bizim maşınlarla gedək. İnadından dönmədi ki, dönmədi. Dedi, mən gedib atamın maşınını götürüb o biri əmioğluyla gələcəm...
Nə isə... biz kəndə çatanda Səbuhi də maşınla gəldi. Akif əmisinə və mənə dedi ki, siz məndən inciməyin, üzr istəyirəm, nə olar uşaq olanda, mənim də duyğulu bir düşüncəm var. Həmişə biz kəndə atamın maşını ilə gələrdik. Babamın, nənəmin qəbrini ziyarət edərdi, sonra bizi ovundurardı. İndi mən istəməzdim ki, həmişə təmtəraqla bizi aparan atam ömrünün axır köçündə yad maşınla ata ocağına getsin. Onu tək buraxmaq istəmədim. İstədim ki, öz maşınıyla onun karvanına qoşulum, axirət dünyasına yola salım, - deyib kövrəldi.
Akiflə hər ikimiz axşamkı təkidimizə görə heyfsiləndik...
Taleyin işinə bax... Ona görə deyirlər ki; “Gəlimli-gedimli, bir ucu ölümlü dünya”. İndi də qəm karvanlı, gəlimli-gedimli bu dünyada həyat tamını tam dadmamış bir cavanın ömür karvanı qubr evində sona çatır... Ata, bala ruhları qovuşur... Eh... tale yazan belə yazıb. Bəlkə də ata rahatdır... harayına oğul çatdı... Amma... amma oğulun harayına kim çatacaq?!
Bərdə rayon Mirzəxanlı kənd qəbirstanlığının girişində gözəçarpan yerdə qoşa qəbir üzü qibləyə haqq dünyasına qovuşan iki mehman saxlayır. Bir başdaşında tutqun sifətli, ciddi baxışlı ərən bir ata, bir başdaşında xoşsifətli, gülərüzlü, həyat duyğulu, nakam arzulu bir oğul şəkildən hər gələnə səssiz-səssiz baxır, hey baxırlar. TƏLƏT... SƏBUHİ...
Amma bu sükutu pozan bir ana sızıltısı, bir vəfadar səsi hamımızı hönkürtülü bir kədərə bürüdü. Heç kəs yerindən tərpənmirdi, elə bil ayaqlar altında torpaq donmuşdu.
Göz yaşımı yağış kimi,
Dağa-daşa səpəm, gərək.
Başdaşını dodağımda
Əridincə öpəm gərək...
...Ağır addımların səsi kəsilirdi... Ana nəfəsi od yağdırırdı.
Anan nə çağdadı, gəl,
Ah-naləm dağdadı, gəl.
Üzüyün sandığımda,
Qurbanın bağdadı, gəl...
Of... Ay Allah...
Allah hər ikisinə, bütün qəbr əhlinə, cəmi şəhidlərə qəni-qəni rəhmət eləsin, məkanları cənnət olsun!
Səbuhi unudulmaq üçün yox, yad olunmaq üçün əbədi dünyasına qovuşdu...

Vəliyəddin MİSİROĞLU,
yazıçı-publisist,
Azərbaycan jurnalistlər Birliyinin üzvü,
"Qızıl Qələm mükafatı” laureatı.
13 oktyabr 2023-cü il.

Yeganə QƏHRƏMANOVA
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin dosenti,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

XX əsrin əvvəllərində "Azərbaycan" qəzetində Şuşa mövzusu

1905-ci il inqilabından sonra Azərbaycan mətbuatının inkişafında xüsusi bir mərhələ başlandı. Təkcə Bakı şəhərində deyil, Tiflis, Gəncə, Lənkəran, Şuşa kimi şəhərlərdə də qəzet və jurnallar nəşr olunmağa başladı. 1920-ci ilədək Azərbaycanda 400-dən artıq qəzet və jurnal fəaliyyət göstərirdi ki, xalqımızın ictimai və milli şüurunun formalaşmasında, o dövrə aid məlmatların əks olunmasında həmin mətbuat orqanlarının müstəsna rolu olmuşdur. Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyət olan ADR-in yaranmasından sonra 03.09.1918-ci il tarixli qərara əsasən Gəncə şəhərində “Azərbaycan” adlı qəzet nəşrə başlamışdı. Milli mətbuat tariximizdə xüsusi rolu olan bu qəzetin Gəncədə cəmi dörd sayı nəşr olunmuş, oktyabr ayının 3-dən qəzet fəaliyyətini Bakıda davam etdirmiş, 1919-cu ilin yanvar ayının 16-a kimi Ceyhun Hacıbəylinin, daha sonra böyük mütəfəkkir Üzeyir Hacıbəyovun redaktorluğu ilə nəşr olunmuşdur. Əsas vəzifəsi Azərbaycan Milli Hökumətinin fəaliyyətini, ölkədə baş verənləri düzgün və obyektiv şəkildə xalqa çatdırmaqdan ibarət olan qəzetdə ilk gündən Əhməd Cavad, Məmməd Səid Ordubadi, Nəbi bəy Yusifbəyli, Nağı bəy Şeyxzamanlı, Adil xan Ziyadxanlı, Mirzə Bala Məmmədzdə, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Bayqara, Firudin bəy Köçərli, Seyid Hüseyn, Salman Mümtaz, Xəlil İbrahim kimi vətənpərvər ziyalılar dövr üçün ən aktual hesab edilən məsələlərdən bəhs edən yazılarla çıxış etmişdilər. Belə əhəmiyyətli məsələlər sırasında aparıcı mövzu isə öz himayəçilərinə arxalanaraq Azərbaycanda min cür fitnə-fəsadlar törədən ermənilər və onların ağlasığmaz vəhşilikləri olmuşdu. Qəzetin səhifələrində ermənilərin çarizmin himayədarlığı ilə Şuşada şəhərin yerli sakinləri olan Azərbaycan türklərini sıxışdırmasından, 16 avqust 1905-ci ildə azərbaycanlılara qarşı hücumlarından bəhs olunur. Hücumlar nəticəsində Xəlfəli və Köçərli məhəllələrinin xeyli sakini qətlə yetirilmiş, dəhşətli vəhşiliklər törədilmişdi. “Azərbaycan” qəzetinin 1918-ci il 5-ci sayında M.S. Ordubadi 1906-cı ilin 12 iyununda baş verən hadisələrlə bağlı yazır ki, “bir tərəfdən kazak dəstələri və piyada rus qoşunu, digər tərəfdən ətrafdan yığılmış 10 minə yaxın erməni əsgəri, bir tərəfdən də müharibədən qabaq şəhərdə nizam altında saxlanılmış erməni bölükləri və qaçaqlar müsəlmanlara qarşı hücuma başladılar. Beş gün ərzində müsəlman evləri yandırılıb top zərbələri ilə dağıldı”.
Qəzetin səhifələrində Şuşada ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi əməllər, onların öz mənfur niyyətlərini həyata keçirmək uğrunda apardığı iyrənc oyunlar ardıcıl olaraq öz əksini tapır. Buradakı məqalələrdən aydın olur ki, Qafqazda qarışıqlıq başladığı vaxt Qarabağ erməniləri özlərini bir guşəyə çəkilib Qafqasiyadan ayrılmış kimi göstərmişdilər. Zaqafqaziya respublikaları cümhiriyyətlərini elan edərkən Qarabağ erməniləri bu cümhuriyyətlərin heç birini tanımayaraq Qarabağda özlərinin müstəqil hökumətlərini yaratmaq iddiasına düşmüşdülər. Qəzetin 1918-ci il 16-cı №-sinin 3-cü səhifəsində Şuşanın müsəlman əhalisinin ermənilərin bu iddiasına qarşı münasibəti haqqında yazılırdı: “Fəqət müsəlmanlar böylə bir hökuməti gözmək (görmək), tanımaq istəmədilər. Bundan dolayı məhəlli türklər ilə ermənilər arasında süstlük, soyuqluq və narazılıq başlanaraq nəhayət, müsəlləh müsadiməyə müncir olmaq dərəcəsinə gəldi. Müsəlmanları Qarabağ hökuməti təşkilinə - Qarabağ cümhuriyyəti elanına məcbur etmək məqsədilə ibtida qonşularımız şirin sözlər, böyük vədlər və sairə kimi aldatmalara təvəssül etdilər. Lakin böylə təşəbbüslərin hədər və bisəmər olduğunu görüncə təşəbbüsati-təcavüzkaranəyə iqdam etdilər. Bu məqsədlə ən əvvəl Əsgəranı bağladılar. Bu surətlə son dörd ay zərfində şəhər ilə Ağdam arasında əlaqə kəsildi: şəhərə azuqə gəlmədi. Zira gedənləri yolda qətl ediyorlardı. Axır aylar Andronik və Şahnazaryan qoşunlarının Şuşaya gələcəyi xəbərləri alınmağa başladı. Ermənilərin bihəyalığı yüz qat artaraq şəhərin ətrafında deyil, daxilində də müsəlmanları sıxmağa başladılar”.
Məqalədən məlum olur ki, errnəni kəndliləri müsəlman bazarına gəlir, müsəlmanların Ermənistana getmək istəyənlərini isə silahla təhdid edir, tutub aparırdılar. Ona görə də müsəlmanlar Ermənistana getmək fikrindən əl çəkir, bütün Qarabağın şəhər və kəndlərində ermənilərlə əlaqə və münasibətlər kəsilmək həddinə çatırdı. Nəticədə qışın yenicə bitdiyi bir vaxtda Şuşanın bütün ətraf ərazilərə gedən yolları kəsilmiş, şəhər yalnız ehtiyat ərzaqların ümidinə qalmışdı. Lakin onsuz da qəhətlik olan bu illərdən sonra az olan taxıl ehtiyatı qısa müddətdə tükənmiş, aclıq başlanmışdı. Belə bir vəziyyətdə ermənilər hansı yolla olsa da, müsəlman Şuşanın əhalisinin Qarabağ hökumətinin müstəqilliyini tanımasına cəhd göstərirdilər. Məqalədə bu da göstərilirdi ki, “ermənilərin qismi-əksəri hərbcuyanə bir vəziyyət alaraq türkləri güc ilə tabe etmək istəyirlər deyə də sülhcuyanə siyasət aparan və məsələyi qan tökmədən həll etmək arzusunda bulunan bir cəryan dəxi vardı. Ancaq bu cəryan ibtida qayət zəif olub bir müddət hətta səsini belə çıxarmayur, gizli çalııyordu”.
Qəzetin elə həmin nömrəsində Şuşada və Qarabağda baş verən hadisələri yaxından izləyərək bu mövzuda silsilə məqalələr çap etdirən Xəlil İbrahim adlı müxbir Qarabağda, o cümlədən Şuşada ikihakimiyyətliliyin hökm sürdüyünü göstərərək yazırdı ki, “Ermənilər “Qarabağ cümhuriyyəti” elan etmək fikrində olaraq bu məqsədlə var qüvvələri ilə çalışmaqda ikən binbaşı (minbaşı) Həsən Bəsri bəy Şuşaya, Fəxri bəy Ağdama və Kazım bəy Qaryaginə komandan təyin olunan vəzifələrinin ifasına şüru etdilər. Fəqət türk-islamlar Qarabağ cümhuriyyətini tanımaq istəmədikləri kimi, ermənilər dəxi bizim komandanlarımızı tanımaq deyil, hətta eşitmək belə istəmədilər. Benaəleyh Şuşada erməni əhatəsilə müsəlmanlar biri-birindən qət surətdə ayrılaraq o zamanadək mövcud olan hökumət müəssisələrini tərk etdilər və Həsən Əfəndiyə tabe olaraq ümumhökumət işlərini onun ixtiyarına verdilər. Şəhərin erməni hissəsində isə ermənilər bir müddət əski idarələri davam etdirdikdən sonra, nəhayət, Qarabağ erməni qurultayı dəvət etdilər”.
Müəllifin yazdığına görə, iki həftə çəkən qurultay zamanı ermənilər öz fəaliyyətini eyni ruhda davam etdirməyi vacib bilərək öz aralarında Qarabağ hökuməti təşkil etdilər və hökumətin nazirlərini təyin elədilər. Ermənilərin bu iyrənc hərəkətlərinə qəzəbini gizlədə bilməyən Xəlil İbrahim yazır ki, “Bu qurultayda ermənilərin simayi-həqiqisi açıldı. Qurultay dəvətinədək guruldayan sosializm, demokratiya, ədalət, filan kimi parlaq sözlər artıq aradan qaldırılaraq mütəəssib daşnaqsağanlıq meydana çıxdı. Hökuməti tamamilə millətçilərdən təşkil etdilər. Şimdi ermənilər bir məsələyə müntəzirdirlər: Andronik və Şahnazaryan nə vaxt gələcəklər ki, müsəlmanları silah gücilə tabe edək!”
Müəllifin qəzetin 18-ci №-sinin 1-ci səhifəsində təqdim olunan məqaləsindən görünür ki, “Ordu qərargahından təbliqi-rəsmi Qarabağda sükunət vardır. Dağlara fərar edən erməni əhali peydərpey köylərinə övdət etməkdə və təslimi-silah eyləməkdədirlər”. Bu məlumatın ardınca “Türklər nə yapıyorlardı?” sualını qoyan Xəlil İbrahim yazır ki, “Hələ şəhər komandanı Həsən Bəsəri axundun vürudundan müqəddəm şəhər islamları ermənilərin hərəkətini görərək bu işlərin bir vaxt müsəlləh müsadiməyə müncər ola biləcəyini dərklə “sülh istərsən isə hərbə hazır ol” məsəlinin məfhumunca müqavimətə hazırlaşmaya başlayırlar”.
Müəllifin yazdığına görə, Şuşa əhalisi erməni hucumlarından qorunmaq məqsədi ilə könüllü dəstələr yaratmışlar: “Şəhərdə “Ənvəriyyə”, “Şövkətiyyə”, “Xəliliyyə” və mütəəllimlərdən mütəşəkkil “Vəhəbiyyə” dəstələri adı ilə dörd könüllü əsgər dəstəsi təşkil ediyorlar. Hər dəstədə zabiti əvəz edəcək bir neçə dəstəbaşı zabit təyin olunur. Şəhərdə silah götürə bilən hər bir şəxs (15 yaşından 60 yaşınadək) tamamilə siyahı ediliyor. Cavanlar “Hərəkət ordusu” adı ilə həman dəstələrə daxil oluyorlar: qırx yaşından yuxarı olanlar isə ehtiyat əsgəri hesab olunaraq fövqəladə hallarda işə cəlb olunacaqları xəbər verliyor”.
Xəlil İbrahimin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, yerli əhali də varlı-kasıb demədən ermənilərin mənfur əməllərinə qarşı ehtiyatı əldən verməməyə çalışır: “Təslihat işlərinə baxmaq üçün şəhərdə 14 məhəllə komitəsi təsis edilyor: məzkur komitələrin vəzifəsi hər kəs öz məhləsinə siyahı tərtib verərək qüvvəsi çatan hər şəxsə beqədəri-qüvvə silah aldırmaq və para toplayaraq madətən zəif olanlar üçün cəmaət yoluyla silah almaqdan ibarət idi. Bu surətlə şəhərdə dövlətli, fəqir-hamı silahlanır və hər məhlənin on minlərcə müştərək ehtiyat gülləsi və yüzlərcə tüfəngi olur”.
Müəllif yazır ki, “Məhəlli türklər müsəlman hissəsilə Ermənistan arasında xət hüdudu dava ehtimalına qarşı təhkim edərək şəhərin şimalından qərbinə doğru bir xətt səngər quruyorlar: xətti-hüdudda bulunan evləri dəxi səngər qərar verərək divarlarını deşiyor, pəncərələrini örtüyor – səngər qayırıyorlar. Hankı məhlənin tüfəngçiləri hankı səngərə gedəcək, ehtiyatda kimlər duracaqlar, səngərə güllə, şörək və sairəyi kimlər daşıyacağlar, çörək nerədə bişəcək, kənardan kömək gələrsə nerədə təvəqqüf edəcək, kimlər müqəyyəd olacaqlardır. Xülasə, bütün cüziyatı belə unutmamaq şərtilə müqavimətə hazırlaşıyorlar. Gecə-gündüz şəhər cavanları əldə silah olaraq səngərlərdə qaravul çəkiyorlar”.
Əhalinin bir-birinə yardım etməsini, öz problemlərinin özü düşünməsini xüsusi vurğulayan Xəlil İbrahim varlıların pul toplayıb kasıblar üçün taxıl aldığını, çörəyin bir girvənkəsinin cəmi 50 qəpikdən satıldığını qeyd edir. Yazıda əhali “öz dərdini özü ağlayıb, dərmanını özü axtarsa da”, əsgərlik çəkməmiş, zabitlik məktəbində oxumamış adamların bu birlik təşəbbüsləri nə qədər yüksək qiymətləndirilsə də, bir sıra nöqsanların da olduğu göstərilir və bildirilir ki, belə nöqsanlara yol verməmək üçün Şuşa əhalisi arasında ümumi səfərbərlik edilmiş, cavanların hamısı əsgərliyə başlamışdı. Şəhərdə əsgəri idarələr təşkil olunmuşdu ki, onları bir neçə kiçik zabit idarə edirdi. Cavanlar müəyyən müddət məşq etdirilir, sonra buraxılırdılar. Şəhər könüllülərindən ibarət qışlada daimi qalmaq üçün dəstələr yaradılırdı. 50 nəfərə qədər təhsilli cavan hərbi məktəbdə oxumaq üçün ərizə vermiş, onlar piyada və süvari dəstələrə ayrılaraq hər gün səhər saat doqquzdan günorta on ikiyə, axşamtərəfi dörddən altıya kimi məşq edirdilər. Zabitlər səngərləri yoxlayır, şəhərin bir başından o biri başına qədər tunel və xəndəklər qazdırıb, yeraltı yollar çəkir, üstüörtülü qazmalar düzəldirdilər. Səngərlərin hər birində quyular, sipərlər, çalalar qazılır, şəhərə və ya kəndlərə hücum olarsa, qarşısını almaq üçün şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsinin dörd bir səmtində səngər qurulur. Şəhərin “Üçmux” ucalığında da ehtiyat səngəri qurulur.
Müəllif əhalinin hazırlıq vəziyyətini bir qədər də dəqiqliyi ilə ifadə edərək yazır ki, “Bir gündə şəhərdən dağın başına xəndək vurularaq dağın təpəsində səngər quruluyor. Burası erməniləri həyəcana gətirərək narazılığa və müsəlmanların həman səngəri tərk etmələri haqqında bir tələb surətinə bais oluyor. Fəqət bir növ ilə ixtilaf yatırılıyor. Şəhərin şimalında iki buçuq çağrımlıqda “Dövtələb” adlı bir təpə dəxi var. Hər kəs bu təpəyə malik olub iyirmi tüfəngçi bulundurarsa, tərəfi-müqabildən bir şəxsi belə Xəlfəli, Xan kəndi, Malıbəyli və Qaryagin yollarına çıxmağa buraxmıya bilər. İştə məzkur təpənin dəxi əhəmiyyətini etirafla məhəlli türklər orada dəxi səngər quraraq daima iyirmi-otuz qaragül bulunduruyorlardı”. Səngərlərin bir neçə məntəqəyə bölündüyünü, hər məntəqəyə bir rəis təyin olunduğunu göstərən X.İbrahim rəislərin öz dairələrində xüsusi hazırlıqlı onbaşılar təyin edərək hər gün onbaşılardan birini öz dəstəsi ilə qaravula göndərdiyini yazır. Qışlada yaşayan əsgərlərin də başqa vəzifələri var idi. Məqalədən aydın olur ki, “bunca hazırlaşmaqla bərabər müsəlmanlar heç vaxt dava istəmiyorlardı. Unutmamalıdır ki, dava hazırlığı, səngər qurmaq, silahlanmaq və sairə xüsusunda müsəlmanlar nə yapmışlarsa, ermənilər daha ziyadə ciddiyyətlə çalışmış, hətta müsəlmanları hazırlaşmaya onlar vadar etmişlərdir”.
“Azərbaycan” qəzetinin 1918-ci il 19-cu №-sinin 1-ci səhifəsində “Ordu qərargahında– Qarabağda” başlıqlı yazısında Xəlil İbrahim Şuşa şəhərini davaya hazırlamağın, dava olacağı təqdirdə əhalini salamat saxlamağın nə qədər mühüm və çətin iş olduğunu, bu istiqamətdə nə qədər zəhmət çəkildiyini təsəvvür etməyin heç də çətin olmadığını yazır və qeyd edir ki: “Böylə işlər isə şübhəsiz ki, cəmiyyətlər tərəfindən görülür... Təşkilat işləri şəhəri müdafiə halına gətirilmək və davaya hazırlaşmaqda ikən bütün Qarabağda vəba və yatalaq kimi sarı xəstəliklər peyda olaraq gündə otuz-qırx adam ölürdü. Köylərdə camaata tibbi müavinət göstərilməsi qeyri-mümkün olaraq xəstəliklərin önü alınmayırdı. Zira nə lazımı miqdarda təbib və heyəti-təbib var idi, nə xəstəxanə, nə dərman”. Belə ağır bir vəziyyətdə şəhər komandanının nəzarəti altında 8 təbib, həmçinin bir neçə tələbə daxil olmaqla səhiyyə bürosu açılmış, hər məhlədə səhiyyəçilər təyin edilmişdir. Nəticələr yaxşı olduğundan müdafiə hazırlığı məqsədi ilə şəhərin bütün müdafiə məsələlərinin həvalə olunduğu “Hərbiyyə idarəsi” təsis olunmuşdu. Həmin hərbi idarə daxilində “Ərzaq idarəsi” təsis edilsə də, yollar bağlı olduğu və şəhərə ərzaq gətirilmədiyi səbəbindən taxıl və digər məhsullar get-gedə azalmağa, qurtarmağa başlamışdı. Artıq ərzaq idarəsinin səyləri bir nəticə vermirdi, idarə kənardan ərzaq ala bilmirdi. Yalnız şəhərdə sarı xəstəlik dərdi bitdikdən sonra, təbib və tələbələr iclas keçirərək dava olacağı halda zərərçəkənlərə yardım məqsədi ilə “Şəfqət qardaşları” adlı kursu açmaq qərarına gəldilər. Müəllif yazır ki, “İyirmi altı tələbə kursa daxil olub birinci kömək və sarqı qaydalarını öyrəndi. Müavinəti-tibbiyə qəsdilə ibtida şəhərdə bir xəstəxana açıldı. Bunun üçün tələbələr tərəfindən hələ keçən illərdən müsamirə və sairə tərtibi vasitəsilə 12000 manat pul yığılmışdı. Bu dəfə haman məbləğin üstünə bir qədər də parə toplandı və şəhrin hər işində ciddi surətdə iştirak edən “Müdafiəyi-milliyə” cəmiyyəti bu işi öz öhdəsinə götürərək 18000 manat pul buraxdı... Xəstəxanaya iki təbib və səkkiz tələbə baxacaqdır. Burası mərkəz təşkil edəcəkdi. Bundan əlavə dava düşdüyü təqdirdə cəbhə təşkil edəcək olan xətdə sol cinah mərkəz və sağ cinah da olmaq üzrə üç yerdə dəxi ayrı-ayrı sarqı nöqtəsi qərar verilmişdi. Bu nöqtələrin hər birində bir təbib və beş tələbə duracaqdı”.
X.İbrahimin öz yazısında toxunduğu daha bir maraqlı məqam bundan ibarətdir ki, o, Şuşanın müsəlman əhalisinin dava istəmədiyini, onlarla bərabər bir qrup erməninin də sülh tərfdarı olduğunu göstərir. Həmin sülhpərvər ermənilərlə danışıq apararaq vəziyyəti nəzarət altına almaq istəyən azərbaycanlılar tərkibi altı türk və altı ermənidən ibarət olan “Beynəlmiləl komitə” yaratmışdılar. Komitənin ixtilafların yatırılması yönündəki rolunu xüsusi qiymətləndirən müəllif yazır ki, “Heyət bir olub daima ermənilər ilə müsəlmanlar arasında vüqu bulan ixtilafları yatırmaq, ixtilaflı məsələləri sülh ilə həll etmək, xassə şəhərdə asayiş və müsaliməti davam etdirmək uğrunda çalışıyorlardı. Həm pək böyük xidmət gördü. Bu komitə olmasaydı, bəlkə, Şuşada 3-4 dəfə qanlı müsadimə də baş verərdi”.
Sonrakı fikirlərdən aydın olur ki, komitə bir çox məsələlərdə öz müsbət rolunu göstərmişdi: “Əvvəla, Aras ilə Kür arasında sükunət edib də yayda dağa, yəni yaylağa köçən dörd yüz min əhaliyi-elat nisan ayının axırlarından etibarən köçməyə başlamalı ikən dağ yollarının erməni əlində olması və ermənilərin yollarda xalqa azar və əziyyət vermələrindən dolayı həziran ayından köçə bilməyib aranda qalmışdı. Burası köçərilər üçün bir fəlakət təşkil ediyordu. Zira həm əhali, həm mal-qoyun qızdırma tutub qırılıyordu. Beynəlmiləl komitənin türk əzasının təşəbbüsilə nəhayət, elata yol verilərək dağa köçməgə imkan oldu. Fəqət yollarda ermənilər camaata pəh çox əziyyət verdilər”.
Komitənin daha bir əhəmiyyətli xidməti də olmuşdu. Şuşalılara 12000 erməni qaçqınının şəhərə gəlmək istədiyi haqda məlumat çatdırılmışdı. Böyük Yarma adlı yerdə Zarıslı və Musurmanlar adı ilə tanınan camaat ermənilərin qarşısını kəsərək şəhərə buraxmırdılar. Dörd gün, dörd gecə zarıslılarla ermənilər arasında atışma olmuş, bu hadisədən sonra şəhərdə hər an qarışıqlıq baş verəcəyi gözlənirdi. Komitə yenə işə qarışaraq davanın qarşısını almışdı.
Komitənin fəaliyyətini xüsusi qiymətləndirən müəllif yazır ki, “Fəqət Beynəlmiləl komitənin ümdə xidməti son günlər oldu ki, bu xüsusda vaxtilə yazılacaq. Şəhərin yolu hər tərəfdən bağlı olduğundan bütün cahandan əlaqəsi kəsilmiş, dünyadan bixəbər, adətən qaranlıqda olmuş bir cocuq kimi qalıyordu... Bu halda bir də Andronik və Şahnazaryan qoşunlarının şəhərə vürudu xəbəri çıxıyor. Ermənilərin vəhşiliyi daha da artıyor. Ermənilərin bihəyalığının nə həddi var, nə hesabı. Türklər o qədər sıxıntı çəkiyorlar ki, dava düşeydi, canımız qurtarardı, ya ölər, ya ermənilərin boyunduruğundan xilas olardıq – deyə, ölmək şərti ilə də olsa, ermənilərdən qurtarmağı arzu ediyorlardı”.
Belə bir vəziyyətdə Bakının alınması xəbəri müsəlman əhaliyə böyük bir sevinc, eyni zamanda təsəlli oldu. “Qurban günü müsəlmanlar birinci dəfə şəhərdə rahatlıq hiss etdilər. Həm öylə şadlıq ki, bəlkə, Şuşa şəhəri bütün tarixində böylə bayram görməmişdir”. Lakin bu sevindirici xəbər cəmi iki gün çəkmiş, üçüncü gün Şahnazaryanın gəlməsi xəbəri yayılmışdı. Bu çətin vəziyyətdə də beynəlmiləl komitənin böyük rolu olmuş, Şuşada yaşayan erməniləri sakitləşdirməyi bacarmışdılar. X.İbrahim bu barədə “Azərbaycan” qəzetinin 20-ci nömrəsində yazır ki, “Qarabağdan xəbər verirlər ki, bir dəstə daşnaqsağan firqəsinə mənsub ermənilərin macərapərəstliyi tamamilə dəf edilib. Erməni camaatının Qarabağ hadisələrində iştirak etməmələri aşkar olmuşdur. Erməni əhalisi şəhərdə və kəndlərdə əsgərlərimizi duz-çörəklə qarşılayıb Azərbaycan təbəəliyini qəbul etməklə bərabər öz xoşları ilə əsləhələrini təslim edib hökumətin hər bir əmr və fərmanına tabe olmağa hazırdırlar. Müxtəsər kəlam, həyat öz adi halına düşüb. Zəhmətkeş kənd əhalisi öz məşquliyyətinə başlamaqdadır. Şahnazaryanın planı isə çox qorxunc imiş: “Plan böylə imiş ki, Şahnazaryan gəlsin həman kəndə. Şuşadan köməyə gedən ermənilər dəxi oraya yığışdıqdan civara yığılmış olan müsəlmanlar atlılar ilə dava etsinlər, ətrafdakı köyləri dağıtsınlar, bədən şəhərə gəlsinlər”.
Qəzetin sonrakı nömrələrində də ardıcıl olaraq Xəlil İbrahimin Şuşadakı vəziyyətlə bağlı məlumatları dərc olunmuş, bütün cidd-cəhdlərə baxmayaraq, vəziyyətin get-gedə pisləşməsi haqqında məlumatlar dərc olunmuşdu. Bir yandan aclıq, digər tərəfdən erməni fitnəkarlarının əməlləri əhalini çox yormuşdu. Belə bir vəziyyətdə türk ordusunun Şuşaya gəlməkdə olduğu haqqında xəbər yayılır. İndi ermənilərin hansı plana əl atacağı məlum deyildi. Beynəlmiləl komitə erməniləri sakitləşdirməyə, onların türk ordusuna qarşı dava planından əl çəkməsinə çalışırdı. Qəzetin 22-ci sayında müəllif bu barədə yazır ki, “Nəhayət, beşinci gün axşam saat doqquzda beynəlmiləl komitənin erməni nümayəndələri gələrək erməni qurultayında məsələlərin müsbət surətdə həll edildigini xəbər verdilər. İmdi hər kəsə məlumdur ki, ermənilər təslim oluyorlar. Nəhayət, altıncı gün Ağdamda saxlanmış olan erməni nümayəndələri şəhərə gəldilər. Məlum oldu ki, bunlara ultimatum verilərək ermənilərin 24 saat zərfində təslim olmaları tələb edilmişdir. Haman gün ermənilərdən bir neçə kişi Şuşa komandanını hüzuruna bir danə əldə qayrılmış top, bir pulemet və 80 tüfəng gətirərək Azərbaycan hökumətinə təslim və tabe olduqlarını elan etdilər”.
Göründüyü kimi, keçən əsrin əvvəllərində Bakıda nəşr olunan “Azərbaycan” qəzetində Şuşa, orada baş verən ictimai-siyasi hadisələr haqqında geniş və hərtərəfli məlumat verilmiş, qəzetin, demək olar ki, bütün saylarında ermənilərin Şuşada törətdikləri əməlləri əks etdirən yazılar dərc olunmuşdur.
Ümumilikdə, Azərbaycan milli mətbuatında Şuşa mövzusu hər zaman aktual olmuş, istər buradakı ictimai-siyasi vəziyyət, istərsə də Şuşanın zəngin elmi mədəni mühiti haqqında əhəmiyyətli yazılar çap edilmişdir. Bu materiallar keçən əsrin əvvəllərində Şuşa həqiqətlərinin dərk olunmasında, Şuşanın o dövrkü taleyi, ermənilərin mənfur xisləti haqqında daha geniş bilgilər əldə edilməsində xüsusi rol oynayır.

Zəfərin mübarək, Vətən!

Vətən adı çəkiləndə,
Hər dəfə deyirəm, “Can!”,
Sən hər yerdən gözəlsən,
Doğmasan, Azərbaycan!

Vətənimiz Azərbaycan anamız kimi bizə doğma və əzizdir. Vətəni sevmək azdı, onu qorumaq, mənafeyini öz mənafeyindən üstün tutmaq, yeri gələndə, canımızı belə ondan əsirgəməmək gərəkdi... Torpaqlarımızın azadlığı uğrunda canlarından keçən şəhidlərimiz, qazilərimiz də bu yolu seçdilər. Onlar vətəni hər şeydən uca tutdular. 44 gün davam edən Vətən müharibəsi qələbəmizlə başa çatdı. Ali Baş Komandanımız İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan ordusu yüksək döyüş hazırlığı göstərərək torpaqlarımızı düşməndən azad etdi. Tarix yazan qəhrəman oğullarımız əsl döyüş ruhunu, vətənpərvərliyini bütün dünyaya nümayiş etdirdilər.
Biz Əlif Hacıyev, Mübariz İbrahimov, Polad Həşimov, Məzahir Rüstəmov, Maarif Haqverdiyev, Cəbrail Dövlətzadə, Çingiz Mustafayev, Fərid Ələkbərov, Xudayar Məmmədov və minlərcə qəhrəmanlarımızın xatirəsini əziz tutmalı, onları özümüzə örnək bilməli və layiqli davamçıları olmalıyıq.
Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak edən könüllü əsgərlərimizin göstərdiyi şücaətlər xalqımızda vətənpərvərlik hissinin necə yüksək olduğuna bir nümunədir. Vətənimizin şöhrətinin ucalması, ərazimizin bütövlüyü Azərbaycan Respublikasının bütün dünyada sayılan müstəqil dövlətlərdən biri olması uğrunda daim mübarizə aparan Ümummilli lider Heydər Əliyev əsl vətənpərvər insan idi.
"Ömrümün qalan hissəsini də vətənimə bağışlayıram”, - deyən Ulu Öndər yeni Müstəqil Azərbaycanın qurucusu oldu. İndi bu böyük insanın yolunu uğurla davam etdirən Ali Baş Komandanımız İlham Əliyevin apardığı siyasətlə əsgər və zabitlərimizin hünəri, xalqımızın iradəsi, qəhrəman oğullarımızın şücaəti bütün dünyanı heyran qoydu.
Azərbaycan 2020-ci il sentyabrın 27-də başladığı Vətən müharibəsində 44 günə Zəfər qazandı. Zəfərin mübarək, Vətən!

Bəsti CƏFƏRZADƏ