UNESCONUN YARADILMASINDAN 80 İL KEÇİR

Bu il dünyanın ən böyük mədəniyyət (təhsil) təşkilatı olan UNESCO-nun yaradılmasından 80 il keçir. Bu əlamətdar hadisə ilə bağlı təşkilatın yaradılması tarixini nəzərdən keçirməyi vacib hesab edirik. Qloballaşma fonunda dünyada milli mədəniyyətlərin qorunması, təhsilin inteqrasiyası və ümumi inkişaf tendensiyasının, mədəniyyətin inkişaf istiqamətlərinin öyrənilməsi zərurəti adıçəkilən təsisatla tərəfdaşlığın əhəmiyyətini şərtləndirir.
UNESCO HANSI ZƏRURƏTDƏN YARANDI?
İkinci dünya müharibəsinin başa çatmasından 80 il vaxt keçməsinə baxmayaraq bu dəhşətli hadisənin bəşəriyyətə vurduğu ziyanın həcmini mütəxəssislər hələ də tam müəyyənləşdirməmişlər. II Dünya müharibəsinin qızğın dönəmlərində 1942-ci ildə, Avropa ölkələrinin faşist Almaniyası ilə döyüşdüyü bir vaxta Avropa ölkələri hökumətləri və onların müttəfiqləri Böyük Britaniyada müttəfiq ölkələrin təhsil nazirlərinin konfransında toplaşdılar. Müharibənin bitməsinə uzun bir zaman qalmasına baxmayaraq, artıq ölkələri sülhün bərqərar olmasından sonra təhsil sisteminin bərpa olunması məsələsi düşündürürdü. Qısa bir müddət ərzində layihə ümumdünya miqyası aldı. Yeni-yeni dövlətlər, həmçinin ABŞ layihədə iştirak etmək istəklərini bildirdilər.
“Bəşəriyyətin intellektual və əxlaqi həmrəyliyi”
1-16 noyabr 1945-ci il BMT-nin təhsil və mədəniyyət məsələləri üzrə təşkilatın yaranması ilə bağlı 40 dövlətin təmsilçilərinin iştirakı ilə konfrans keçirildi. Fransa və Birləşmiş Krallığın təklifi ilə, dünya mədəniyyətinin bərqərar olunmasına xidmət edən təşkilatın yaranması ilə bağlı qərar qəbul olundu. Yeni təşkilatın məqsədi - “Bəşəriyyətin intellektual və əxlaqi həmrəyliyinin” təmin olunmasına xidmət etmək və yeni dünya müharibəsinin başlanmasına yol verməmək idi.
16 noyabr 1945-ci ildə BMT-nin Elm, Təhsil və Mədəniyyət məsələləri üzrə (UNESCO) təşkilatının nizamnaməsi 37 dövlət tərəfindən imzalandı və 4 noyabr 1946-cı ildə 20 dövlət tərəfindən ratifikasiya edildikdən sonra qüvvəyə mindi. Bu ölkələr Avstraliya, Braziliya, Yunanıstan, Danimarka, Dominikan Respublikası, Misir, Hindistan, Kanada, Çin, Livan, Meksika, Yeni Zelandiya, Norveç, Səudiyyə Ərəbistanı, Amerika Birləşmiş Ştatları, Birləşmiş Krallıq, Türkiyə, Fransa, Çexoslovakiya və Cənubi Afrika Respublikasıdır.
UNESCO-nun birinci sessiyası
Baş konfransın birinci sessiyası 19 noyabr-10 dekabr 1946-cı ildə Parisdə keçirilir. Orada səsvermədə iştirak etmək hüququ olan 30 hökumətin nümayəndələri iştirak edir. UNESCO da BMT kimi ikinci dünya müharibəsinin ağır sınaqları nəticəsində yaranmışdir və bunu yaradıcı dövlətlərin siyahısı əyani surətdə təsdiq edir. Yaponiya və Almaniya Federativ Respublikası 1951-ci ildə, İspaniya isə 1953-cü ildə təşkilatın üzvü olmuşdular. UNESCO-nun fəaliyyətinə soyuq müharibə və SSRİ-nin dağılması kimi mühüm tarixi hadisələr təsirsiz keçmişdir. SSRİ 1954-cü ildə UNESCO-nun üzvü olmuş, 1992-ci ildə isə onun hüquqi varisi Rusiya Federasiyası olmuşdur. 1960-cı ildə təşkilatın tərkibinə 19 Afrika dövləti daxil olmuşdur. SSRİ-nin dağılmasından sonra 1991 – 1993-cü illər ərzində 12 keçmiş Sovet İttifaqı Respublikası UNESCO-nun üzv dövlətləri oldular.
1971-ci ildən Çin Xalq Respublikası Çinin UNESCO-da yeganə təmsilçisidir. 1990-cı ildə Almaniya Federativ Respublikasının Almaniya Demokratik Respublikası ilə birləşməsi baş verdi, hansı ki 1972-ci ildən UNESCO-nun üzv dövləti olmuşdur.
Bəzi ölkələr siyasi düşüncələrdən UNESCO-nun sıralarını müəyyən dövrlərdə tərk etmələrinə baxmayaraq , bu gün yenə də UNESCO-nun sıralarındadırlar: Cənubi Afrika 1985-ci ildən 2003-cü ilədək , ABŞ 1985-ci ildən 2003-cü ilədək, Birləşmiş Krallıq və Şimali İrlandiya 1986-ci ildən 1997-ci ilədək və Sinqapur 1986-cı ildən 2007-ci ilədək UNESCO-da təmsil olunmayıblar.
AZƏRBAYCAN-UNESCO ƏLAQƏLƏRİ
Azərbaycan Respublikasının BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı – UNESCO-ya üzv qəbul olmasından 30 il ötür. Azərbaycan Respublikası 3 iyun 1992-ci ildə UNESCO-ya üzv qəbul olunmuşdur. Azərbaycanın UNESCO ilə əlaqələrinin genişləndirilməsi isə, 1993-cü ilin ikinci yarısından, Ümummilli lider Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıdışından sonra başlanmışdır.
UNESCO ilə Azərbaycan Respublikası arasındakı əlaqələr 2004-cü ildə Mehriban xanım Əliyevanın UNESCO-nun Xoşməramlı səfiri seçiləndən sonra daha sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. Onun səyləri nəticəsində Azərbaycanın maddi və qeyri-maddi mədəni irs nümunələri UNESCO-nun müvafiq siyahılarında yer almışdır.
Azərbaycan – UNESCO əlaqələrinin 30 illiyi ilə əlaqədar olaraq Prezident Kitabxanasında “Azərbaycan - UNESCO əlaqələri” adlı elektron layihə yenilənmişdir.
Azərbaycan-UNESCO əlaqələri xüsusi tədqiqat obyekti olduğu üçün bu məqalədə ümumi məlumatlarla kifayətlənirik. Növbəti araşdırmalarımızda bu məsləyə xüsusi yer ayırmağı planlaşdırırıq

Könül HƏSƏNOVA
ADPU-nun UNESCO klubunun rəhbəri,
filologiya fakültəsinin dekanı, f.ü.f.d, dosent
Səməd VƏKİLOV
Tədqiqatçı-hüquqşünas