Rəsul RƏXŞANLI: BRİLYANT QAŞLI TƏK SIRĞA
Bizə təzə direktor təyin olundu. Adətən, təzə ilə maraqlanırlar, haranı bitirib, ixtisası nədi, hardandi və sairə və ilaxır. Bizim də kollektivimizdə maraqlananlar var. Öyrəndilər ki, İnşaat Uni-versitetini bitirib, inşaat materiallarının istehsalı texnologiyası ixtisası üzrə mühəndisdi. Qapı-pəncərə ixtisası sahəsində professordu, elmlər doktorudu, ziynət əşyaları həvəskarıdı.
İlk gündən öz qaydalarını qoydu. O, gəlib gedərkən koridorda kimsə görünməməlidi. Qəbuluna yalnız ayrılmış saatlarda düşmək olacaq, öncədən yazılmaq şərtilə.
Toplantı keçirdi, şöbə müdirlərinə, baş mütəxəssislərə işi canlandırmağı tapşırdı. İşin öhdəsindən gəlməyənlərlə yolların ayrılacağını xəbərdar elədi.
Adamlara qarşı o qədər də marağım yoxdu. Üstəlik Təcrübə-sınaq emalatxanasının müdiriyəm, baş qaşımağa vaxtım olmur. Mütəxəssislərimizin təzə təklifləri üzrə hər cür pəncərə, qapı, daha nələrin nümunələrini düzəldirik, sınaqdan keçiririk. Bəzən özümün fikirlərim, əlavələrim olur. Bəlkə də institutda ən çox işləyən bizimkilərdi. Dilə gətirəndə isə bəzi ağzıgöyçəklərin acığına gəlir. Nə isə.
O, məni çağırdı. Hündür boylu, gövdəli, zəhmli baxışlı bu adam son dəbdəki bahalı paltarda idi, saç düzümü yerli-yerində. Barmağında iri və əcaib qızıl üzük, qolunda qızıl saat qızıl qolbağıyla, bunlar bəlkə də ən yeniləri idi, hər halda mən ilk dəfə görürdüm. Gözündə qızıl gövdəli eynək və ... və bir qulağında brilyant qaşlı sırğa. Hə, masasında da ən bahalı mobil telefonların ikisi, müxtəlif firmalarınkı. Sır-ğası mənə bir qədər təəccüblü göründü. Çünki kişilərin sırğa taxmasına bizdə çox nadir hallarda rast gəlinir. Belə də, tək-tük. Təraşdan sonra üzünə çəkdiyi brend kremin və kişi ətrinin qoxusu gəlirdi. Nə isə. Müasir, bəlkə də ultramüasir görkəmi vardı.
Mən salam verəndə o özünü eşitməzliyə vurub sərt səslə bir başa işdən danışdı:
– Pəncərə düzəltməlisən, - professor çərçivənin uzunluq və hündürlük ölçülərini deyəndə də səsində hökmlülük vardıi,-bacardığının ən yaxşısını.
Gerisini deyəcəyini gözlədim, o isə sözünü bitiribmiş kimi zəhmli baxışını mənə zillədi.
Rəvan səslə soruşdum:
– Necə olmalıdı?
– Dedim dəəə, -professor səsini qaldırdı,- dedim dəəə, əlasından olmalıdııı. Gedə bilərsəəən.
– Çərçivə içindəki hissələrin ölçüləri gərəkdi. Taxtadan, plastikadan ya alüminiumdan düzəldilsin?
O mənə baxsa da cavab vermədi. Davam elədim:
– Çərçivənin içindəki pəncərə qanadları iki bərabər hissədən ibarət olmalıdımı? Qanadlar içəri, yoxsa çölə açılmalıdı?
Direktor soyuq baxışlarını mənə diksə də dilə gəlmirdi. Mən:
– Bəlkə vitraj pəncərə? Bəlkə veka?
Gərək ki, professor fikrə getmişdi və:
– Materialın taxtadan olması üstün sayılııır? İndi plastikadan dəbdədiii?
– Mən taxtaya üstünlük verirəm, - deyəndə professorun gözlərində sual yarandığını hiss etcək aydınlıq gətirdim, - təbii materialdı. Taxtadan olacaqsa hansı ağac növünə üstünlük verilsin?
O cavab vermədi. Fəqət sual da vermədisə baxışından hiss elədim, könlündən keçdi ki, onu maraqlandıranı anlayım və çavablandırım. Elə də etdim.
– Əgər pəncərə küçəyədisə, onda yanındakı küçəyə baxan digərləriylə eyni dizaynda olmalıdı. Otaqdan eyvanadısa, yanındakı qapıya münasibliyi nəzərə alınmalıdı. Onların şəkilləri olsaydı, aydınlaşdırılardı, ya da yerində baxılmalıdı.
Mən dedikcə o fikirləşirdi, tərəddüd içində qəflətən:
– Gedə bilərsən,- dedi.
İki gün sonra təkrar çagırdı, şəkil və ölçülər yazılmış kağız parçası verdi. Tapşırdı ki, şəkildəkinə uyğun olmalıdı, kənara çıxmağa yol verilməsin, bacarığımı göstərim, müdir vəzifəsinə layiqliyimi təsdiqləyim.
Təcrübəli, vaxtıyla “Qızıl əllər” müsabiqəsinin diplomunu almış baş ustaya işi həvalə elədim, özüm də baxırdım. Hazırlananda direktoru telefonla xəbərlədim. Gəlib diqqətlə baxdı. Söz demədi, nə yaxşılığına, nə də pisliyinə. Ətrafı nəzərdən keçirdi, emalatxanamızın imkanlarıyla yerindəcə tanış oldu.
Kimlərsə gəlib pəncərəni apardı. Direktordan soruşdum ki, bunu necə qeydə alaq? Sifarış kimi? Ödəniş necə ediləcək? Nağd yoxsa köçürməylə? Onun qaşlarının düyünləməsindən mənə hər şey aydınlaşdı. Kabinetdən çıxmağa ayağa qalxanda sözə ehtiyac yox idisə də o, bir-ikisini dedi:
– Səni bu vəzifəyə kim qoyuuub? Yerinin hara olduğunu mən taparaaam.
Fikrimə ilk gələn nə oldu? Deyəsən axı, bu öncəkindən də insafsız-mürvətsizdi. Otağıma gircək masa arxasında rahatsız oturdum.
Direktor haqda təzə söhbətlər gəzirdi. Elmi şurada, texniki şurada görülmüş işlər haqda çıxışçılara diqqətlə qulaq asır. Sonra işlərin hər birinə qulp qoşur. İşin səviyyəsini qaldırmağı tələb edir. Danışığı adi, çoxişlənən sözlərlədi. Onun professorsayağı mütəxəssis rəyi söyləməsi yoxdu, dilindən elmi terminlər, texniki ifadələr çıxmır.
Başım işə qarışsa da bir qulağım səsdə idi. Nəhayət, çağırdı. Emalatxana binasından kabinetə qədər yol boyu düşünürdüm ki, görəsən məni hara keçirəcək. Təkəbbürlü görünən direktor üzümə baxmadan:
–İki qapı düzəltməlisən, - deyib qarşısındakı şəkilləri barmaqlarıyla mənə tərəf sürütlədi, - diqqətlə bax, kənara çıxmayasan.
Şəkillərə baxdım, diqqətlə. Sual vermək məcburiyyətində qaldım. Özümü toplayıb suallarımı verdim, fəqət ipək yumşaqlığıyla:
– Mənzil qapılarıdı. Bu ,- barmağımı yaxındakı şəklə qoydum,- mənzilə giriş qapısıdı.
Direktor:
– Hə, düz tapmısan,- lağla dilləndi.
– Göstərilmir, neçə kilid quraşdırılmalıdı?
O üzümə baxdı, gözlədim, nəsə demədi.
– Bir dəstəli kilid quraşdırılmalıdı, buna söz yox.
– Deməli, bunu bilirsən, - eyni tərzdə lağla davam etdi.
– İkincisinə, dəstəksizinə də ehtiyac varmı?
– Olsun, nəyi pisdi, - sualimi cəld sualla cavablandırdı.
– Gözlük də qoyulsunmu? Qapı zəngini səsləndirəcək adamı görməyə.
– Gərəkdi! Hökmən qoyulsun! Bunu da soruşarlarmı?
Şəklin digərini əlimə alıb gözdən keçirdim.
– Bu isə mənzil içi qapısıdı, otağa açılanı.
– Yox, yox, bunda səhvin var,- o mənə irad tutmağa tələsdi,- duşxananın qapısıdı.
– Bu böyüklükdə niyə? Bəlkə qısaldaq, qapının üstünü şüşəli edək?
Direktor düşünürdü.
– Həm də enlidi. Bəlkə daraldaq?
O düşünməyində, mənsə şəkli araşdırmağımda idim.
– Duşxanada suqızdırıcı dururmu? Durursa elektriklə ya qazla qızdırılır?
– Qazla qızdırılan suqızdırıcıdı.
– Elə isə qapının aşağı hissəsində dəliklər açılmalıdı.
Direktor mənə təəccüblə baxdı.
– Hava cərəyanına şərait yaradılması vacibdi, təhlikəsizliyin tələbidi, - ehmalca bildirdim.
Özünü toplayan direktor söhbəti yekunlaşdırdı:
– Tez lazımdı, tez, - tapşırdı, - səndən başqalarına da göstəriş verməliyəm, iş tapşırmalıyam. Gedə bilərsən.
Baş ustaya işi qısaca izah elədim, o peşəkar idi, söz ağzımdan cıxanda fikrimi göydə tuturdu. Yüksək səviyyədə və qısa müddətdə icrasını tapşırdım. Hərdən göz gəzdirirdim. Kimlərsə onları apardı. Direktordan şikayət, irad gəlmədi. Ödəniş-filan söhbətini nə mən açdım, nə də direktor dilinə gətirdi. Hə, deyəsən bununla xəta-bəla başımdan sovuşdu axı. Sifarişlərsə artdı. Emalatxanamız mütəxəssislərimizin təklif etdikləri yeni modellərlə yanaşı direktorun tapşırdıqlarını da yerinə yetirirdi. Onsuz da işdən, necə deyərlər, gözümüzü aça bilmirdik, daha da artdı.
O, dəmir darvaza düzəltmək tapşırığını şəkilsiz izah elədi. Ölçülərini də dedi. Üz-gözünü turşutdu ki, ayağa qalxım. Mən daha nələrsə deməsini gözləyirdim. O baxıb yəqin ki, anladı və cəld görünüşünü, dizaynını mənim zövqümə etibar etdi. Sual verməli oldum, yumşaqcasına. Həyət üçündü, qaraj üçün? Bərli-bəzəklisinimi, sayasınımı? Darvaza qanadında qapı lazımdımı? Hansı qanadında? Pultla açılanımı? O da bildirdi ki, indi vaxtı yoxdu, bu haqda sonra danışarıq. Danışdıq. Mənim ürəyimcə olan küçədən həyətə açılacaq darvaza yaratdım, ortasında qapı. Bu dəfə də ödəniş söhbəti açılmadı.
Günlər ötdü, irad eşitmədim. Sifarişlər daha da artdı, çeşidlər genişləndi. İşləməkdən əldən düşürdük. İşçilər dilə gəlirdi. Yuxarıdan təyin olunan direktoru yola verməliyik, deyirdim.
Fasilədə mühəndis masama açıq halda qəzet qoydu, şəhadət barmağıyla sağdakı məqaləyə işarə vurdu. Oxudum, aktual məsələyə həsr olunmuşdu. Alim adı, elmi dərəcə almaqdan ötrü elmlə məşğul olmaq vacib deyilmiş. Yazanlarla dil tapırsan, sənin adından dissertasiya yazırlar. Sənə əzbərlədirlər, elmi şurada baş verəcək sual-cavabın məşqini aparırlar. Yəni elmi şuranın hansı üzvü sənə necə sual verəcək və sənin cavabın necə olmalıdı. Nə isə. Səninçün necə yazırlarsa eləcə də elmi şurada müdafiəni təşkil edirlər, alimlik diplomunu verdirirlər. Demə, son illərdə bu da biznesə çevrilibmiş. Məqalənin sonunda müxbirin yüksək vəzifəli şəxsə müraciəti vardı, münasibət bildirməsini rica edirdi. O nə desə yaxşıdı? Yuxarının xəbəri var, diqqətdə saxlanılır, müzakirə olunub, tədbirlər görüləcək.
Bizə iri qaraj darvazası tapşıran günün sabahı xəbər yayıldı ki, direktor qonşu ölkədəki şirkətini yoluxmağa gedib. Direktorun olmadığı günləri rahat nəfəs aldım.
İl ötmüşdü, təzə qəzet aludəçisi mühəndisin əlində bir topasını görəndə yalançı dissertasiyalarla bağlı hansı tədbir görüldüyünü soruşdum. Haçandan-haçana yadına düşdü. Nəsə yazılmadığını bildirdi. Soruşdum:
– Həmin müxbirin imzasıyla son günlərdə yazı çıxıbmı?
– Yox, son yarım ildə rast gəlməmişəm,- cavabı verdi.
Fikrə getdim. Güman ki, müxbirə dəyib-dolaşıblar. Bu biznes davam edirsə onun başında duranlar güclü adamlardı. Hə, belələrinə nədənsə məhz güclü adamlar deyirlər.
Mühəndis təzə xəbərlə otağıma girdi, direktorumuz da sifarişlə dissertasiya yazırmış, müdafiədən də keçirir. İnstitutumuzdan birisi sifariş verib, hələ ki, adı sirr saxlanır. İnanmağım gəlmədi, axı beləsi necə yaza bilər? Şöbəsi yox, tədqiqat aparmır. Hələ bir elmi əsər, adi məqalə yazdığını görməmişik, eşitməmişik. Fikrimdən keçdi ki, bizim professor kiməsə yazdırır. Öz adından üzə çıxarmasının səbəbi olmamış deyil. Yəni bu da professorsayağı yaza bilir, elmi rəhbərliyi bacarır. Yəqin maddi maraq da olmamış olmaz. Mühəndis fikrə getdiyimi anlayıb nə düşündüyümü soruşdu. Mənsə başımı o yan-bu yana hərlədim.
Yadıma öncəki illər düşdü. Universiteti fərqlənmə diplomuyla bitirmişdim. İnşaat materialları üzrə elmi-tədqiqat texnoloji institutuna işə düzəldim. Qəbula görə mənimlə şəxsən söhbət etmiş direktorumuzla koridorda rastlaşanda dedi ki, hazırlaşım, aspiranturaya qəbul imtahanlarını verim, elmi işlə məşğul olum. İmtahanları ən yüksək balla verdim. Özü mənə mövzu təklif etdi, özü elmi rəhbərim oldu. Maraqlanırdı, məsləhətini əsirgəmirdi. Yazdığım məqalələri yoxlayırdı, lazımı düzəlişləri edirdi. Elm necə də gözəl sahə imiş. Sən fərqli nəsə yaratdığına əmin olanda pərvazlanırsan. Qurtarhaqurtarda direktorumuz dünyasını dəyişdi. Yerinə gələn özünü guya rəsmi aparırdı, mənimlə maraqlanmadı. Özüm qəbuluna düşdüm. Olayı söylədim, yazdığım dissertasiyanı masaya qoydum. Dedi ki, işi həddən artıq çoxdu, bu məsələyə sonra, boş vaxt ta-pılanda baxar. Boş vaxtı tapılmadı, dissertasiyamı da qaytarmadı, etiraf etdiyinə görə hara atdığını unudubmuş. Xeyli gözlədim, qaytarmadı, həvəsim söndü.
Rəhbərimi işçilər seçmişdi, səsvermə yoluyla, ümimi toplantıda. Bunusa təyin etmişdilər. Bunun, necə deyərlər, Əlinin papağını Vəlinin başına, Vəlininkinisə Əlinin başına qoymağı vardı. Təyin edənin çaldığıyla oynadığından kreslosunda rahat oturmuşdu. İllər ötdü, institutumuzdan birisi həmin dissertasiyanı müdafiə edib alim adı aldı. Sadəcə dissertasiyanın adı dəyiş-dirilmişdi, bir də giriş hissəsi. Hay-küy qaldırmaq istədim. Başa saldılar ki, dissertasiyanın elmi rəhbəri indiki direktor yazılıb, dünyasını dəyişmiş yox. Təyin olunan direktorun nələrə qadir olduğunu təsəvvürümdə belə canlandıra bilmərəm. Məni qanunla elə qovar ki, institut üzünə həsrət qalaram. O arxalıdı, harasa şikayət etməklə onu cəzalandırmaq mümkün olmaz. Mumlamağım məsləhətdi. Artıq dissertasiya əldən getdi, heç olmasa işim əldən çıxmasın. Mumlamağına mumladım. Könlümdən nə keçsə yaxşıdı? Axı yuxarıdakılar niyə səriştəsizlərə, savadsızlara, əyrilərə arxa dururlar?
Qayıdım təzə direktorumuza. O dilini saxlamağı bacarsa da bizimkilərdən kimlərsə farağat durmurdu. Haralardansa, nə təhərsə, nələrisə öyrənə bilirdilər. Üzə çıxdı ki, okean sahilində, ekvatora yaxın ölkədə villası varmış. Yay istirahətini ailəsi ilə orada keçirirmiş. Məzuniyyətdən qaralmış qayıtmışdı, ötən yaylarda olduğu kimi, deməli, villası cənubdadı.
Telekanalda göstərildi ki, bizim professorun iri həcmli, rəngli şəkillərlə dolu kitabı nüfuzlu nəşriyyatda nəfis halda nəşr edilib, böyük tirajla. Kitabın üz qabığı da göstərildi, baxımlı idi. Alıb oxudum. Bunu səviyyəli, səriştəli mütəxəssis yazmışdı. Hər şey yerli-yerində. Elmi ifadələr, texniki sözlər, üslub və dil gözəl, şəkilaltı yazılar müvafiq. Oxucu necə düşünməsin ki, kitabın müəllifi bu sahənin həqiqi professorlarındandı.
Kitabın təqdimatının Akademiyanın böyük zalında keçirildiyi də telekanalda göstərildi. Sanballı adamlar kitab haqda bir-birindən müsbət, gözəl rəylər söylədi. Hətta, nüfuzlu qəzetdə tanınmışların imzasıyla iri rezenziya dərc edildi. Başdan-ayağa tərifdən ibarət yazı zəngin, gözəl cümlələrlə qələmə alınmışdı. Düşündüm ki, yəqin kitabı da elə bunlar yazıb...
Direktor eyvan üçün iri şüşəbənd və eyvana açılan qapı-pəncərə tapşırdı. Ölçülərini verib, qalan hər şeyi mənim zövqümə həvalə etdi.
Səs yayıldı ki, hansısa yüksək reytinqli beynəlxalq jurnalda professorun elmi məqaləsi dərc olunub, yeni qapı-pəncərə növlərinə, modellərinə aid. Məqalə əcnəbi dildə yazılıbmış, bizim professorun bilmədiyi dildə. Mənə maraqlı gəldi, əlimə düşsəydi oxuyardım, həmin dili bilirəm. İnstitutda söhbət hərləndi-fırlandı ki, o axı belə elmi işlə məşğul olmur, tədqiqat aparmır. Məqalə hardan çıxdı ortaya?
Direktorun müavini və elmi katibimiz yaman əl-ayağa düşmüşdülər. Məlum oldu ki, yaxınlarda Akademiyaya seçkilər keçiriləcək, direktorumuz da iştirak edə-cək, onun sənədlərini hazırlayırlar. Təqdimata bir qalaq sənəd gərəkmiş. Bir yerə dörd nəfər sənəd veribmiş, seçkilərdə rəqabət güçlü olacaqmış. Bizimkilərin pıç-pıçını mühəndis mənə çatdırdı. Səviyyəli mütəxəssislərimizin fikrincə Akademiyaya seçilmək direktorun başı girən kol deyil, sənədlərə sərf ediləcək kağız-kuğuz hayıfdı. Institutumuzdan filankəs seçilməyə layıqdi, elmi əsərləri, monoqrafiyaları yerli-yerində. Nə qədər yenilikləri istehsal edilir, uzun illərdi tikintidə tətbiqdədi. İstedadlı gənclərdən alimlər yetişdirib. Əyriliklə, pisliklə arası yoxdu. O filankəsi sənəd verməkdən direktor necəsə kənarlaşdırıb. Kimlərsə deyir ki, direktorumuz elmdar olmasa da işgüzardı, seçilə bilər.
Komissiyanın elan etdiyi nəticəyə görə professorumuz keçdi, bir başa akademik. Pıçıldaşdılar ki, özünün işgüzarlığıyla yanaşı arxasındakılar da güclüdü. İşçilərimizin bir qismi hədiyyələrlə onu təbrik etməyə kabinetin qapısı ağzında sıraya düzülmüşdü. Aralarındakı təkcə qadının əlində gül dəstəsi vardı.
Növbəti tapşırığı dilimdən qızıl əlli baş ustamız dinləyəndə sanki kükrədi:
– Bu nədi? Lap ağ eləyib. Bilmirəm institutun yeni işlərini, təkliflərini hazırlayım, yoxsa bununkuları. Bezmişəm. Yox, belə yaramaz. Mən qurtardım, yox deyirəm institut işi olmayanlara. Kimə istəyirsənsə ver, düzəltsin.
– Özünü ələ al, qovlanarsan,-birbaşa, açıq işarə vurdum.
– Bir də deyirəm, mən belə işlərlə qurtardım. Necə qovlaya bilər? İnstitutun ən çətin tapşırıqlarını yerinə yetirirəm, kənar işlərə baxmayaraq plan işlərini verirəm, hamıdan da gözəl.
– Başqaları qovulan kimi. Bəhanə tapmağa nə var? Bir-iki töhmət verib qovlayar, qanuna uyğun.
Onu başa saldıqda belə hirsi soyumadı:
– Mən ki, öhdəmə düşən işdən imtina eləmirəm, - usta özünə əminliklə sözünü bitirdi.
Hazırlanmış şeylər aparıldı. Direktor məni çağırıb işin keyfiyyətindən razı qalmadığını acıqlı tərzdə bildirdi. Səbəbini soruşdu. Demək məcburiyyətində qaldım. O qətiyyətlə qərarını eşitdirdi.
– Baş ustamız əslində zərgər dəqiqliyi ilə işləyəndi. Bəlkə ona dəyməyəsiz? Onu necəsə maraqlandırasız? Məsələn, mükafatlandırasız.
– Buraya direktor mən qoyulmuşam, - kinlə dedi, - onu atacağam çölə, başqalarına ibrət olsun!
İsrar etsəydim öz halımı təzədən əngəlləyərdim.
Direktor emalatxanamızın ştatındakı baş usta vəzifəsini ixtisara saldı, qızıl əllər çölə atıldı. Baş usta haqsızlıqdan dəm vurdu, məhkəməyə şikayətləndi. Məhkəmə onu yerinə bərpa edə bilmədi, ya da istəmədi.
Ustalarımızın əl işləri direktoru qane etmirdi. Əlbəttə, qızıl əllər hara, adi əllər hara. Beynimdə peyda olan fikir hansı oldu? Daha tapşırmaz. Hamımız təngə gəlmişik. Di gəl ki, direktorun beynində peyda olan mənimkindən fərqli idi. Tapşırıqlarının ardı-arası kəsilmədi, keyfiyyəti yüksəltmək haqda tələbini də hər dəfə təkrarlayırdı.
Şəkilləri qarşıma qoyanda direktor qərəzli baxışlarını mənə zilləyib tapşırığını verdi. Diqqətlə dinlədim, anladığımı başımı tərpətməklə çatdırdım, sualarımı verdim. Problemi necə deyəcəyimə çətinlik çəkirdim, fəqət deməli idim. Yumşaq səslə, lakin üzüntülü tərzdə dedim ki, emalatxanamıza ayrılmış illik materialı işlətmişik. Maşın gəldi, malı boşaltdıq, ötən ildəki kimi. Tapşırığı yerinə yetirməkdə davam elədik.
Lift gözləyəndə tindəki pilləkənlə kimlərinsə yuxarıdan düşərkən asta danışığını eşitdim. Biri söruşdu ki, niyə? Digəri cavab verdi ki, o istedadlıdı, irəli getsə əngəl törədər. Beləsini əl altında işlətmək düzgündü. Danışanlar aşağı mərtəbə pilləkəninə keçərkən ehtiyatla dönüb arxalarınca baxdım. Cavab verəni tanıya bildim, direktor idi. Hə, deməli, yetim haqqında söhbət gedirmiş. İnstitut əməkdaşımızın biri uşaq evində böyüdüyündən bəziləri öz aralarında ona zara-fatca yetim deyirlər. İllərdi ki, dissertasiyanı öz əlləriylə işləyib, öz başıyla yazıb, səbirlə müdafiəyə buraxılacağını gözləyir. Təzə direktor gələndə güman olundu ki, bəlkə ona yol aça. Bu da belə çıxdı.
Günlərin birində direktorumuz işə gəlmədi. Kimsə haradansa öyrənib günorta çağı bizə çatdırdı ki, tikinti sənayesi nazirinin müavini təyin edilib. Hə, brilyant qaşlı tək sırğa taxan direktor yuxarıya aparıldı. Başımızdan uzaq oldu. Kaş təzə direktorumuzu kollektivimizin seçməsinə imkan veriləydi. Axı biz özümüzünküləri, sahə mütəxəssislərimizi yaxşı tanıyırıq.
Qapım açıldı, ikisi içəri girdi. Onlar direktorun axırıncı tapşırığını, yəni İkiqat hazırlanmış üç dənə iri pəncərini aparmağa gəlmişdilər. Direktor yadıma düşdü. Hər dəfə o yada düşərkən nədənsə tək sırğa taxan kişilər gözlərimin qabağına gəlir.

Ukraynaya qarşı döyüşən erməni hərbçisi əsir götürüldü

Ukraynanın Xarkov şəhərində Rusiya qüvvələrinin sıralarında döyüşən Ermənistan vətəndaşı əsir götürülüb.
Bu barədə sosial şəbəkədə məlumat yayılıb.
Bildirilib ki, onun üzərində Ermənistan Silahlı Qüvvələrinə məxsus hərbi bilet aşkar edilib.

.

* Miraslan Bəkirli: Nədən tənqid yox dərəcəsindədir?
Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında məddahlıq yarışı var sanki.
*Tənqidçi niyə “bir parça çörək” üçün “boğazdan yuxarı” söz demək məcburiyyətindədir?
* AYB-də yeni reformalar olmalıdır, yeni heyət fəaliyyətə başlamalıdır;
*Şəxsi maraq, vəzifə, təmənna olan yerdə ədəbi-bədii dəyərlərdən söhbət gedə bilməz;
*AYB-nin işi təkcə bilet, fəxri ad, təltif, ev-mənzil verməkdən ibarət deyil;


SÖZƏ TƏMƏNNASIZ XİDMƏT UCALIQDIR
Yazıçılar qurultayı(?) ərəfəsində hesabat

“Hər yazarın qələmindən ağ vərəqlərə düzülənlər onun ürək döyüntüləridi, könül sevincləri, qəlb çirpıntılarıdı-özüdü, insanlara demək istədiyi sözüdü... Bu söz təmənnadan, haramlıqdan, yaltaqlıqdan, boşboğazlıqdan uzaq olanda milli-mənəvi dəyərlərimizə, el malına çevrilə bilir. Bu, hər qələm əhlinin, hər yazarın arzu elədiyi ən yüksək zirvə və ucalıqdı.
Hər təmənnadan uzaq o ucalıq üçün qələm “çaldım”, ilhamımı qəlbim duyan gözəlliklərdən aldım. Ad, vəzifə, pul-para üçün kiminsə qabağında əyilmədim, amma gündə neçə kərə Allahımın qabağında qulu kimi əyildim və bundan da qürur duydum. “Qələm əhli” adımı, mənliyimi hər şeydən uca tuta bildim”-nə vaxtsa qələmə aldığım bir yazıdı bu.
Bu gün az qala bütün qayğılardan uzaq olan ədəbiyyatımıza namusla xidmət eləmişəm (oxucuları itirdiyimiz bir zamanda). Amma peşiman deyiləm, çünki hər şeydən uca bildiyim sözə xidmət eləmişəm. İlk dəfə ana layla və yalvarıçlarından eşitdiyim sözə.
Məni tanıyanlar tanıyır, tanımayanlar üçün deyirəm ki, mənim bu yazımda da heç bir təmənna və qərəzliyim yoxdur, əksinə bir yazar kimi də, jurnalist, ziyalı kimi də, zamanın haqsız gərdişində Azərbaycan torpağı kimi əzilən olsam da, milli mənəviyyatımıza və ədəbiyyatımıza şərəflə xidmət etmişəm, sözə söz müqəddəsliyi ilə xidmət etmişəm. “Hər kəsin yazısı onun özüdür”, - demişdim. Yazılarımı oxuyan bunu duymaya bilməz...
SSRİ-nin çökməsi ilə AYB-yi də çökdü. Sovet dönəmindəki, ideologiyanı bir tərəfə qoysaq, yazarlara da, birliyə də böyük hörmət, yüksək maddi dəstək vardı və hər şeydən qabaq bədii sözə qiymət vardı. Bəyənmədiyimiz SSRİ-nin bu münasibəti tərifə layiq idi (kommunist rejiminin tələbləri bir yana). Anar Rzayev onda bu birliyə rəhbərlik edirdi, indi də edir. Anar elə bir mühitdə, ailədə boya-başa çatmışdı ki, bu iş onun boyuna biçilmişdi...
Mən hələ “ermənistan” adlandırılan dədə-baba yurdlarımızda yaşayanda “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetindəki gənc yazarların yığıncaq bildirişini oxuyanda, yazmağa təzə başlayan gənc kimi, gəlib o yığıncaqlarda iştirak edirdim. Onda heç mətbuata yazı da vermirdim, o yığıncaqlarda da əsər oxumurdum. Dinləyici kimi, ab-havanı duymaq üçün gəlirdim. Onda əksər vaxtlarda Anarın özü də o yığıncaqlarda iştirak edirdi və o vaxtdan özlüyümdə fəxr edirdim ki, millətimizin belə ziyalısı var və bu insan sözə, yazılara olan münasibəti, dediyi tərif-tənqidə görə ona əsl söz adamı kimi baxırdım... bir də 1988-ci il hadisələrində biz orda yaşayanlar Anara Azərbaycan xalqının mənəvi lideri, qəhrəman oğlu kimi baxırdıq. Yazıçı kimi də, ittifaqın (o vaxt “Yazıçılar İttifaqı” idi) rəhbəri kimi də, ziyalı kimi də öz sözünü deyirdi. Z.Balayan hayların lideri kimi meydanlarda ağzı köpüklənəndə Anar təmkinlə, müdrikliklə onun cavabını verirdi. Biz Azərbaycandan kənarda yaşayanlar Anarın, B.Vahabzadənin, S.Rüstəmxanlının yazılarını, çıxışlarını xüsusi həssaslıq və ümidlə gözləyirdik, izləyirdik...
Sonra zamanın təlatümləri, haqsızlıqları tüğyan elədi, təsadüfi deyil ki, elə ilk şəhidlər (sözün əsl mənasında) Azərbaycan yazarından, söz adamlarından oldu- F.Kərimzadə, X.Məmmədov, H.Baxış. Təəssüflər olsun ki, onda və ondan sonrakı dövrdə yazarlar da, Yazıçılar Birliyi də öhdəsinə düşənləri lazımı səviyyədə edə bilmədilər. F.Kərimzadə onda totalitar-kommunist rejiminə qarşı mübarizə aparır, İrəvan və onun ətrafından vəhşiliklə qovulanların təəssübünü çəkir, millətlər arasındakı ayrıseçkiliyə qarşı üsyan edirdi. Bir qrup qaşqın ziyalılarla haqlı tələblərlə Moskvaya da getmişdi. Sonda ürəyi tab gətirməyib şəhid oldu. AYB ona qarşı son dərəcə biganəlik göstərdi, nəinki cənazəsinin AYB götürməyı təşkil etdi, heç onun dəfn mərasimində də layiqincə işrirakı təşkil etmədi. Bu, AYB-nin Moskva xofu idi, yoxsa kimdən, hardansa icazə almalıydı? Onda ermənilər “Ocaq”ları çap edirdi. Bu vaxtlar dar günün sınağı dövrü idi.
İndi çox bəhanələr, “sitatlar” gətirmək olar. Amma nə eləmək lazım idisə, onda eləmək lazım idi. “Gen gündə” yaxanı açıb “mənəm” deməyə nə var ki... O sınaq, çətin günlərində xalqa, millətə xidmət lazım idi-min cür haqsızlıq köynəyi geyindirilən millətə ziyalı sözü onda lazım idi, özü də beynəlxalq müstəvidə. Sözdən söz gedirsə yenə öndə AYB olmalı idi. “Maliyə” bəhanəsi lazım deyil, təpər, istək olanda millitaleyüklü məsələlərin həlli çətin olsa da müşkül olmur. Mən demirəm ki, zori kimi Xocalı vəhşətlərindən qürurlanasan, heç olmasa o dığanın on üç yaşlı qızın başına açdığı əmələ görə onu AYB adından beynəlxalq məhkəməyə vermək lazım idi. Əsası Moskva tərəfindən qoyulan Birlik elə bil yenə hər addımında Moskvadan ya izn, yz maliyə gözləyirdi. “Bizim səlahiyyət”i də bəhanə gətirmək lazım deyil, qəhrəmanlar üçün bütün qanun və səlahiyyətlər onun atdığı müqəddəs addımdan keçir-Mübariz İbrahimov kimi.
Bəli, AYB o çətin günlərdə mübariz və Mübariz olmalı idi. Amma olammadı. Hansı bədii və publisistik əsərlər Birlik tərəfindən tərcümə olunub dünyaya yayıldı?! Hansı, bayaq dediyimiz, qəhrəmanlıq addımı atıldı, hansı əzilən, işgəncələrə məruz qalan, haqsızlıq girdabında çatlayıb ölən, şəhid olan “qaşqın” yazarı dünya müstəvisinə çıxarıb onun hüququnu istədi AYB?!
Bəli, döyüş meydanında qələm silahdan güclü olur, nədən “korşaldı” bizim qələmimiz? O “qələmlərin komandanı” AYB deyildimi? Mən və mənim kimiləri çox şeylər umurduq Birlikdən. O müthiş 1988-ci il hadisələrindən sonra gözlədiklərimi, umduqlarımı görmədim. Bax, onda ermənilər bizi çox qabaqladılar. Elə o vaxtdan sonra AYB-nin nüfuzu da, fəaliyyəti də get-gedə azalmağa başladı. Düzdü, SSRİ dövründə yazarların və birliyin geninə-boluna imtiyazı, səlahiyyətləri, qədir-qiyməti vardı. 90-cı illərdə bu imtiyazlar, demək olar ki, bitdi. Yazarlara adlar, evlər verildi, hansı qaçqın yazarın qolundan tutdu AYB. Olmazdımı ki, vaqon evcikdə yaşayan Bəhmənə (bəhmənlərdən bir-ikisinə) ev verəydi və mənə elə gəlir dövlət rəhbərinə təqdim olunan bu təklif rəğbətlə qarşılanardı.
O vaxt dəfələrlə Aztv-də AYB-nin problemləri ilə bağlı verilişlər də hazırladım, onda bədii jurnallarımızın iki sayı birləşdirilib bir nömrədə çar edilirdi. Onda baş redaktorlar da, əməkdaşlar da əsl fədakarlıq və vətəndaş yanğısı ilə çalışıb-əlləşdilər... O vaxt ermənilər bədii yazılarla, saxta “erməni tarixi”ni yaymaqda tüğyan edirdilər və hardasa “haqlı” olduqlarına inandırmağa(daha doğrusu yalanları sırımağa) müəssər də ola bilirdilər. Onların da yazarlar birliyinə daha Moskva pul ayırmırdı, amma onlar buna vəsait tapırdılar. Mənə elə gəlir Moskvanın qərəzli münasibətindən sonra AYB-i də, yazarlarımızın bir hissəsi də ruhdan düşdülər. O çətin və sınaq dövründə AYB-i öz sözünü deməliydi. Birliyin hörməti, nufuzu, adı, əlaqələri vardı və o bundan istifadə edə bilərdi. Dövlət rəhbərlərinə milli mənafeyimiz naminə proyektlər, çap olunacaq dəyərli əsərlər, təkliflər, tarixi materiallar təqdim etməklə nələrsə eləmək mümkün idi. “İdi” deyirəm, daha ondan keçib... (Buna cəhd edilmədi demək insafsızlıq olardı, amma lazımı səviyyədə iş görülmədi.)
Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük itkisi oxucudu. Oxucusu olmayan ədəbiyyat kimə lazımdı? Bu gün AYB-ni narahat edən ümdə məsələ bu olmalıdı və bunun yollarıni tapmaq birbaşa birliyin borcudu.
Nəinki tərcümələr, zamanın “nəbzinə uyğun” əsərlər nə layiqincə araşdırıldı, nə də Azərbaycanın özündə düz-əməlli təbliğ olundu. Düzdü, bəzi “sitatlar” deyəcəklər. 2012-ci ildə “Sürgün” tarixi romanım Azərbaycanda və Türkiyədə Türk Dünyası Araştırmaları Uluslararası İlimlər Akademisi tərəfindən nəşr olundu. Onlarca türk söz adamları bu roman haqda yazdılar, fikirlərini dedilər. Azərbaycanda heç o haqda bir fikir belə söyləyən olmadı(“Ön söz” yazanlardan başqa). 2015-ci ildə Milli Qəhrəmanımız M.İbrahimov haqqında roman yazdım. AYB-dən bir reaksiya olmadı. Bu nə giley deyil, nə özünütəbliğ, nə də umacağım bir şey yoxdu. Bir də o əsərlərin nəşrindən artıq səkkiz-on il keçir. Bunu kim eləməlidi? Bəzi “yazarlar” kimi özüm qapı-qapı düşüb özümü təbliğ eləməliyəm? Bizim çox samballı tənqidçilərimiz, ədəbiyyat, söz yolunda, sözün əsl mənasında, can qoyan ziyalılarımız var. Onları yönləndirmək, yeri gələndə sifarişlər, tapşırıqlar vermək birliyin işi deyilmi? Hansı əsərin geniş müzakirəsi olub və onun əhəmiyyətindən, bədii sözün çəkisindən, zamanın tələbinə cavab verməsindən danışılıb, yaxud tənqid edilib. Bir-iki əsər yox, bu, müntəzəm olmalıdı. Televiziya məkanında AYB-nin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə hansı daimi ədəbi verilişlər var? (ayri-aryı müəlliflərin təşəbbüsündən söz getmir) Tək Anarın ona nə vaxtı çatmaz, nə enerjisi əvvəlki enerjidi. Amma birliyin sədri kimi təşkilati işləri zamanın, şəraitin diktəsinə uyğun eləməlidi.
Artıq Anarın istirahət vaxtıdı. Vaxtında öz işini namusla görə bilib. Milli mənafe, Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı naminə dövlət rəhbərliyinə edilən təkliflər hər vaxt müsbət nəticələr verib. Nədən bu təkliflər yox dərəcəsindədi? Qırx dörd günlük şanlı zəfərimizdən il yarım vaxt keçir. Nədən AYB bütün sahələr üzrə müsabiqələr elan etmədi (ən yaxşı poema, şeir, roman, povest, hekayə, ssenarilər)? “AYB-nin maliyyəsi yoxdu”,-deməyin, ölkə rəhbərliyinə bu təşəbbüslə müraciət edilsə və mənə elə gəlir bu təklif də rəhbərlik tərəfindən rəğbətlə dəstəklənər. Çünki mədəniyyətimizin, incəsənətimizin, musiqimizin inkişafı naminə dövlət rəhbəri də, H.Əliyef fondu da heç nəyə qızırğalanmayıb.
Bu yaxınlarda Bakıda eyni vaxtda iki məkanda kitab satış-sərgisi təşkil olunmuşdu və açıq-aydın hiss olunurdu ki, hansısa nazirliyin, təşkilatın təşəbbüsü ilə keçirilən“xala xətrin qalmasın” naminə “üzəngi parıldatmaq”dan başqa bir şey deyil. Bura da oxucudan çox yazarlar gəlmişdi?! Bunu daha urvatla, daha layiqli eləmək mümkün idi və təbii ki, bunu təşkil edənlər AYB-nin xeyir duası, təklifləri əsasında edilməliydi, heç olmasa “itirilən oxucularımızı” qaytarmaq cəhdi olmalıydı. Birliyin atacağı addımı başqaları atanda belə də olmalı idi-yazarların və onların beş-üç tanışlarından başqa demək olar ki, oxucu-alıcı yox idi. AYB-nin işi “Yazıçılar Birliyi” bileti, fəxri ad, təltif, ev-mənzil vermək deyil, millətinə, dövlərinə yaxşı əsərlər yarada bilən yazara qayğı, hörmət və onların təbliğidi, dünya ədəbi mühitinə çıxarmaqdı. Hələ də imkan və səlahiyyət sahibləri təbliğ olunmaqdadı, buna görə də itirən ədəbiyyatımızdı. İstedadlı cavanlar, sanballı əsərlər yaradanlar mükafatlandırılmalı, sanballı ekran əsərləri yaratmaq üçün birliyimiz tərəfindən müsabiqələrə əsərlərin təqdim olunması təşkilatlandırılmalıdır. Burda “bizim səlahiyyət” arxa planda olmalıdı və artıq “səlahiyyət sınır-sərhəddi” olmamalıdı, təkrar deyirəm, bədii söz olan yerdə AYB hər sahədə lokomotiv rolu oynamalıdı. Bu qədər zəngin irsi, istedadlı sənətkarları olan ölkənin ortaya qoyduğu sanballı bədii filmlər yox dərəcəsindədi. Bəli, bu missiyanı da AYB həyata keçirməlidi, bitib artıq köhlə “səlahiyyətlər”. AYB-yi zamanın tələbinə uyğun və son dərəcə çevik fəaliyyətə keçməsə itirdiklərimiz daha çox olacaq. Bədii söz olan yerdə ölkənin bütün taleyüklü işləri və fəaliyyətləri AYB-nin təklifi, xeyir-duası ilə olmalıdı.
Təhsil Nazirliyində dərsliklərə elə əsərlər salırlar ki, bəzən adam oxuyanda utanır və düşünürsən ki, bunun əsas səbəbi AYB-nin fəaliyyətsizliyindən, səlahiyyətsizliyindən, biganəliyindəndi. Sanballı əsərləri seçmək, təbliğ eləmək, o əsərləri ssenari kimi lazımi yerlərə təqdim eləmək, gərəkli olanları müxtəlif dillərə tərcümə etmək, dərsliklərə salına biləcək dəyərli əsərlər yalnız və yalınız AYB-nin “süzgəc”indən keçməlidi və inanmıram ki, ölkə rəhbərinə Birlik tərəfindən verilən bu milli-mənəvi dəyərlərimizə xidmətə biganəlik olsun. Çünki, istər ölkə rəhbəri, istərsə də H.Əliyev fondunun rəhbərliyi tərəfindən bu məsələlərə çox həssas yanaşılır.
Mənə elə gəlir ki, günün, zamanın tələbinə uyğun olaraq AYB-də yeni reformalar olmalıdı, yeni heyət fəaliyyətə başlamalıdı (xüsusilə cavan və təmənnasız söz qədri bilən bacarıqlı söz adamları), zamanın ab-havasına uyğun işlərini qurmalıdırlar. Şəxsi maraq, vəzifə, təmənna olan yerdə ədəbi-bədii dəyərlərdən söz gedə bilməz. Bu gün bizim filmlərə, ekran tərcümələrinə baxanda adam ət tökür. Türk dili nədən “tərcümə” olunmalıdı? Başqa vaxtlar iki dövlət, bir millət demirikmi? Buna AYB reaksiya verirmi? Nə vaxta kimi tanışı, “adamı”, pulu olanlar meydan sulamalıdır? Bədii sözü nüfuzdan salanlar da elə budur. Ona görə də ədəbiyyat meydanında elzalar, tellilər at oynadırlar. Bu, Şeyx Nizamiyə, söz sərrafı Füzuli babamıza, Dədə Ələsgərə, S.Vurğuna, M.Müşfiqə və hər şeydən qabaq müqəddəs saydığımız sözə hörmətsizlikdi. Sanballı Azərbaycan ədəbiyyat nümunələrinin təbliğı, seçimi xalqın malı olan gözəl ekran əsərləri, mənəvi aləmimizə nufuz, balalrımızın sanballı vətəndaş kimi yetişməsi deməkdi. Bu baxımdan AYB-i öz sözünü deməlidi. Bədii söz olan yerdə Birliyin “səlahiyyət dairəsi” olmamalıdı.
AYB-i bədii sözlə bağlı efirə də, mətbuata da müdaxilə etməyə haqqı var və bu onun halal haqqı, ədəbiyyatın keşiyində duran təşkilat kimi vətəndaşılıq borcudu. Sən, mən, o, birlik, təşkilatlar susanda həyasızlar, nadanlar ucuz yolla gündəmə gəlməklə özünə gün-güzaran düzəldənlər “itsiz yerdə əliağaclı” gəzirlər. Deməyək ki, “bu, o, o biri” birliyin səlhiyyəti deyil, məhz o “səlahiyyəti” və səlahiyyətləri bərpa etməyincə birliyin də dəyəri və hörməti olmayacaq, nə də bədii əsərlərimiz öz oxucularını tapacaq. Əvvəllər AYB-nin üzvü olan yazarların əsərləini oxuyanda sözün çəkisini, sanbalını da hiss edirdin. İndi Birliyin üzvü olan müəlliflərin cızma-qaralarını oxuyanda sözdən utanırsan. Buna ki, maddi dəstək lazım deyil... Nə yaxşı ki, bu gün bədii sözümüzə bütün etibarı, zəhməti, varlığı ilə xidmət edən “Azərbaycan”ımız, “Ulduz”umuz, “Ədəbiyyat qəzeti”miz və onların cəfakeş, söz qədri bilən əməkdaşları var. Nədən hər sözlə bağlı hər meyarımız belə olmasın?!
Bizim çox istedadlı, cəfakeş tənqidçilərimiz var. Onlara qayğı (xüsusən maddı dəstək) birbaşa AYB-nin işi deyilmi? Mən “Mübariz” romanını tamamlayandan sonra “Ön söz” yazmaq üçün tənqidçilərdən birinə verdim ki, Mübarizin ad gününə qədər kitabı çap edə bilək. O mənim dövrü mətbuatda çap olunan əsərlərim haqqında tənqidi soz deyəndən sonra əsəri ona oxumağa verməyi qərara aldım. Amma oxuyub çatdıra bilmədi, hər dəfə bir ali məktəbdə onunla görüşdüm. “Çasavik” kimi burdan ora, ordan bura qaçır ki, ailəsini dolandırsın. Elə insanlar bizim mənəvi sərvətlərimizin “cilalayıcılarıdı”. Onları kim dolandırmalıdı? Nəyə görə “bir parça çörək” naminə “boğazdan yuxarı” söz demək məcburiyyətində qalmalıdı? Elə insanları göz üstə saxlamalıdır ki, sözə təmənnasız xidmət eləsin, dolanışıq dərdi çəkməsin. Bunu kim eləməlidi? Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında yersiz tərif, məddahlıq yarışı var sanki. Nədən tənqid yox dərəcəsindədi? Bəlkə yazan yoxdu? Bunu kim koordinə etməlidi?!
Heç kimdən nə umacağım var, nə çəkinəcəyim. Qırx il gecələr yuxum, gündüzlər narahatçılığım da millətimizin, dövlətimizin ağrıları oldu və bu ağrılardan da yazdım. Duyumlu, sözə urvatla yanaşan oxuculardan (indi oxucu da qəhətə çıxıb), sözə, sənətə qiymət qoyan barmaqla sayılan qədər ədəbi tənqidçilərdən və ziyalılardan başqa bir istilik görmədim və düşünürdüm ki, yaşantılarımızı, başımıza gələn faciələri bədii dillə əbədiləşdirə biləcəm. Baxıram bu, indiki zamanda bu, xəyaldan başqa bir şey deyilmiş. Heyfim gəlmir o əzablı gecələrimə, narahatlıq və bəzən də rahatlıq gətirən bədii əsərlərə verdiyim vaxta, çünki nə vaxtsa ədəbiyyata, bədii sözə qiymət verilən zaman gələcək, bədii söz zamanın xəlbirindən “ələnib” arıtlanacaq. İnanıram ki, onda mən olmasam da yenidən yaşayacam və həmin yuxusuz gecələrin bəhrəsini balalarımız, ədəbiyyatımız görəcək. Tarixi faciələrimizdən, ağrılarımızdan yazdım-“Kəlbəcər ağrısı”, “Sürgün”, “Tanrı yazısı”, “Bir gecənin gəlini”, “Mübariz” romanları, “Yiyəsizlər”, “Qara canavar”, “Kəndim-kədərim”, “Kərənti səsi” povestləri, onlarla hekayə, esse və mənsur şeirlər...
Elə bir telejurnalist olmadı mənim qədər dərdlərimizdən, itirilən torpaqlarımızdan danışsın. Zəngəzur bu gün gündəmə gəlib, ancaq Aztv-də 1992-cü ildən Zəngəzurdan Ağbabaya, Göyçədən, İrəvandan Şuşaya, Xocalıya, Kəlbəcərə qədər ağrılarımıza işıq tutdum ki, unudulmasın ata-baba yurdlarımız. Həyatıma risq edib baba yurdumuz Qərbi Azərbacana gedib özüm çəkib efirə verdim (90-cı illərdə), I Qarabağ savaşında “qaynar” yerlərdən verilişlər hazırladım. Sözün əsl mənasında “Şəhid köynəyi” geyindim, amma o mübarək köynək mənim boyuma biçilmədi. Taleyim belə imiş. Dərdlərimizdən danışdım, yazdım, güllənin qabağına, düşmənin üstünə getdim, onu həm ekrana, həm ədəbiyyata gətirdim. Mən təmənna üçün çalışmadım, insan canını risqə gedən yerdə təmənna olmur, öz vətəndaşlıq, yazıçı, jurnalist borcumu yerinə yetirdim və peşiman da deyiləm. Allaha xatir, balalarım, babalarım, itirilən torpaqlarım naminə elədim... Mənim “vəzifəm”, “var-varidatım” Azad Azərbaycandı, təbiətdi, balıq tutmaq, ov eləmək, arılara baxmaqı. Qazancım da yaxşı insanlar, təmiz qəlblər, vətənsevərlərdi. Mənim bircə təmənnam olub-diqqət...
Çox şey zamanın sərt nəfəsində əriyib gedəcək, qalan bircə el malına çevrilə biləcək bədii söz olacaq. Bunu da zaman və söz qədri bilən sərraflar deyəcək. Zaman səlahiyyət, vəzifə sahibləri və imkanlı yazarların əsərlərini dalğadöyəndəki yazılar kimi silib aparacaq. sözə müqəddəs varlıq kimi baxanlar, təmənnasız sözün qulluğunda duranlar, əvvəldə dediyim o müqəddəs zirvəyə ucala biləcəklər.

Ötən əsrin ikinci yarısından sonrakı ədəbiyyatımız...

İnsan bəşər tarixinin ən ali yaradılmışı, ən qiymətli varlığıdır. O, yarandığı vaxtdan ta bu günümüzə qədər hər an ali insani hisslərini, ulu tanrı tərəfindən ona bəxş olunan ən qiymətli hiss, duyğu və sevgilərini inkişaf etdirmək, cilalamaq qayğısına qalmalı, özünü, yaşadığı cəmiyyəti kamilləşdirməlidir. Bu missiya zaman-zaman müxtəlif yollar və üsullarla edilmişdir. Özünü bəşəriyyətin rifahı naminə fəda edən dahilər, korifeylər öz elmi, ədəbi baxışları ilə kamilliyə aparan çığır açmağa cəhdlər göstərmişlər. Bu fədailərin ən böyük nümayəndələri sırasında qələm adamları-yazıçı və şairlər də xüsusi yer tuturlar. Bəzən bir şairin bir misrası bütün xalqı bir amal uğrunda səfərbər edə bilir. Bəzən bir kəlam bütün bir xalqın mübarizə leytmotivi olur. Məsələn: Mehmet Akifin bəşər övladına verdiyi dəyər onun yer üzünün əşrəfi olması fikrini bir daha təsdiqləyir:

Ey bu topraqlar üçün toprağa düşmüş esger,
Gökden ecdad enerek öpse o pak alnı deger
Sene dar gelmeyecek meqbere kimler qazsın?
Gömelim gel seni tarihe desem sığmassın...

Yaxud Tofik Fikrət təbirincə:

Millət yoludur, Haqq yoludur tutduğumuz yol,
Yaşa, ey sevgili millət, yaşa var ol!

Ötən əsrin ikinci yarısında ədəbiyyatımıza nəzər salsaq, bu illərdə hər şeydən öncə, "60-cıların" insana, onun mənəvi aləminə baxışlarının dərinləşdiyini görərik. İnsan amili hər zaman ədəbiyyatın əsas leytmotivini təşkil etmişdir və təsadüfi deyil ki, ədəbiyyat yüksək mənada "insanşünaslıq" adlandırılmışdır. Ancaq diqqəti çəkən ən vacib məqam "60-cıların" "insan" mövzusunu o dövrün ədəbiyyatına yeni mövzu, təzə problem olaraq əsaslı şəkildə yenidən daxil etmələridir. Onların əsərlərində maraq şəxsiyyətə, fərdə, ən sadə, sıravi cəmiyyət üzvlərinin mənəvi-psixoloji aləminə, dərinliyə, içə yönəldilmişdi. O dövrdə sosialist ideologiyasının ədəbiyyata qoyduğu məhdudiyyətlər, senzura, durğunluq yazarların yaradıcılığında açıq - aşkar sezilsə də bir çox tarixi roman və povestlərdə sosialist məngənəsində öz milli köklərindən, dövlətçilik ənənələrindən uzaqlaşmağa məhkum edilmiş xalqın qəhrəmanlıqla zəngin keçmişinə sıx-sıx müraciət olunur, azadlıq və sərbəstlik haqqında nisgil və arzuları öz əksini tapırdı.1960-cı illərdən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatında yeni poetik tendensiyalar formalaşmağa başlayır. Bu baxımdan həmin dövrün ədəbiyyatşünaslıq problematikasının tədqiqi önəm daşıyır. Çünki əvvəlki illərin ölçülü, bəzən patetik ənənələrə söykənən şeirindən fərqli olaraq həyat həqiqətlərinə yeni rakursdan baxıb, orijinal tərzdə təsvir, təhlil edən, bənzədən, məna verən poeziya yaranmağa başlayır. "Altmışıncılar" poeziyası dedikdə, ilk növbədə, bu dövrün zahiri əlamətləri - şairin şairlə, siyasi rejimlə, senzurayla qarşıdurması diqqətimizi cəlb edib. Bütün bunlar, əlbəttə ki, məişətimizi, dramamızı təşkil edir, lakin incəsənətin əsl həyatı bu deyil. Poeziyanın öz hakimiyyəti var, öz senzurası var. O senzura ki, demokratiyanın ifrat dərəcəyə çatıb özbaşınalığa çevrilməsinə və ya demokratiyanın pozulması hallarına yasaqlar qoyur.
Bu poeziyanın aparıcı estetik tələbi olan müasirlik, özünü bədii fikrin fəlsəfi, psixoloji obrazlılıqla, beynəlxalq mövzuya həssaslıqla, analitik düşüncə tərzi ilə ifadəsində tapırdı. İnqilabi, azad insan pafosu isə lirik "mən"in əvvəllər olduğu kimi əməllərində, gur nitqində deyil, həyat hadisələrinə münasibətində, fərdi qənaətlərində özünü göstərirdi. Buna İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadə,Vaqif Cəbrayılzadə, Əli Kərim poeziyası misaldır. Sətiraltı mənalar, alleqoriya, rəmzlər vasitəsilə milli əsarətin, müstəmləkəçilik təzyiqinin, azadlıq ehtirasının ünvanı gah Afrikaya, gah Kubaya gah Vyetnama yönəlsə də, əslində Azərbaycan həqiqətlərinə aid idi. Vaqif Səmədoğlunun "Vətən şirin şeydir, şirindir, talan olsa da, şirindir tək-tük şeiri, mahnısı yalan olsa da" və yaxud "Qoy əzilsin əlimdə yumularkən gözlərim, tapılmamış dərmanın reseptitək Türkmənçay müqaviləsi" misraları kimi!
1990-cı illərə qədərki poeziyada Bəxtiyar Vahabzadənin "Latın dili", "Anamın kitabı", Xəlil Rza Ulutürkün "Laylam mənim, nərəm mənim", "Afrikanın səsi", Məmməd Arazın "Araz dili", Sabir Rüstəmxanlının "Sağ ol ana dilim" və s. əsərlər mətnarası, sətiraltı məqamlarla Azərbaycan xalqının və dilinin şanlı tarixini, soykökünü unutmağa qoymurdusa, 1990-cı illərin narahat, artıq dostun dost, düşmənin düşmən kimi üzə çıxdığı vaxtlarda, xalqçılıq, millilik, mübarizlik ideyalarının bayraqdarına çevrilir.
Yaxın tarixə nəzər yetirsək, görünür ki, sovet rejiminin "dissident" adını qoyduğu bu yazıçıların əsas müdafiəçisi isə yenə də Heydər Əliyev olub: "1997-ci ildə Azərbaycan yazıçılarının X qurultayında çıxış edərkən ümumilli lider deyir: "Yaxşı ki, dissident olmusunuz. Əgər dissident olmasaydınız, Azərbaycan xalqında bu milli ruhu, əhvali-ruhiyyəni qaldıra bilməzdiniz. Əgər Bəxtiyar Vahabzadə dissident olmasaydı, Azərbaycan xalqının, gənclərinin şüuruna təsir edə bilməzdi. Əgər Xəlil Rza dissident olmasaydı, onun əsərlərinin təsiri güclü olmazdı. Əgər o vaxtlar onlar təqib olunmayıbsa, başqa yerlərdə olduğu kimi, onları dissident adlandırmayıblarsa, onları nədənsə məhrum etməyiblərsə, demək, bu da bizim nailiyyətimizdir, bu da bizim o vaxtlar, çətin dövrdə apardığımız düzgün siyasətin nəticəsidir".
Bəxtiyar Bahabzadə, M.Araz, X.R.Ulutürk kimi istiqlal şairlərinin yuxusuz gecələrdə kipriklərilə od götürərək misra-misra, qafiyə-qafiyə, rədif-rədif, təşbeh-təşbeh yaratdıqları əsərlərdə tərənnüm edilən yüksək vətənpərvərlik duyğuları xalqımızın azadlıq uğrunda tarixi mübarizəyə qalxmasında, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi qazanmasında mühüm amillərdən biri olmuşdur. B.Vahabzadə "Şəhidlər" poemasını sovet qılıncının dalı da, qabağı da kəsən bir vaxtda qələmə almışdı və imperiya qoşunlarını qatilə bənzətməsi böyük cəsarət tələb edirdi:
Qatil gülləsinə qurban gedirkən,
Gözünü sabaha dikdi şəhidlər.
Üçrəngli bayrağı öz qanlarıyla
Vətən torpağına çəkdi şəhidlər.
Bu gün etiraf etmək çox ədalətli olar ki, B.Vahabzadə də ürəyinin qanı ilə yazıb hasilə yetirdiyi yüksək sənət nümunəsi olan əsərləri ilə, öz mübarək nəşi (cəsədi) ilə vətən torpağına azadlıq toxumu əkənlərimizdən biridir. O məlum dəhşətli günlərdə bir növ başsız qalmış parlamentin etiraz yığıncağını keçirməyə təşəbbüs göstərməsi, səngərdaşı, xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı ilə birlikdə buna nail olması, bu yolla da Azərbaycan xalqının haqq səsini dünya ictimaiyyətinə çatdırması ilə böyük xalq şairimiz elə o zaman bu mənəvi haqqı yetərincə qazanmışdı.
Ötən əsrin ədəbiyyatından söhbət açarkən, 80-ci illərdə altmışdan çox roman yazıldığını qeyd etmək yerinə düşərdi. Əlbəttə, o fikirdən tamamilə uzağıq ki, bu romanların hamısı həqiqi novatorluq nümunəsidir. Lakin danılmaz bir həqiqət də var ki, bu altmış romanın içərisində kifayət qədər ədəbi nümunə var ki, onlar, doğrudan da, roman təfəkkürü ilə yazılmışdır. Onlarda milli ənənəyə yaradıcı münasibət və novatorluq keyfiyyətləri kifayət qədər aydın sezilir. Tədqiqata cəlb edilən bu tipli romanlar sırasında Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi", Elçinin "Mahmud və Məryəm", "Ölüm hökmü", İ.Əfəndiyevin "Geriyə baxma, qoca", "Üçatılan", S.Əhmədovun "Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü", "Toğana", "Azıxa doğru", F.Kərimzadənin "Xüdafərin körpüsü", "Çaldıran döyüşü", İ.Hüseynovun (Muğanna) "İdeal", M.Süleymanlının "Köç", "Səs", "Günah duası", "Ceviz qurdu", Y.Səmədoğlunun "Qətl günü", Ç.Hüseynovun "Fətəli fəthi", S.Azərinin "Dalanda" əsərlərinin adlarını xüsusi qeyd etmək istəyirəm.
Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü " romanını götürsək, romandakı tənqid həm də kütlə psixologiyasına, milli şüura mənfi təsir edən qorxu amilinə qarşı çevrilmişdir. Məhz bu dövrdə X.R.Ulutürk ''Qorx-qorxma'' adlı şerini yazır:
Qorxu hər mikrobdan təhlükəlidir,
Söndürür idraki, korşaldır beyni.
80-ci illərdə, xüsusən poeziyada X.Rza, B.Vahabzadə, S.Rüstəmxanlı, Söhrab Tahir, Ramiz Duyğun və b. yaradıcılığında milli qeyrət hissi təbliğ olunur, cəsarət, vətəndaşlıq borcu, ləyaqət insan şəxsiyyətini bütövləşdirən amillər kimi açılırdı və onların qənaətinə görə insanın həyatı qorxu ilə ləyaqətin mübarizəsindən keçir.
Yenidən roman janrına qayıtmaqla , M.İbrahimovun "Böyük dayaq" (1957), İ.Şıxlının "Dəli Kür" (1968), F.Kərimzadənin "Qarlı aşırım" (1972) əsərlərini xatırlatmağı özümə borc bildim. Bu əsərlərdə yazıçıların patriarxal həyat tərzini inikas obyektinə çevirmək meyli birləşdirir. Cahandar ağa və Kərbəlayi İsmayıldan fərqli olaraq, Rüstəm kişinin əxlaqi görüşləri, hətta ən yaxın adamları tərəfindən belə qəbul edilmir. Bu əsərlərdə bilavasitə patriarxal keçmiş təsvir obyekti götürülür və onun milli yaddaşda bərpası əsas yazıçı məqsədinə çevrilir. Patriarxal mühitdə yaşayan insanın həyat tərzi, düşüncəsi, ictimai və fərdi şüurunun, əxlaqının mahiyyəti konkert insan talelərində, onların hərəkət və əməllərində reallaşır. Lakin 80-ci illər nəsrində patriarxal insanın müasir taleyinə maraq daha aparıcıdır. Bu illərdə yaranan əsərlərin mühüm bir qismində patriarxal insan milli xüsusiyyətlərin daşıyıcısı və müəllif mövqeyinin ifadəçisi rolunda çıxış edə bilir.
İ.Məlikzadənin "Dədə palıd" (1980) və "Gümüşgöl əfsanəsi" (1983) povestlərindəki Bağır, Bənövşə, Ağbəyim, Rza, Elçinin "Dolça" povestindəki (1978) Ağababa, "Ağ dəvə" romanındakı Xanım xala, S.Əhmədovun "Azıxa doğru" (1982) əsərindəki Valeh müəllim, S.Azərinin "Dalanda" (1983) romanındakı Gülsafa, Qafar obrazları bu günkü həyatımızda patriarxal insanın, urbanizasiya mühitindəki taleyi haqqında həqiqəti ifadə edirlər.
90 -cı illərin ədəbiyyatına nəzər yetirsək, Azərbaycanın o zamankı tarixi, çağdaş həqiqətlərinə, istiqlal ideyasına çağırışlar Azadlıq meydanında mitinqlərdən başladığı kimi ədəbiyyatda da əks-səda verdi. Yəni cəmiyyətin, xalqın bəla və konfliktləri xarici, kənar qüvvələrin iştirakı, müdaxilələri ilə cərəyan edir, ideyanın bədii həlli növ-növ xarakterlərin, məkanların vasitəsilə həyata keçirdi. Söz və fikir azadlığı, siyasi düşüncə sərbəstliyi, plüralizm, milli istiqlal, ictimai ədalət uğrunda ədəbiyyatda başlamış bu hərəkat davam etdirilərək, ən nəhayət, Azərbaycanın siyasi suverenlik, dövlət müstəqilliyi əldə etməsi ilə öz perspektiv məqsədlərini həyata keçirmiş oldu. Bu deyilənlərlə həmahəng olaraq Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri, Nəriman Həsənzadə kimi sənətkarların poeziya və dramaturgiyasında da daha çox xalq tarixinin ibrətamiz səhifələri, bu fonda lirik-psixoloji yaşantılar üstünlük təşkil edir. Eləcə də Qabilin həmişə aktuallığı ilə seçilən şerləri, "Nəsimi" poeması, Adil Babayev, İslam Səfərli, Hüseyn Arif, Qasım Qasımzadə, Əliağa Kürçaylının bir çox əsərləri ədəbiyyatımızın qiymətli nümunələrindəndir.
Azərbaycan ədəbiyyatının yeni mərhələsi üçün bədii zəmin hazırlayanlar və özləri də bu prosesdə fəal iştirak edənlər arasında Əli Kərim, Xəlil Rza, Cabir Novruz, Məmməd Araz, Fikrət Qoca, Ələkbər Salahzadə, İsa İsmayılzadə, Sabir Rüstəmxanlı, Famil Mehdi, Hüseyn Kürdoğlu, İlyas Tapdıq, Musa Yaqub, Nüsrət Kəsəmənli, Zəlimxan Yaqub, Ramiz Rövşən kimi söz adamları daha çox seçilirlər. Yeni Azərbaycan nəsrinin istedadlı nümayəndələrindən biri də Anardır. Anar nəsrinin ilk orijinal və uğurlu örnəklərindən biri "Ağ liman" povestidir. Anar həm də görkəmli dramaturq və kino ssenariçi kimi tanınır. Tarixi mövzuda "Dədə Qorqud", "Uzun ömrün akkordları" kimi ssenariləri, "Şəhərin yay günləri", "Təhminə və Zaur" dramları Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirən bədii örnəklərdir.
Çoxşaxəli yaradıcılığı ilə seçilən Elçin də eyni ədəbi nəsilə mənsubdur. "Dolça", "Baladadaşın ilk məhəbbəti", "Şuşaya duman gəlir" povestləri, bir sıra hekayələri, "Mahmud və Məryəm", "Ağ dəvə", "Ölüm hökmü" kimi romanları, "Mənim ərim dəlidir", "Mənim sevimli dəlim" kimi pyesləri Elçini müasir ədəbiyyatımızın ən görkəmli nümayəndələri sırasına qoymuşdur. Eyni zamanda məhsuldar ədəbiyyatşünas və tənqidçi olan Elçin "Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri", "Klassiklər və müasirlər", "Cazibə sahəsi" kimi qiymətli elmi monoqrafiyaların müəllifidir. Modern milli ədəbiyyatın qət etdiyi yol nə qədər məlumdursa, üz tutduğu istiqamət bir o qədər qeyri məlumdur.
60 - cı illərdən bu yana Azərbaycan ədəbiyyatına çağdaşlıq mövqeyindən yanaşmaq istədim. Repressiya dövrü, ikinci dünya müharibəsi, sovet ideologiyasının qoyduğu qadağalar, 70 -ci illərdən başlayaraq ədəbiyyatımızda gizli və sətiraltı mənalar, 90-cı illərdən bu yana, söz və fikir azadlığı, Qarabağ hadisələri, 30 illik torpaq həsrəti, böyük qayıdış, şanlı zəfərimiz… kimi bu mövzular dəfələrlə qələm sahiblərinin istedad süzgəcindən keçsə də, yenidən, daha orijinal tərzdə işlənməlidir.
Müstəqillik özü ilə bərabər ədəbiyyatımıza nə gətirdi: söz azadlığı, yoxsa xaos? Həm bu sualın cavabını, həm də yuxarıda qeyd etdiyim zaman kəsiklərini əks etdirən amillərin ədəbiyyatda hansı səviyyədə və necə əks olunmasını araşdırmaq ədəbi tənqidçilərin işidir. Əlbəttə, ədəbi-tənqid olmasa, ədəbiyyat inkişaf etməz!

Ümmü İSMAYIL,
Şəki şəhər 14 saylı məktəbin müəllimi