“Kultura” – “Mədəniyyət” deməkdirmi?

Bu gün biz beynəlxalq söz kimi işlənən “kultura” sözünü “mədəniyyət” sözü kimi başa düşürük və onun işlənməsini sinonim kimi qəbul edirik. Demək olar ki, kultura sözü ilə mədəniyyət sözü danışıqda yarıbayarı işlənir. Həqiqətənmi “kultura” sözü dilimizə ərəb dilindən keçmiş “mədəniyyət” sözüdürmü?

Bütün dünya dillərində Ulu dilə aid az saylı sözlərdən biri də “kult” sözüdür. Bu söz başlanğıcını tanrıçılıqdan almışdır. Dilçilik tarixinə nəzər salsaq görərik ki, ən ulu dilə aid ilkin söz “ka”dır (Prof.Qəzənfər Kazımov). O, bütün tanrıçılıqda “tanrı” mənasında işlənmişdir. Qədim Oğuzlarda “qor, qut”, qərb mənşəli dillərdə “kor, kr, kur, kir, qot, qod.”, qədim Misirdə “gi – qibti” və s. Əslində latın dilində “cult” sözü “cur, cor” sözündəndir. Yəni tanrı sözündəndir. Sözdə mümkün r-l samitinin fonetik dəyişikliyi baş vermişdir. Cur- cul.

Ən qədim insanlar tanrının təsviri kimi qəbul olunan inanclara, tanrının məkanı hesab etdikləri uca dağlara, ağac kultlarına və s. səcdə edərək inam gətirmiş və onların qarşısında dini ayinlər, bayram təntənələri, məhsul bayramları, təbiət bayramları və s. toplu şəkildə yığıncaqlar keçirmişlər. Qədim Oğuzların Novruz bayramı da bizim qədim mədəniyyətimiz hesab edilir. Eyni zamanda digər xalqların mədəniyyətinə xas milli bayramlar, rəngarəng adət-ənənələr mövcuddur. “Kult” sözü bütün dillərdə bir neçə mənada işlənilir. Kənd təsərrüfatında torpağa qulluq (kultivatsiya), bədənə qulluq (bədən tərbiyəsi-fizkultura), geyim və bəzək əşyalarının istifadəsi, qədim mədəni irsin nümayiş etdirilməsi və s. bu kimi tədbirlər bütövlükdə mədəniyyət-kültür hesab olunur.

Latın dilində olan “cultura” sözünü izah edək. Maraqlı burasıdır ki, “kultura” sözü günümüzə haradan gəlmişdir? Əvvəldə qeyd edildiyi kimi qədim insanlar tanrı inancları, tanrı məkanları hesab etdikləri, tanrının təsvir olunduğu bütlər və s. qarşısında dini ayinlər və dualar edib ona səcdə edirdilər. Sözün 1-ci hecası latın dilində olan “cult” sözü “cur” sözündən olub, ulu dildə “tanrı” deməkdir. 2-ci heca “ur”, bu günkü “or” sözünün əski formasıdır. ”Hor” –“adam” sözündən şəkilçi halına düşən “or” sözü peşə sahibliyini bildirir. Sözün 3-cü hecası “Ra” günəş tanrısının adındandır. Cultura sözündə “r” samitinin biri eliziyaya uğrayaraq düşmüşdür. “Cultura - kultura” sözü bütövlükdə “Günəş tanrısına ibadət edənlər” mənasına gəlir. Sovet dövründə işlənən (Stalin haqqında), bu gün Şimali Koreyada mövcud olan “şəxsiyyətə pərəstiş” sözü də bu mənadan yaranmadır.

Qədim türk dillərində olan “qulluq etmək, qul işi” sözləri də ulu dildən gəlmədir. Rus dilində də “раб, работа” (Ra tanrısının adından), ingilis dilində “work, worker” sözləri Fironun tanrı titulundan gəlmədir. "For" sözünün latın variantıdır. Dilimizdə işlənən “abid” sözü də qərb mənşəlidir. İngilis dilində “abbey” sözü “monastr, kilsə” mənasını bildirir Orada ibadət edənlər isə “abbat” – “rahib” adlanırlar. ”Ra” sözünün özü “tanrı” mənasındadır. Abidlər təkyəçilər (zahidlər) kimi də başa düşülür. Onlar monastr həyatı keçirirlər. Yəni tərkidünyalıq edirlər. Ola bilsin ki, ingilis dilində “Abbat” sözü “abandon” – “tərk etmək, qapılmaq, əl çəkmək, uymaq” sözündən alınmadır. Dilimizdəki ”təkyə, təkyədə oturan, təkyədə sakin olan (təkyənişin)” sözlərinin mənasına gəlir.

P.S. Dilimizdə olan sözlər çox vaxt şablon kimi işlənir. Lakin hər bir sözün nüvəsində sözün mənası vardır. İstər öz sözümüz olsun, istərsə də digər dillərdən keçən sözlər. Dilçilik elmi sözdən başlayırsa, sözün mənşəyi həmin dildə öyrənməlidir və bu mümkündür. Bu səbəbdən də dilçi alim 5-6 dilə bələd olmalı, sözləri sözduyumu, paralelliklə, müqayisəli şəkildə axtarıb, onun yuvasını tapmalıdır.
Dilçilik elmində reformaya böyük ehtiyac duyulur. Qədim sözlərin fonetik qaydada öyrənilməsi praktikası nəzəri cəhətdən elmi surətdə işlənib hazırlanmamışdır. Bu gün bütün elmlər kimi, dilçilik elmi də müasir tələblərə cavab verməlidir.

Həsən Əliyev