Türkün kodu
(Oljas Süleymenovun yaradıcılığına “Sözün Kodu” ilə
Türkün kodu kontekstində baxış)

Bədii-poetik, etnoloji-paleoqrafik və özünün bütün komponentləri ilə qazax olub, elmi-fəlsəfi əsərlərini rus dilində yazıb-yaradan Oljas Ömər oğlu Süleymenov qazax xalqının yenilməz sənətkarı olduğunu yaradıcılığa başladığı ilk qələm təcrübələrindən sübut etmişdir. Erkən yaradıcılıq dövründən qazaxların mübariz oğlu orijinal şair-akın Məhəmbət Ütəmisovun poetik stixiyası onun bədii təfəkkürünə nəzərəçarpacaq təsir etmişdir. İlk şeirlər və poemalar təcrübəsi “Arqamaklar” (1961) tezliklə onun adını milli çərçivələrdən çıxarıb dünya çapına yaymışdır. O.Süleymenovun taleyi elə gətirmişdir ki, o, heç də milli mədəniyyət tarixinə şair kimi yox, həm də yazıçı, tədqiqatçı-alim və ictimai-siyasi xadim olaraq özünə möhtəşəm mövqe qazanmış planetar əhatəli şəxsiyyətlərdən olmuşdur.
O, 1954-1959-cu illərdə Qazax Universitetinin Geoloji Kəşfiyyat fakültəsində təhsil almışdır. Tezliklə 1961-ci ildən M.Qorki adına Moskvadakı Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda Poetik tərcümə şöbəsində ünlü sənətkarlardan ustad dərsləri almışdır. Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda təhsil aldığı zaman tələbələr arasında baş vermiş dava-dalaşa görə heç bir təqsiri olmadan oradan xaric edilmişdir. O.Süleymenov 1961-ci ildə Yuri Qaqarinin “Vostok-1” gəmisində kosmosa uçması ilə bağlı “Yer, insana əyil!” şeirini yazmaqla nəinki Qazaxıstanda, həm də Sovetlər İttifaqında, az keçməmiş isə bütün dünyada hamı ondan danışmağa başlamışdır. Bundan sonra Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun rəhbərliyi ona fərdi qaydada müraciət edib, İnstitutda təhsilini yenidən davam etdirməyi xahiş etmişdir.
Qazaxıstanda Oljasın vəzifə pillələri ilə irəliləyişi də çox sürətlə davam etmişdir. “Kazaxskaya pravda” qəzetində müxbir, sonra şöbə müdiri, “Kazaxfilm” kinostudiyasında ssenari şöbəsinin baş redaktoru, “Prostor” jurnalında Jurnalistika şöbəsinin müdiri, Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqının İdarə Heyətində katib, Qazaxıstan SSR Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinin sədri, Asiya və Afrika ölkələri yazıçılarının Qazaxıstan Komitəsində sədr, daha sonralar Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin Birinci katibi və s. kimi vəzifələrdə çalışmışdır.
Oljas Süleymenov 1937-ci ildə repressiyaya məruz qalmış Ömər kişinin oğlu idi. Bu elə bir faciəvi və misli görünməmiş repressiya dövrü idi ki, o nəinki qazax xalqının ən ləyaqətli nümayəndələrinin, həm də bütün türklərin genofondunun məhvinə istiqamətlənmişdi. Uzun sürən belə çətin, üzücü bir dövrdə Süleymenov özünü böyük təfəkkür sahibi kimi təsdiqləyə bildikdən sonra nəinki qzzaxların, həm də bütün türklərin müdafiəsinə qalxa bilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, tezliklə onun adı 60-70-ci illər sovet dövrü şair və yazıçılarının ən istedadlıları Y.Yevtuşenko, R.Rojdestvenski, A.Voznesenski, R.Rza, B.Vahabzadə, Anar, A.Alimcanov, T.Zülfüqarov, Ç.Aytmatov, F.İskəndər, Q.Quliyev, D.Kuqultinov, T.Kaipbergenov, İ.Yusupov və digərlərinin adı ilə bir sırada çəkilirdi. Oljasın əsərləri hansı mövzu və problemi özündə çevrələməsindən asılı olmayaraq oxucuların əksəriyyəti tərəfindən bəyənilir, qəbul edilirdi.
O.Süleymenovun 60-cı illərdə qələmə aldığı “Az i Ya” əsəri məzmun baxımından o qədər orijinal və fərdi möhürlü bir əsər olmuşdu ki, onun mahiyyət konsepsiyasına fərqli elmi, nəzəri, etnoloji, etnoqrafik ümumhumanitar, ədəbiyyatşünaslıq və dilşünaslıq baxımından yanaşmalar ortaya çıxırdı. Kitaba pozitiv münasibət rəsmi elm nümayəndələrindən başqa, həm də digər yüksək humanitar sferalar tərəfindən sərgilənirdi. Təkcə ukraynalı tənqidçi D.Pavlıçko “Mənim Oljasa sözüm” məqaləsində onun poeziyasını dərin, fəlsəfi və lirik adlandırmaqla, həm də onu etiraz kimi dəyərləndirərək yazırdı:
“Oljas Süleymenov nəinki... sovet, həm də dünya poeziyasına Şərq Ruhunu gətirdi...”
Oljas Süleymenov nəinki qıpçaq, həm də oğuz türklərinin və türk etnosunun qədim köklərini dərindən araşdırmağa və onu olduğu kimi dəyərləndirməyə gərəyincə səy göstərən təfəkkür daşıyıcılarındandır. Onun fikrincə, hətta sayca lap azlıq təşkil edən xalq və millət öz tarixini digər xalqların tarixindən izolə və təcrid olunmuş şəkildə yox, digərləri ilə qarşılıqlı əlaqədə öyrənməlidir. Bəs belə yanaşma baxımdan necə həyata keçirilməlidir? O.Süleymenov yazırdı ki, mən 50-ci illərdə Alma-Atada məktəbdə oxuduğum dövrlərdə biz Yunanıstan, Roma, Qərbi Avropa, Amerika və, əlbəttə, Rusiyanın tarixini öyrənirdik. Lakin qazax tarixindən bir ad, yaxud hər hansı bir hadisə orada öz əksini tapmırdı... Bununla nəinki məktəbliləri, həm də tarixçiləri öz əcdadlarının tarixini öyrənməkdən kənarlaşdırmışdılar... Mən “Az i Ya” kitabı üzərində işləyərkən çoxsaylı arxiv materiallarını, sənəd və mənbələrini Alma-Ata kitabxanasında oxudum, tozlu kitab saxlancları rəflərindən ilkin mənbələri taparkən onların xeyli səhifələrini cib darağının köməyi ilə kəsib, ortaya çıxardım. Elə bununla da O.Süleymenov bu tipli son dərəcə qiymətli kitabları ilk dəfə açdığını dilə gətirirdi. “Ravnovesie” (“Müvazinət”) şeirində məsələyə bu rakursdan diqqət yetirən şair yazırdı:
Daraqla vərəqləri kəs
gələcək əsrin romanların
onlar qaranlığı sevmir,
işığa da dözmürlər.
O səhifələrdən qorxma,
bomboş, ağappaq tarla kimi.
Vərəqlə, diqqətlə bax:
Bax həmin səhifələrdə
biz görüşək yenidən.
Ruhən, qəlbən, etnik kökən etibarı ilə qazax olan O.Süleymenov sanki həm dünyanın vətəndaşı və həm də sözün həqiqi mənasında beynələmiləlçisi idi. Buna görə də özünün “Az i Ya” kitabında o, türk-slavyan mədəni-tarixi birliyini bütün mətn boyu əsaslandıraraq inkişaf etdirirdi. Odur ki, Oljasın türk yazısı və qazax xalqının tarixi keçmişi ilə bağlı qələmə aldıqları son dərəcə yüksək elmi dəyər daşımaqdadır. Oljas Süleymenov Anar, Robert Rojdestvenski, Yevgeni Yevtuşenko, Timur Zülfiqarov, Bulat Okucava və b. bu kimi bədii fikir sahibləri ilə yanaşı, 60-cılar nəslinə mənsub olub, qazax ədəbiyyatında tarixi roman janrını İlyas Yesenberlin, Əbdicəmil Nurpeisov, Anuar Əlimcanov, Moris Simaşko və digərləri ilə birlikdə daha yüksək mövqelərə qaldıra bilmişdir. Türklərin özünəməxsus sivilizasiyasından bəhs etməklə o, qeyd edirdi ki, Türk xaqanlığı heç nə yaratmayıb, təkcə Orxon-Yenisey abidələrini ortaya qoymaları ilə dünya mədəniyyətində öz ləyaqətli yerini qorumaqdadırlar. O.Süleymenovun dünya maştablı bədii-poetik, elmi-nəzəri təfəkkürü onun əsil Avrasiyaçı olduğunu sübut etdirməkdədir. Bax, buna görə də təsdiq edirik ki, Oljas Süleymenov milli ilə dünya mədəniyyəti arasında birləşdirici, qovuşdurucu körpüdür. Məhz buna görə də onun Avrasiya məkanında xalqlar arasındakı rolu danılmazdır. Onda spontan olaraq dünyanı özünəməxsus hiss etmə və onu qavrama modeli formalaşmışdır.
Xeyli müddət sonralar nəşr etdirdiyi “Sözün Kodu” adlı yeni kitabında O.Süleymenov sözün genomeninin raşşifrovkasına, söz-işarələrinə, söz-simvollara xüsusi diqqət yetirərək insanları bəşər övladının ilk sözlərinin mənşəyinə diqqət yönəltmək istəmişdir.
Belə yanaşma zamanı o, fonetik müvafiqlik metodunun məhdudluğuna nəzər salmaqla söz tarixinin yalnız üst laylarının öyrənilməsinin mümkünlüyünü qeyd etmişdir. Odur ki, Süleymenovun “Sözün Kodu” kitabında onun tərəfindən gələcək elmi araşdırmaların perspektivləri “Şümerdə Türklər”, “Qədim Misirdə Türklər”, “Etruriyada Türklər”, “Qədim Hindistanda Türklər”, “Qədim Çində Türklər” və s. mövzuların aktuallığı ortaya qoyulmuşdur. Süleymenov əminliklə bildirir ki, Sözü son dərəcə diqqətlə oxuyub, ona xüsusi məna verməyi bacarmaq lazımdır ki, o tarixə qədərki keçmişin şahidi olduğunu gərəyincə nümayiş etdirə bilsin.
Heç şübhəsiz ki, Oljas Süleymenovun poeziyası özündə avanqard poetikasını, çöl, səhra motivlərini və texnogen eranın kosmizmini, mədəniyyətlərin dialoqunu və dialektikasını əks etdirən qeyri-adi fenomen olmaqla şairin ədəbi və yaradıcılıq bioqrafiyasını uğurla birləşdirən qeyri-ordinar mədəni-poetik və fəlsəfi-estetik hadisədir. Şairin çeşidli yaradıcılığı şeir və poemaları Azərbaycan dili ilə yanaşı, ingilis, fransız, alman, ispan, çex, polyak, slovak, bolqar, macar, rus, monqol, qırğız, özbək, ukrayna, belarus, türk, çin, koreya və digər çoxsaylı dünya xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuşdur. Bədii əsərləri ilə yanaşı, Oljas Süleymenovun elmi əsərləri də dünyada son dərəcədə populyardır. Onun bu müstəvidə qələmə aldığı əsərlərində qədim insanın dilinin universal qrammatikasının tarixi-linqvistik təhlili yer alır ki, o da bu və ya digər şəkildə müasir dillərdə öz funksionallığını qoruyub saxlamaqdadır. Süleymenov onların genezisini ilk heroqlrif qrafik yazının köməyi ilə raşşifrovkasını “Az i Ya” (1975), “Yazının dili” (1998), “Tarixəqədərki türklər” (2001), “Sözü Kodu” (2014), “Etimologiyaya giriş” (2019) və başqa bu kimi tədqiqatlarında bəşər övladının təkamülünün öyrənilməsindəki “ağ ləkələri” etimologiya, kulturologiya və paleolinvistikanın köməyi ilə görüb ortaya çıxarmağa müvəffəq olmuşdur.
Oljas Süleymenov poeziyası insanlara xalqının tarixi təşəkkülünü dərk etməyi öyrənib, bizləri əsrlərin dərinliyini və görməyə istiqamətləndirməklə qazaxların haradan gəlib, hara getdiyini, onlara dünyada öz yerini dərk etməyə və bilməyə sövq etməyə çalışmışdır. Buna görə də Oljasın şeirlərini bir qayda olaraq fikir dərinliyi, fəlsəfi interpretasiya, estetik duyum tərzi və birmənalı qəbul edilməyən polemik kontekst fərqləndirir.
Böyük mütəfəkkirin “Gil kitab” əsəri isə tarixi hadisələri yaddaşlarda canlandıran, əsrlərin dərinliklərində ilişib qalanları, olub-keçmişləri dövrümüzdə yenidən göz önunə gətirməyi hədəfləyən bir nümunə kimi maraqlıdır. Bu əsərdə şəkillərdən bəhs olunmaqla Assuriya çarı Assarxadonun salnaməsundə onlarla bağlı məlumatlar yer almışdır. E.ə. VII əsrdə işquzlar İşpakay adlı başçıları ilə birlikdə Xəzərin qərb sahillərindən Cənub səhralarından Assuriya və Babilistana hücüm edir və bu əraziləri bir neçə il ərzində idarə edir. Bununla O.Süleymenov “Vəhşi Səhra”da elmi axtarışlar aparılması üçün son dərəcə vacib və qiymətli nəticələrə imza atır ki, onları aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək mümkündür:
a) Oğuz yazısının ən qədim abidələri bizim eradan Orxon-Yenisey abidələridir. Lakin O.Süleymenovun əsəri oğuzların tarixini e.ə. XI əsrə aid etməklə daha da qədimlərə aparır;
b) Skifşünasların çoxillik mübahisələrinə burada nöqtə qoyulur: skiflər Assuriyaya hücüm edən türklərdir, yoxsa iranlılar;
c) Skif adının özü bizim dövrə “iş-quz” kimi gəlib çatmaqla, həm də “iç- oğuz” (yaxud “iç-quz”) kimi səslənməkdə və tarixdə yer almaqdadır.
Bütün bu tipli yanaşmalar O.Süleymenovun tarixi-nəzəri baxışlarının məhsuludur. Azərbaycan dilində nəşr olunmuş “Tanrının təbəssümü” məcmuəsində isə əslində O.Süleymenovun elmi-tədqiqat xarakterli əsərləri “Az i Ya”, “Gil kitab”, “Sözün Kodu”, “Tarixəqədərki türklər” kitablarından nümunələr və “Tanrının təbəssümü” adı altında olar şeirlərdən seçmələr, o cümlədən Süleymenovun həyat və yaradıcılığından bəhs edən “Oljas fenomeni” adlı kitablardan nümunələr yer almışdır. Əslində Azərbaycan, türk və ingilis dillərinə çevrilib “TEAS Press Nəşriyyat evi” tərəfindən çap olunmuş bu əsərlər Oljas Süleymenovın 80-illiyi münasibəti ilə işıq üzü görməklə dahi mütəfəkkirin orijinal yaradıcılığının əksər aspektlərini əhatə etməkdədir.
Oljas Süleymenov əhatəli etnoloji, etnoqrafik, paleoqrafik, paleolinqvistik, tarixi, fəlsəfi, elmi, poetik, publisistik və s. tipli əsərləri ilə qazaxların və türk xalqlarının adını tarixin yaddaşına bir dəfəlik həkk etmiş böyük TÜRKDÜR!

GÜNEY AZƏRBAYCANIMIZDAN GƏLƏN SƏSLƏR
(Minurə xanım Rizvanla könül söhbətimiz)

“Münirə - Minurə - “nur verən” deməkdir”(Cavad Həssas).
Dilimizin özəlliyi və gözəlliyi gündəlik həyatımızda, elm və təhsilimizin inkişafında, qədim tarixi ənənələrimizin qorunub-saxlanması və gələcək nəslə ötürülməsində müstəsna rolu olan milli-mənəvi dəyərimiz kimi xalqımızın varlığını sübut etməkdədir. Təbii ki, dil fikrin ifadəsini təmin etməklə yanaşı, ünsiyyətqurmada və bədii söz sənətinin yaranıb inkişaf etdirilməsində müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Güneyli-Quzeyli Azərbaycanımızın əzəli-əbədi sakinləri olan soydaşlarımızın mənəviyyat dünyasının aynasıdır Ana dilimiz. Biz bu dildə danışan analarımızın laylaları ilə böyüyüb, bayatıları ilə öyüdləndik, alxış və duaları ilə işıqlı sabahlara doğru qədəmlərimizi atmağa başladıq. Analarımızın südüylə qətrə-qətrə içirtdikləri dilimizi məktəblərdə doğmadan-doğma müəllimlərimiz daha da sevdirdilər bizə. Onun necə müqəddəs, necə gərəkli və halal bir nemət olduğuna əmin etdilər bizi...
Yaxın ayların söhbətidir: Müəllimlər günü ərəfəsində dəyərli dostlarımızdan birinin göndərdiyi mesaj diqqətimi cəlb etdi. Bu, çox dəyərli, önəmli bir səs yazısı, bir möhtərəm xanımın ömür yolunun kiçik bir xatiratda öz əksini tapmış nəsillərə örnək ola biləcək davranış nümunəsi idi. Bu, 1955-ci il aprel ayının 21-də Güney Azərbaycanımızın Qaradağ mahalının mərkəzi Əhər şəhərində mütəvəssid (orta təbəqədən olan sadə bir ailə) bir ailədə dünyaya göz açmış Münirə Rizvan adlı gözəl ziyalımızın, ibtidai sinif müəlliminin artıq tarixə dönmüş həyat hekayəsi idi. Səs yazısının müəllifi də elə müəllimlər müəllimi Münirə xanımın özü idi.
Bu audio-yazı məni o dərəcədə təsirləndirdi ki, həmin səsli xatiratı mənə yönəltmiş dostumuz Cavad bəy Həssasdan bizi - Münirə xanımla məni qiyabi də olsa tanış etməsini rica etdim. Məqsədim isə, Münirə xanımın iç dünyasına, mənəviyyat aləminə daha dərindən bələd olmaq idi. Artıq özülüyümdə bu ruh yaxınlığının bəzi yollarını da düşünmüşdüm. Ona bəzi suallarımı ünvanlayacaqdım. Təbii ki, belə bir yüksək intellekt sahibinin verəcəyi cavablar da maraqlı olacaqdı. Buna şübhəm yox idi.
Fikrimi Cavad bəyə bildirəndə o da xoşhal oldu, çünki bugünkü gəncliyimizə belə örnək müəllimlərin həyat və ömür yolunu təbliğ və təşviq etmək millətimizin xoşbəxt gənclərinin taleyində önəmli yer tuta, istiqamət verə bilərdi.
Odur ki, Münirə xanıma bir neçə sualla müraciət etdik və aşağıda həmin kiçik müsahibəmizi oxucularımıza təqdim edirik:
- Münirə xanım, biz sizin böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malik ömür yolunuzun bəzi məqamları ilə artıq tanışıq. Xahiş edirik, deyərdiniz: siz necə bir ailədə doğulub boya-başa çatıbsınız?
- Əvvəla, təşəkkür edirəm ki, mənim o kiçik səs yazım dinləyənlər arasında bu dərəcədə böyük əks-səda doğurub. Məlumunuz olsun ki, anam Humay xanım çox az savadlı bir qadın idi, cəmi dörd sinif oxumuşdu. Atam Əli o dövrün savadlı insanlarından sayılırdı və ömrünün sonunacan Əhər şəhər bələdiyyəsində işləmişdi. Ailədə 8 uşaq idik: beş qardaş, üç bacı. Kərim, Rza, Hüseyn, Həsən, Şahab adlı qardaşlarımın hamısının orta məktəb təhsili olub. Böyük bacım Rübab 6-cı sinfə qədər təhsil almışdı və o, adətən ev işləri ilə məşğul olardı. Məndən kiçik bacım Mehrəngiz orta məktəb bitirib, müəllim idi. Mən orta məktəbi 1974-cü ildə bitirib, iki il sipahedaniş (hərbi mükəlləfiyyət) vəzifəmi yerinə yetirmək məqsədilə Əhərin Kürdlər adlı kəndində dərs demişəm. Həmin bu iki ildə Cəbbar ilə tanış olmuşdum. Cəbbar öyrəncilərimdən biri idi. Sipahedaniş vəzifəmi bitirəndən sonra müəllimlik peşəsini çox sevdiyimdən, bu peşəyə vuruldum və Əhərin kəndlərində iki il ərzində yenidən müəllim kimi dərs dedim. İlk iki ilimi başa vurdiqdan sonra məni Sırqın kəndinə müəllim təyin etdilər. Bir il burada işləyəndən sonra məni yenidən Azqan kəndinə dərs deməyə göndərdilər. Bir il də bu kənddə sevdiyim peşəni davam etdirmişəm. Dörd ilim bitəndən sonra Təbrizə gəlib, burada müəllimliyə başlamışam. 2000-ci ildə təqaüdə çıxmışam.
- Bir vicdanlı müəllim kimi peşənizi necə ürəkdən sevdiyiniz söhbətlərinizdən bəlli olur. Bəs özünüz ailədə necə bir övlad və məktəbdə necə bir şagird olubsunuz, bax bu bizim üçün çox maraqlıdır...
- Məndən necə bir uşaq və necə bir şagird olmağımı soruşdunuz. Deyim ki, mən cumbucuşluydum (qaynar, çılğın), lakin şuluq deyildim. Müəllimlərimi sevməyimə gəlincə, hansı dərsi ki çox sevərdim, zirək idim dərsdə, o dərsi tədris edən müəllimi çox sevərdim. Hansı dərsi ki başarmazdım, o müəllimi sevməzdim, xoşlamazdım. Hər cür olur-olsun, çalışardım özümü xəstəliyə-zada vurub dərsə getməyəm. Məsələn, boğazıma rusəridən-zaddan (dəsmal, yaylıq) bağlayıb deyərdim, boğazım ağrıyır. Ta ki bi bəhanə ilə onun dərsinə getmiyəm. Lakin dediyim kimi, çox cumbucuşluydum, çox dövrəm var idi, dostum çox-çox idi. Təsəvvür edin ki, məktəbdəki hər sinifdə mənim dostlarım vardı. Necə ki, indi də dostlarım lap çoxdu.
- Məktəbdə dərslərinizi necə oxuyurdunuz? Sevilən şagirdlərdən olubsunuz çox güman ki...
- Dərslər barədə sual edirsiniz, ingilis dili dərsində zəif idim. Müəllimimizin adı Ağayi Yusif Sərci idi, mən həftom (yeddinci) sinifdəydim və çox aşağı qiymətlər alardım bu dərsdən. Bir gün qapı açıldı, müəllimimiz gülə-gülə qapıdan girdi içəri və dedi ki, sizin hamınıza mənim xoş xəbərim var. Hamımız intizarla gözləməyə başladıq ki, görəsən bu xoş xəbər nədən ibarətdir? Sən demə, bu xoş xəbərin də məğzi bu imiş ki, xanım Rizvan, yəni mən dərsdən “4” (20-dən 4!!!) qiymət almışammış. Hamı, elə özüm də çox təəccüblə qarşıladıq bu gözlənilməz “xoş” xəbəri. Hamı güldü və təbii ki, əlacsızlıqdan mən də onlara qoşulub güldüm. Bu mənim orta məktəb illərində oxuduğum dövrdən bir unudulmaz xatirəm idi ki, sizlərə çatdırdım.
Daha bir xatirəm isə daha yuxarı, yəni nohom (doqquzuncu sinif) sinfində oxuyan vaxtlara təsadüf edir. O vaxtlar kiminin geyinməyə paltosu vardı, kimininki yoxuydu, heç kim biri o birinə həsədlə baxmaz, paxıllıq eləməzdi ki, onunku niyə var, mənimki yox? Mənim bir siniz yoldaşım vardı Pərvanə adında. Onun paltosu variydi. İlk günüydü ki, həmin qız paltosunu geyib gəlmişdi məktəbə, mənimki isə yoxiydi. Mən kamvakot (toxunma pencək) geyib gedərdim məktəbə. Bizim rahruda (dəhliz) paltarasan yerdə hər kəsin öz paltarını asmağa yeri var idi. Mən bəhanə elədim ki, guya dəstşuyiyə (əl-üz yuyulan yer) gedirəm, durdum müəllimdən icazə aldım. Məqsədim də bu idi ki, gedib o paltonu geyəm əynimə ki, görüm necə olur, mənə necə yaraşır. Getdim ora, o yan-bu yana baxdım, gördüm ki, heç kəs gəlmir (sinif otaqlarından kimsə bayıra çıxırdısa, tez dayanırdım ki, kimsə məni görməsin), arxayın oldum, getdim Pərvanənin paltosunu geydim əynimə, yaxşı-yaxşı baxdım o yan-bu yanına və çox da xoşhal oldum. Tez də çıxarıb asdım paltonu yerinə. Bu da mənim bir xatirəm idi ki, sizə söylədim.
Mən çox bətər vərzişi (idman) sevərdim. Do meydaniyə (qaçış meydançası) gedərdim. Əhərin özündə keçirilən müsabiqələrdə iştirak və çıxışlar edərdim. Pərtabi-disk (disk atışı), pərtabi-nizə (nizə atmaq) yarışlarında iştirak etmək üçün hətta Miyanaya və Təbrizə də gedərək burada təşkil olunan müsabiqələrdə uğurlu çıxışlar eləmişəm. Teatr tamaşalarında oynamağı, obrazlar yaratmağı çox sevərdim.
Dəbistani şəhid Səqaidə (Şəhid Səqai adına ibtidai məktəb) dərs deyəndə mənim sinfimdə 42 şagird var idi, hamısı da oğlandı. Bilirsiniz ki, əvvəl-əvvəl dərsə təzə gələndə uşaqlar çox qorxaq olurlar. O siyahı yazılmış vərəqi ki əlimə verdilər mən bir-bir səsləyim uşaqları, onlarla tanış olum. Bir ad çəkdim: “Səhənd Çələbiani kimdi, dursun ayağa”. Dedilər, xanım, gəlməyib dərsə. Adların hamısını çəkdim, tanış olduq, kitab-zad payladıq uşaqlara, daha başqa bir iş görmədik. Səhər oldu, məktəbə getdim. Yenə dərs başladı, siyahı üzrə çağırdım uşaqları, dedilər Səhənd Çələbiani gəlməyib dərsə. Dedilər bu uşaq dərsə gəlmir, daha doğrusu, mədrəsədən qorxur. Bu minvalla bir həftə keçdi, Səhənddən xəbər çıxmadı. Məcbur qaldım məktəb direktoru ilə, nazim ilə (müdir müavini) danışım. Direktor da bu işin araşdırılmasına qərar verdi. Məlum oldu ki, evdən deyiblər, bu uşaq məktəbin adı gələndə bətər narahat olub, ağlıyır, titriyir mədrəsə adı gələndə. Bu söhbətdən sonra səhər müavin gəldi, mənə dedi ki, xanım Rizvan, Səhənd ata və anasıynan gəlib məktəb qapısının qarşısında maşında oturublar, hər nə qədər edirlər, uşaq maşından enmək istəmir. Dedim ki, işiniz olmasın, mən gedib gətirərəm uşağı. Məktəbin qapısından çıxdım, gördüm maşını xiyabanda saxlayıblar. Yaxınlaşıb maşının qapısını açdım. Dedim, bə hardadı mənim Səhənd balam, neçə gündü gözüm onu axtarır. Keçib oturdum maşında, bir az da bunlarla söhbət eləyib danışandan sonra, qayıtdım ki, bayaqdan müntəzirəm, özümə sübhanə (səhər yeməyi) gətirməmişəm. Müntəzirəm ki, Səhənd gələ, sübhanə gətirə, birlikdə yeyək, səhərdən ac qalmışam, gözləyirəm. Uşaq bir baxdı anasının üzünə, bir atasının, bir də mənim üzümə, bilmir neyləsin. Qayıtdım ki, mən gedirəm sinifə, əgər Səhənd istəsə, gəlsin. Anasına dedim ki, siz də gələ bilərsiniz istəsəniz. Mən sinfə çatanda gördüm ki, bunlar ana-bala dalımca gəldilər. Gəlib oturdular sinifdə. Səhənd oturub tir-tir titriyir, qorxduğu hiss olunurdu. Bir qədər sonra anası qalxdı ayağa, soruşdu ki, Səhənd, mən gedə bilərəmmi? Uşaq tez əl atıb yapışdı anasının çarşabından. Dedi, mən də səninlə gedirəm. Dedim, heç zad olmaz, qoy getsin. Səhəri yenə birlikdə gəldilər. Oturdular, bir qədər sonra sinfə müraciət elədim ki, uşaqlar, kim sübhanə gətiribsə, çıxarıb yeyə bilər. Səhənd dedi, mən də gətirmişəm. Dedim, Səhənd, qoyarsan mən də sənin sübhanəndən bir tikə yeyim? Uşaq razılaşdı. Mən onun yeməyindən azacıq yedim, hiss olunurdu ki, uşaq yavaş-yavaş təzə mühitə alışır. Bir azdan anasına dedi ki, sən get daha, mən özüm qalaram. Beləcə anası getdi evlərinə, Səhənd də qaldı sinifdə uşaqların yanında. Mən də uşağın anasını yola salmaq üçün bayıra çıxanda, qadın qayıtdı ki, Xanım Rizvan, mənim tək bircə arzum o idi ki, bu uşaq məktəbə gedəydi, o günü görəydim, sonra öləydim. İndi də qorxuram dərsini oxumaya, mənim də nigaranlığım daha da arta. Dedim, yox, siz nigaran olmayın, mən çalışacam hər işi qaydasına qoyam. Görəcəksiniz, yavaş-yavaş hər şey qaydasına düşəcək.
Beləliklə, Səhəndin dərsə davamiyyəti və dərslərə hazırlaşıb cavab verməyi tamamilə bərpa olundu. Çox təmiz, səliqəli, çox tərbiyəli bir uşaq kimi bütün məktəbin sevimlisinə çevrildi. Tamam sinif şagirdlərindən daha üstün savad və biliyi ilə də seçilirdi. Sinfi yüksək nəticələrlə başa vurub getdi. Sözüm onda yox, deyəsən inişil idi. Mən getmişdim bizim kanune-fərhəngiyan (müəllimlərin yığıncağı) olur, ora. Baznişəstelər (təqaüdçü müəllimlər) yığışıb həftədə bir gün - doşənbələr (həftənin birinci günü) şeirlər oxuyar, məqalə və yazılar müzakirə olunar, xatirələr söylənər. Hər həftə bu müəllimlərdən biri aparıcılıq edər həmin bərnaməyə (proqram). Ağayi Mirzayi vardı, o gün həmin yoldaş mücri (icra edən) idi, bərnaməmizin gedişatını o icra edirdi. Ağayi Mirzayi çıxışında dedi ki, bu gün bir sürprizimiz var sizə. Dedik, nədir o sürpriziniz? Dedi, bura bir ağa gəlibdir, əgər onun müəllimi öz şagirdini tanısa, biləcəyik ki, bu müəllim həqiqətən bahuş (huşlu, hafizəli) müəllimdi. Hamı maraqlandı. Dedik, heç olmasa azca da olsa rahnümalıq edin (ipucu verin). Dedi, Abadani məskən mədrəsələrində təhsil alıb. Adını demədi məktəbin. Dedik, gəlsin, bir görək kimdir? Oğlan gəldi. Ucaboy, heykəlli (enlikürək), saqqallı-filan. Gəldi zala. Hamı baxdı, heç kim tanımadı. Dedim, yox, mən buna dərs deməmişəm. Biri dedi, mən heç o mədrəsələrdə dərs deməmişəm. Bir başqası başqa söz dedi. Mən də eləcə, dedim, bu oğlan mənim şagirdim olmayıb. Ağayi Mirzayi dedi, baba, fikirləşin yaxşı-yaxşı, baxın bunun qaş-gözünə, görün yadınızda nə qalıbdır. Dedik, tapammırıq, yenə bir rahnümalıq edin görək taparıqmı? Dedi, başqa cür kömək edə bilmərəm, bircə bunu deyə bilərəm ki, bunun adının baş hərfi “S”-dır. Yenə ağlımıza heç nə gəlmədi. Çox çək-çevirdən sonra, Ağayi Mirzayi dedi, indi ki tapmadınız, istəyirsinizsə, şagird getsin özü müəllimini tapsın. Bir nəfər də kənarda dayanıb divara söykənili halda, əlində də bir dəstə gül vardı. Bir az keçdi, mən də oturmuşam rədife dovvomda (ikinci sıra), oğlan hərəkət edib düz gəldi mənim qarşımda diz çökdü. İstədi ayağımdan öpə, tez qalxdım ayağa, qucaqlayıb çiyinlərindən öpdüm bunun. Atası gəldi, gülü verdi Səhəndin əlinə. Atası ağladı. Bu səhnədən çəkilən şəkil də var məndə. Atası da gəldi tribunaya, mənim oğlum ki var, Yaşar adında, indi dəndanpezeşkdi (diş həkimi), onun şimi (kimya) müəllimi olmuşdu. Xoş sözlər dedi ünvanıma, özü də ağladı, Səhənd də ağladı, mən də ağlamaqdan saxlaya bilmədim özümü. Dedi ki, Xanım Rizvan, fəqət, bir söz deyə bilərəm ki, aqibətdə xeyir olasınız. Bizi bətər bir bəladan qurtarıbsınız. O zamanlar Səhəndin anası deyərdi ki, kaş oğlumun məktəbə getdiyini, dərslərini yaxşı oxuduğunu görüb sonra öləydim. Sən demə, şagirdimin anası xərçəng xəstəsiymiş, Səhənd sevvoma (üçüncü sinif) gedəndə anası dünyasını dəyişibmiş. Hazırda Səhənd Təbrizin kimya zavodunda çox məsul bir vəzifədə işləyir.
- Çox gözəl xatirələriniz varmış, Münirə xanım. Yaxşı olardı ki, uşaqlıq xatirələrinizi dilə gətirərdiniz. Necə oldu ki, müəllimliyi seçdiniz?
- Qiymət xanım, ta uşaqlıqdan mənim müəllimliyə çox böyük sevgim olub. Öz həmsinnosallarımla (yaşıdlarımla) Bizim həyətimizdə iki dənə böyük qoz (girdəkan) ağacı vardı. Onun altında yerə palaz salar, qonşu uşaqları yığışıb oturardıq. Küçəmizdə evimizin qabağından qənovla (arx) su gedərdi. Su gur gələndə daş-qum, başqa şeylər, nəlbəki sınığı-zad gətirərdi. Gedib onları yığıb gətirib yapışdırar, “qonaqbacı” oynardıq. Evdən mer-meyvə qurusundan, kişmişdən-zaddan gətirib içinə yığar, guya qonaq qarşılayar, qabağına çərəz qoyardıq. “Məktəb-məktəb” oynayanda həmişə müəllim olardım. Rədifnən (sıra) uşaqlar oturardılar, mən onlardan dərs soruşardım, sual-cavab edərdim. Yaxşı oxumayan “şagird”imi tənbeh edərdim, əllərinə vurardım, danlayardım və s.. Məhz elə bu sevgim mənə şövq verdi ki, müəllim olum. Müəllimliyi də yaxşı eliyə biləm. Allahım da şahiddir ki, heç bir qüsurum olmayıb müəllimliyimdə. Mənim böyük zövqlə tərtib etdiyim tərhekada (təlim-tədris proqramı) hər zaman baş idarədən təqdirnamələr verilib. İbtidaini Əhərdə “Xosrovi” adında, “Namus” mədrəsəsində isə doreye dəbiristanımı (orta məktəb) qurtarmışam, təhsil istiqamətim isə ədəbiyyat olub.
- Sizin insanlarda ən çox xoşladığınız xüsusiyyətlər, insani keyfiyyətlər hansılardır?
- Mən insanlarda sədaqəti, vəfa və etibarı çox önəmli sayıram. Kələkdən, fitnədən uzaq olmalısan. Mən 14-15 il yoqaya getmişəm. Orda olan insanlardan əksəriyyəti ilə, 30-40 nəfərlə dostluq edirəm indi də. Zəban klasına (dil kursları) getmişəm, ordan da çox dostlar əldə etmişəm, onlarla get-gəl edirəm. İndi yaşadığım binada da əksər insanlar məni tanıyır və sevir. Hərdən düşünürəm, görəsən necə olub ki, bu insanlar məni belə qəlblərinə yaxın bilir, hər cür yığıncaq və törənlərinə dəvət edirlər? Nədir axı buna səbəb?! Düşünürəm ki, çox güman insanları bir-birinə belə yaxın edən onların dürüstlüyü, səmimiliyi, halallığı və doğma münasibəti olub. Kimsə xəstəlik keçirir, mütləq başının üstündə oluruq. Özün naxoşlayırsan, əməliyyat keçirmişdim, o qədər gələn olurdu yoluxmağa ki, hətta aşağı məhəllədə yaşayanlar belə sual edirmişlər ki, burada nə baş verir ki, bir bu qədər gedib-gələn var? Yəni, bir-birinin halına yanmaq, əhvalını xoş etmək, qayğısıyla yaşamaq bizim əhatəmiz üçün qanun olubdur. Elə olub ki, xəstələnmişəm, dostlarımdan kimsə məndən qabaq gedib həkimdə növbəyə yazılıb, oturub sıramı tutub. Bu mənim üçün çox böyük iftixardır, əlbəttə.
- Bütün bunlar çox gözəl. Bəs övladlarınız, ailəniz necə, ümidlərinizi doğruldurmu?
- Mənim 2 övladım var: biri Yaşar adında, soyadı Vaizzadə, 1978-ci il təvəllüdlüdür, dəndanpezeşkdir (diş həkimi). Beş il Bakıda oxuyub, sonra gəlib Təbrizdə Avropaya imtahan verib, ən yüksək səviyyəni qazanıb. Təbriz daneşgahında (universitet) kurs keçərək, əvvəl Əhərdə işləməyə başlayıb, orada təqribən 9 il həkimlik edib. Sonra gəlib Təbrizə, burda diş həkimi işləyib, indi Kərəcdə həkimliyini davam etdirir. Evlidir, bir övladı var. Xanımı vəkildir. Qızım da çox savadlıdır. Hələ rahmomayeni (6-8 illik təhsil dövrü) oxuyan zaman deyirdi ki, gedəcəm İrandan, burada qalmayacam. Çox foqaladə huşludur (həddən ziyadə dərrakəli, huşlu), əslində hər iki övladım belədir. Oğlum da, qızım da bir neçə dildə sərbəst danışmağı bacarırlar. Qızım Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşayır. Təzəlikcə bir yerlimizlə ailə qurub. Nüfuzlu beynəlxalq neft şirkətində müşavir olaraq çalışır. O da çox nazik qəlbli, səxavətli, insana, insanlığa sayğılı bir insandır. Yoldaşım Rəhim Vaizzadə uzun müddət gömrük orqanlarında çalışıb, müxtəlif zamanlarda mühasibatlıq işlərində işləyib.
Xoş arzularım heç də təkcə övladlarım, ailəmlə bağlı olmayıb. Vətən övladlarına uğurlar, müvəffəqiyyətlər, can sağlığı arzu edirəm və həmişə də bu arzuda olmuşam. Olmayıb ki, xiyabanda (küçə) gedəm, cavan balalar gələ və mən onlara müvəffəqiyyət, xoşbəxtlik arzu eləməyəm. Üzdə deməmişəm, amma hər zaman ürəyimdə dua eləmişəm ki, bala, sizləri xoşbəxt olasınız. Allah sizi müvəffəq və salamat eləsin.
- Münirə xanım, səs yazınızı dinlədikcə belə bir maraq oyandı içimdə: görəsən belə gözəl qəlbli, geniş dünyagörüşlü, intellektli xanım heç şeir yazıbmı?
- Şeir yazırammı, ya yazmışammı, soruşursunuz. Mənim çox böyük sevgim, rəğbətim var şeirə. Şeir yazmıram, amma şeir oxumağa ayrı cür həvəs və sevgim var. Məsələn, şairlərdən Asim Ərdəbilinin bir gözəl şeiri vardı, onu səsləndirmişdim. O qədər adam bu səsləndirməyə görə mənə zəng etmişdi ki, ayrı bir aləmə apardınız siz bizi. Ya məsələn, Zəlimxanın şeirlərini çox sevirəm, Nadir İlahinin əcib şeirlərini səsləndirmişəm sevə-sevə. İnstaqram səhifəmdə paylaşılıb bu şeirlər. Asim Ərdəbilinin “Ağlamazdım, zaman ağlatdı məni” qəzəlini səsləndirmişdim. Çoxları bu qəzəlin səslənməsini təqdir etmişdilər, hətta bir nəfər yaşlı kişi mənə dedi ki, sizin səsinizdə bu şeiri dinləyəndə mənim üzümün tükləri biz-biz oldu, çox ağladım. Bu cür yanaşmalar məni çox həvəsləndirirdi. Əminə Yusifqızının şeir söyləmələrinə sevə-sevə qulaq asıram. Eşidib bəyəndiyim bütün şeirləri, əlimdə nə işim olsa belə, bir tərəfə qoyub tez onu yaddaşa yazaram, dəftərə köçürərəm. Şeirə sevgim tükənməzdir. “Fənni-bəyan”a (qiraət kursu) yazılmışdım ki, şeir demək, bəyan etmək qabiliyyətimi daha da artırım. Girərəm yerimə ki yatam, beynimdə sevdiyim şeirləri elə hey şövqlə söyləyirəm, birdən hansısa misra yadımdan çıxanda mobilimin işığında da olsa, dəftəri açıb, ordan tapıb yaddaşıma yazaram.
- Əzizimiz Münirə xanım, belə gözəl müsahibəyə və xalqımızın, millətimizin milli-mənəvi dəyərlərinə bu böyük sevginizə, məhəbbətinizə görə sizə ürəkdən təşəkkür edirik.

Qiymət Məhərrəmli,
AMEA Ədəbiyyat İnstitutu “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı”
şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru.

Göyçədən gələn səsin əks sədası

Ən mükəmməl simfoniyalar doğum evlərində - dünyaya övlad gətirən ana səsi ilə mübarək qədəmli körpə çığırtılarının bir-birinə qovuşduğu məkanda yaranır. Bir körpə “qığıltısı” bir ocağın, bir nəslin xoşbəxtlik nəğməsinə çevrilir. Muştuluqlar paylanır, göz aydınlığı verilir, qurban kəsilir, bir ailənin sevincindən bir nəslə, bir mahala pay düşür. Göyçə mahalının Çəmbərək bölgəsinin Şorca kəndində yaşayan Hüseynovlar ailəsinə bu səadət 1945-ci ilin 18 fevralında, rus-alman müharibəsinin bitməsinə bir neçə ay qalmış nəsib olur və dilinə, dininə böyük rəğbət bəsləyən Abbasəli kişi məhərrəmlik ayında dünyaya gələn övladına da elə Məhərrəm adı qoyur.
Məhərrəm Abbasəli oğlu Hüseynov Şorca orta məktəbini əla qiymətlərlə bitirdikdən sonra (1964) Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olur və oranı müvəffəqiyyətlə başa vuraraq (1969) Qərbi Azərbaycana – əcdadlarının uyuduğu torpağa qayıdır. 1969-1975-ci illərdə Şorca kəndində dil-ədəbiyyat müəllimi işləyən Məhərrəm Hüseynov 1975-ci ildə İrəvan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda işə düzəlir və azərbaycanlıların Ermənistandan kütləvi deportasiyasına qədər (1989) orada doğma dilinin təbliği və tədrisi ilə məşğul olur.
Burada da bir haşiyə çıxım ki, mən də 1986-cı ildə həmin instituta qəbul olunmuşdum. Məhərrəm müəllimin dərin məzmunlu mülahizələrini o zamanlar dinləmişəm. Məhərrəm müəllim auditoriyalarda yalnız elm öyrədən müəllim deyildi, o eyni zamanda Azərbaycan dilinə sevgi aşılayan bir natiq, millətçi vətənpərvər bir insan idi. Millətə, milli kökə bağlılığına görə də o, tələbələrin sevimlisi , dostu, munisi idi.
Məhz həmin dövrdə Məhərrəm müəllimin simasında bir şey də öyrəndim: müəlim həm də tələbənin dostu, arxası, güvəndiyi ünvan olmalıdır. Bu qənaətə gəlməyimə səbəb olan bir hadisə-xatirəni yada salmağı özümə borc bilirəm:
“Irəvanda təhsil aldığım illərin bir günü dəyərli müəllimlərmizdən olan Knyaz müəllim məni və Boris adlı tələbə yoldaşımı otağına dəvət etdi. Bildirdi ki, bir azdan maşın gələcək və Məhərrəm müəllimin atası üçün sifariş edilmiş məzar daşını birlikdə onun yaşadığı Sorça kəndinə aparmalıyıq. Təbii ki, müəllimimizin dərdinə şərik olmaq bizim içimizdən gələn bir istək idi və biz məmnuniyyətlə bu missiyanı boynumuza götürüb Məhərrəm müəllimin ata evi yerləşən Şorca kəndinə yollandıq.
Maşının sürücüsü də erməni idi. Kəndə çatıb, qəbir daşlarını boşaltdıqdan sonra tələbə etikasına uyğun olaraq başsağlığı verib, İrəvana qayıtmaq istədiymizi bildirdik. Məhərrəm müəllim təklif etdi ki, uzun yol gəlmişkən bir Göyçə gölünə də dəyək, gözəlliyi seyr edin, sonra gedərsiniz. Göyçəni seyr etdikdən sonra o “siz oyana, bəs bu erməni deməzmi, uzun yol gedib müsəlmanın bir tikə çörəyin görmədik”, deyərək bizi buraxmadı və evinə dəvət etdi. Bir tikə halal tikə kəsib xidahafizləşdik. Bu süfrədən başlanan münasibətlərimiz, şükürlər olsun ki, son günlərimizə qədər davam edir. Məhz həmin dövrdə də (1982) o, “Mirzə İbrahimovun romanlarının dili və üslubi xüsusiyyətləri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək filologiya üzrə elmlər namizədi adını qazanır.
Qismətinə Ələsgər diyarından ayrılmaq, Göyçə həsrəti ilə yaşamaq yazılan M. Hüseynov ilk vaxtlar Azərbaycan Texniki Universitetində müəllim kimi fəaliyyətə başlasa da, sonralar (2001) Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində işə düzəlir. Filologiya fakültəsində dekan müavini, “Azərbaycan dilçiliyi”, “Azərbaycan dili və onun tədrisi texnologiyası” kafedralarında dosent, professor kimi çalışır. Azərbaycan dilçiliyinin müxtəlif sahələrinə aid mühazirələr oxumaqla tələbələrin sevimlisinə çevrilir. “Yazıçının dili və üslubu” (1981), “Romanın üslub zənginliyi” (1990), “Şeirşünaslıqda dil sənətkarlığı” (2007), “Dil və poeziya” (2008), “Poetik frazeologiya” (2013), “Aşıq Ələsgərin söz ümmanı” (2017), “Linqvistik təhlilin elmi-metodiki əsasları” (2017), “Estetik qayə və poetik təkamül” (2020) adlı monoqrafiya və dərs vəsaitlərinin, 100-dən artıq məqalənin müəllifi kimi tanınır. “Azərbaycan poeziyasının dili və üslubi problemləri (1960-1980-ci illər)” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək filologiya üzrə elmlər doktoru adını qazanır.
Azərbaycan elmi ictimaiyyəti onu dilimizin fonetik, leksik, qrammatik və üslubi xüsusiyyətlərinə, poetik düşüncə tərzinə aid onlarla monoqrafiya həsr etmiş mükəmməl tədqiqatçı alim, tələbələri isə doğma dilin incəliklərini sevə-sevə tədris edən lektor-mühazirəçi, müəllim kimi tanıyır, dəyərləndirir.
Məhərrəm Hüseynov tədqiqatçı-filoloq, dil nəzəriyyəçisi olmaqla yanaşı, folkloru, Azərbaycan poeziyasının poetik qayda-qanunlarını dərindən bilən, Dədə Ələsgər sazına, sözünə ruhən bağlı olan, yeri gələndə öz fikirlərini poetik dildə təcəssüm etdirməyi bacaran istedadlı qələm adamı, söz sərrafı idi. O, şeir dilinin özəllik və şərtiliklərini, ritm və intonasiya qaynaqlarını, poeziyanın leksik xüsusiyyətlərini, frazeoloji vahidlərin şeir dilindəki aktuallığını çox dərindən bilir, demək olar ki, Azərbaycan poeziyasının üzdə olan nümayəndələrinin hər birini orijinal istiqamətdə təqdim edə bilirdi. Onun “Dil və poeziya” monoqrafiyası birbaşa şeir dilinin nəzəri və təcrübi məsələlərinə, şeirin başlıca atributlarının (məzmun, forma, obrazlılıq, bədiilik və s.) şərhinə həsr olunmuşdur.
M. Hüseynov “Estetik qayə və poetik təkamül” monoqrafiyasında şairə Mahirə Nağıqızı yaradıcılığında xüsusi yer tutan bayatıları müasir poetik əlamətlər, estetik məziyyətlər baxımından ədəbi tənqidin təhlil obyektinə cəlb edir. Klassik janra modern təhlil üsulları ilə yanaşır və bir müəllifin bayatıları əsasında hərtərəfli analizlə zəngin 300 səhifəlik bir monoqrafik mənbə ortaya qoya bilir.
O, başqalarının poetik dünyasını araşdırmaqla qalmır, Göyçə mahalında mənəvi dünyasına hakim kəsilən ruh, saz, söz sevgisi, el ədəbiyyatına dərin məhəbbət onun şəxsi bədii yaradıcılığına da təsir edir, yurd həsrəti, poetik nisgil dilçi alimi haqq aşığına, el sənətkarına çevirir. Müsahibələrinin birində dediyi kimi, o, hər bir şerində özünü, özünün iç dünyasının ağrılarını ifadə edir. Göyçə ağrısını, Şorca nisgilini, Zəngəzur dərdini oxucularına, cəmiyyətə, bir qədər də geniş mənada dünyaya öz poetik duyumu, öz ifadə vasitələri, öz yanğısı ilə çatdırır.
İstedadlı söz və fikir adamı “Göyçə gölü” poemasında (2015) Qərbi Azərbaycan torpaqlarında qalan hər bir “qərib” məzarı, kəndi, təbiət yadigarını böyük Vətən torpağının – Bütöv Azərbaycanın bir parçası kimi xatırlayır, tərənnüm edir. Poemadakı hər “qəmli notun” arxasında isə bir nikbin şair ruhu, vətəndaş ümidi, qayıdış istəyi duyulur. O, Qərbi Azərbaycan davasının müsbət sonucla bitəcəyinə şair kimi inanır. Hadisələrin bu günkü axarı da onun haqlı olduğunu təsdiqləyir:
Göyçə gölü, sənin baxışın gözəl,
Tanrının vurduğu naxışın gözəl,
Yatışın gözəldir, axışın gözəl,
Qənirsiz gözəlsən, başı bəlalım,
Nəşəm, sevincimsən, dərdim, məlalım.
Bu misralarda sevinclə kədərin vəhdəti, vüsalla ayrılığın harmoniyası, dərdlə dərmanın uyarlılığı, bir də görünməyən göz yaşları var. Məhərrəm müəllimi tanıyanlar, həmkarları şahiddir ki, Qərbi Azərbaycan, Göycə, Aşıq Ələsgər adı gələndə onun gözləri dolur, səsi titrəyir, boğazı düyünlənirdi. Bu psixoloji ağrını qələmə sarılmaqla unutmaq, Göyçə gölü ilə dərdləşmək, ömrünün xoş illərinin ötdüyü torpaqlarda xəyalən gəzmək və bütün bunları şeirin dilinə gətirmək Məhərrəm müəllimə poetik zövq verirdi:
Cil, Babacan, Pəmbək tarixə tanış,
Ağkilsə, Şişqaya, Məzrədən danış,
Allah, Allah, bu yerlərdə ada bax!
Sözlərdəki doğmalığa, dada bax!
“Göyçə gölü” poemasından seçdiyimiz nümunədə işlədilmiş bu toponimlər təsadüfi deyildir. Bu misralarda min illik tarixin ifadəsi, qədim bir xalqın ayaq izlərinin səsi, faktlara bürünmüş mənəvi həsrət var. Onun sadaladığı adi yer adları deyil, itkinliyin, didərginliyin, qaçqınlığın gətirdiyi ağrıdır, iztirabdır.
Şeirin nəzəri mahiyyətini dərindən bilən M. Hüseynovun şeirlərində ruha bağlı təbiiliklə, istedadla alimlik, tədqiqatçılıq qovuşur. Onun şeirləri təbii olduğu qədər də elmlidir, əsaslıdır. Füzulinin təbirincə desək, M. Hüseynov şeirlərinin bünövrəsində də elmilik, əsaslandırma dayanır. Dədə Ələsgərin poetik bulağından su içən ədib böyük alimlərdən dərs almış, Ramiz Rövşən, Məmməd Elli, Vaqif Arzumanlı, Cəlil Nağıyev, Ağasən Bədəlzadə, Bəxtiyar Məmmədzadə kimi görkəmli alim və şairlərlə bir oxumuş, ədəbi-bədii müzakirələrin mərkəzində olmuşdur.
M. Hüseynovun yaradıcılığına müraciət etdiyi söz sənətkarlarını göz önündən keçirdikdə görürük ki, o, həqiqi poeziya örnəkləri yaratmış ədiblərin şeirlərinə, nəsr nümunələrinə müraciət edir, məhz onların yaradıcığını tədqiq edir. Aşıq Ələsgər, Ağasən Bədəlzadə, Mirzə İbrahimov, İsa Hüseynov yaradıcılığına istinad bunlara bariz nümunələrdir. Onun elmi üslubu da şeir kimi axıcı, rəvan, sadə və anlaşıqlıdır...
Söz ustadlarını öyrənmək, müstəqim mənada sözün bütün xüsusiyyətlərini tədqiq etmək bacarığı mütaliə əsasında əldə edilmiş bir istedad sayılırsa, sözdən poetik nümunələr yaratmaq artıq fitrətlə, Göyçə təbiətinin saf bulaqlarından süzülüb gələn ilahi verginin təzahürləri ilə bağlı məsələdir:
Göyçə gölü, çiskindirmi o dağlar?
Səndən olduq, sinəmizi o dağlar!
Söndürülmüş ocaq ağlar, od dağlar,
Diz çökdüyüm səcdəgahdan birisən!
İki qibləm – biri Kəbə, biri sən!
Müəllif bənzətmə, müqayisə, sərrastlıq və orijinallıqla oxucunu valeh edir. Göyçə gölündən dağları soruşan şair mükəmməl təcnis nümunəsi yaratmış, dilin estetik gözəlliyindən istifadə etməklə dərin bir mənanın ifadəsinə nail olmuşdur.
Aparıcı mövzusu Vətən olan şairin şeirlərində siyasi çalar da öz yerini tapır. Beynəlxalq güclərin Qarabağ hadisələrinə ikili münasibəti şairi bir vətəndaş kimi narahat edir və bu narahatlıq təbii poetik boyalarla öz əksini tapır. Ali Baş Komandanın rəhbərliyi altında ordumuzun qazandığı zəfər onu sevindirir. Onun şeirlərində bir nikbinlik, Qərbi Azərbaycana qayıdış ümidi yaranır. O, 2020-ci ilin aprelində yazır: :
“Nöqtə” deyən! “Nida”mızdan aşın, yan,
Zəfər çələngidir, “Nooldu, Paşinyan?!”
Timsah göz yaşıyla firəng arxalı
Dağlar sıfırdır, “nol”du Paşinyan.
Ali Baş Komandan Cənab İlham Əliyevin tarixi “Qarabağ Azərbaycandır! Nida!” frazası və ardından bu ifadənin reallığa çevrilməsi onu sevindirir, deyilmiş ifadə poetik aforizmə çevrilir. O, Azərbaycanın haqq işinin əleyhdarlarını, siyasi riyakarları poetik dillə hədəf mərkəzinə gətirir:
Müsyö Makron, vurğun olma şər işə,
Ermənilik bir ibrətdir gərdişə.
Bəs etmədi Kəlbəcərin qızılı,
Goreşənlər könül verdi gərdişə.
Azərbaycanın haqq səsinə qulaq tıxayanları, üz çevirənləri qamçılayır, sözü süngüyə çevirib düşmənin ürəyinə sancır.
Məhərrəm müəllim poetik yaradıcılıq süfrəsində də dostlarına, onu sevənlərə etibarlı idi. O, həmkarlarına akrostixlər, şeir nümunələri həsr etməkdən xüsusi zövq alırdı. Həm də bütün bunları səmimiyyətlə, təbii ovqatda həll edirdi. Professor Əzizxan Tanrıverdiyə həsr etdiyi “Dədə Əzizxan” poemasını kitab kimi dərc etdirəndə ağlına da gəlməzdi ki, Əzizxan müəllimin haqq dünyasına qovuşacağına bir ay, özünün dünyadan köçəcəyinə isə iki il zaman qalıb:
Yazdığın kitaba yazılır kitab,
Sənin nur selinə gətirərmi tab?
Qadir qələm həsədçini asan tap
Səngər qurub o kölgədə, Əzizxan!
Dədə Əzizxansan, Dədə Əzizxan!
“Leyli və Məcnun” poemasında böyük Füzuli Məcnunun dünyaya gəlişini belə təsvir edir:
Axır günün əvvəl eyləyib yad,
Axıtdı sirişkü, qıldı fəryad.
Yəni, insan son gününü bildiyi üçün dünyaya gəlişində fəryad edib, göz yaşı tökür. Fərq ondadır ki, gəlişində özün, gedişində sənə doğmalar fəryad edir. Dünyaya gəlişimiz və gedişimiz özümüzün əlimizdə olmasa da, onların arasındakı ömrü necə yaşamağımız özümüzdən çox asılıdır. Ara məsafədəki ömür insanın öz əlində, işində, gücündə, əməlindədir. Kamil adamlar ölümdən qorxmur və onu gülə-gülə qarşılayırlar. Məhərrəm müəllim də belə kamil insanlardan idi və ölüm-həyat fəlsəfəsinin mahiyyətini dərk etdiyi üçün də yazır, yaradır, özündən sonra gələnlərə nəsə qoymaq istəyirdi. O, bilirdi ki, əsl ölüm unudulanda başlayır.
Göyçəli Abbasəli kişinin oğlu Məhərrəm yaşasa idi, indi səksən yaşı olacaqdı. O, yaşamasa da yazdıqları, yaratdıqları ilə neçə illər yüzlərlə tələbə-filoloqun ömür yoluna işıq salacaq, xoş durğularla xatırlanacaqdır. O, bunu yaşarkən hiss edir və “Ölüm hökmü” şeirində yazırdı:
Dünən qanmadım ki, bu gün yanam mən,
Qocaldım o günü gərək anam mən.
Tələsdik böyüyək uşaq olanda,
İndi o istəyə peşmanam mən.
Ölümündən dörd ay əvvəl 2020-ci ilin avqust ayının 11-də yazdığı bu şeir isə onun həyat kredosu, özündən sonrakılara nəsihəti kimi qəbul oluna bilər:
Həyat təliminə gözünü yumma,
Alın tərin yoxsa, süfrəyə cumma.
Vurul bu dünyaya, qurğu qur, yarat,
Həyata verməsən, həyatdan umma.
Məhərrəm müəllimin ömür yolunu göz önündən keçirdikdə görürük ki, o həyata, insanlığa, elmə, təhsilə böyük töhfə vermiş ziyalıdır. Onun elmi əsərləri, poeziya nümunələri, pedaqoji fəaliyyəti ilə bağlı xatirələr gənclərə qalmış ən gözəl mirasdır.
Məhərrəm müəllimin ölümündən sonra birbaşa Mahirə xanım Hüseynovanın təşəbbüsü və maddi dəstəyi ilə hazırlanan “Göyçə gölü üzərində xəfif duman” adlı kitab ömrünün 50 ildən artıq müddətini elmə, pedaqoji fəaliyyətə həsr etmiş bir insana ən böyük hədiyyədir. Bu kitabda Məhərrəm müəllim bir alim, müəllim, şair və ən ümdəsi öz həyat fəlsəfəsi olan kamil insan kimi görünür. Bu kitabdakı sətirləri oxuduqca hər birimiz düşünürük “Göyçədən gələn səsin əks sədası yenə auditoriyalarda, universitetin oxu zallarında dolaşır. Yaşasaydı, dostlarının 80 illik yubiley təbriklərini qəbul edəcəkdi”
Mövludun mübarək ustad, mövludun mübarək, Məhərrəm müəllim!..
Həmzə ƏLİYEV,
ADPU Azərbaycan dili və onun tədrisi texnologiyası
kafedrasının müdiri, dosent

NƏNƏM
Xatirə-esse

Uşaqlığım Kokandda keçib. Kəndimizi “Şöxay” adlandırırdılar. Mən doğulanda valideynlərim tələbə olduqları üçün məni nənəmə veriblərmiş. Nənəm danışardı ki, o zaman valideynlərim nənəmə “bu qızı həmişəlik sənə veririk, bir daha geri almayacağıq”, – deyiblər. Yeddi aylıq doğulduğuma görə çox zəif olmuşam. Nənəm həmişə: “Qaloşumun içinə yerləşəcək qədər balaca idin”, – deyirdi. Mən isə gah nənəmin üzünə, gah da onların qapqara qaloşlarına baxıb dediklərinə inanırdım.
Məktəbə getdiyim vaxtlarda Həmid Alimcanın nağıllarını oxuduqca nənəmin və mənim haqqımda yazıldığını düşünürdüm. Ötkir Haşımovun “Dünyanın işləri” əsərini oxuduqda isə nənəm ilə yaşadığım günlər və sonralar onun tək qalması gözümün önündə canlanırdı. Bu kitabı oxuyanda nənəm üçün necə çox darıxdığımı hiss edirdim. Kitabın cırılmış səhifələrini neçə dəfə göz yaşlarım ilə islatmışam. Nənəm dünyadakı yeganə sirdaşım və qayğıkeşim idi. Onlarsız uşaqlığım necə keçərdi, təsəvvür belə edə bilmirəm. Mənə bütün həyatım üçün dərs verən, dünyada ən xoşbəxt uşaqlıq bəxş edən nənəmdən bir ömür boyu minnətdaram.
Həyətimiz başdan-başa üzüm tənəkləri ilə əhatə olunmuşdu. Hüseyni, çərəz, kişmiş üzümləri başımızın üstündə nabat kimi parıldayırdı. Nənəm hər dəfə çörək bişirəndə, “gözəl olasan” –deyə təndir başında mənə isti çörəklə üzüm yedizdirirdi. Həyətimizin bir küncündə böyük tut ağacı vardı. Biz o tuta marvartak deyirdik. Marvartak erkən yazda yetişirdi, meyvəsi iri-iri, ağ-sarı rəngdə olub həyətə səpələnirdi. Mən tut yeməyi çox da xoşlamazdım. Nənəm isə, “Gələn il tutun yetişənə qədər qüvvətli olarsan” deyərək məni yeməyə həvəsləndirirdi. Marvartakın güclü budaqları çox əzəmətli görünürdü. Onun budaqlarından yelləncək asmışdılar.
Kuklamı yanıma alıb dayanmadan yellənirdim. O qədər çox yellənirdim ki, nənəm, “Başın fırlanmır ki?” –deyə narahatlıq edirdi. Mən isə daha da çox sevinirdim. (Qışda yelləncəyi yığışdırıb budaqların arasına qoyurdular).
Tut ağacının altında kiçik bir taxt vardı. Yay axşamları ulduzlara baxaraq, gecə yarısına qədər nənəm başından keçən hadisələri danışardı. Elə bil, Marvartak da nənəmin sözlərini dinləmək üçün budaqlarını aşağı əyirdi. Mən, nənəm və Marvartak bir-birimizi çox yaxşı anlayırdıq. Nənəm ulduzlara baxaraq sabahkı havanı və payızın necə keçəcəyini deyərdi. Onun dedikləri həmişə doğru çıxardı.
Mən düşünürdüm ki, nənəm ulduzların dilini başa düşür. Bəzən onların yerinə baxaraq təhlükə və ya sevindirici xəbərlər barədə də proqnoz verərdi. Nənəmin hər şeylə, elə bil, insanla danışırmış kimi danışmaq adəti vardı. Tövlənin qarşısına gedəndə qoyunlar, toyuqlar, arxda axan su, hətta bağ çəpərində yamyaşıl böyüyən böyük qoz ağacı ilə də danışardı.
Bəzən günorta vaxtları taxtın üstünə günəş düşəndə, həyətin hansısa üzüm tənəyinin sıx kölgəsi olan yerinə həsir sərib çay içərdik. Mən həsir üstündə oturmaq istəmirdim. Nə qədər etiraz etsəm də, nənəm onun faydalı olduğunu, hətta ayaq ağrılarına yaxşı gəldiyini deyərək məni oturmağa sövq edirdi. Marvartakın gövdəsində böyük bir oyuq vardı. Ora evdəki xırda-para əşyaları qoyurduq. Bəzən qəsdən oyuğun içinə girib gizlənirdim. Nənəm məni hər tərəfdə axtaranda çox xoşuma gəlirdi. Həm sevələyəndə, həm də hirslənəndə tez-tez “Qaran öçsün” deyərdi. Məni Məhəbbət çağırardı. Əvvəlcə, “Məhəbbət, haradasan, anam?” deyə bir az səslənir, sonra narahatlıq artanda, “Ha, qaran öçsün, hardasan, çıx buraya!” deyib məni tapmağa çalışardı. Bir dəfə oyuğun içində yatıb qalmışdım. O gündən sonra məni daha tez tapmağa başladı. Amma yenə də oyuq gizlənməyə yeganə yerim idi.
Nənəm çoxlu nağıl bilirdi. Marvartakın oyuğu mənə onun danışdığı “Yarılt daş” nağılını xatırladırdı.
Şirin qarğıdalı dənəciklərini çox xoşlayırdım. Ona görə nənəm xüsusilə Kokand bazarına gedib alıb gətirərdi. Bir gün çox yediyimdən halım pisləşdi və xəstələndim. Nənəm buna çox hirslənib qarğıdalıları qonşu uşaqlara payladı.
– Bu qaran öçsün uşağımı xəstə elədi, – deyərək bütün gün həyətin o başından bu başına əsəbi halda gedib-gəlirdi. İki hörüyünün ucuna bağlanmış gümüş pulcuqlar bir-birinə dəyib cıngıldayırdı. Mən bu səsləri çox sevirdim. Bəzən həmin hörükləri əlimdə saxlayıb bir-birinə vuraraq oynayırdım.
...Günortaya yaxın halım yaxşılaşdı. Axşam isə taxtın üstündə uzanıb, göyə baxaraq nənəm ilə uzun-uzadı söhbət etdik. Bəzən nənəm alçaq səslə zümzümə edirdi. Onun mahnıları çox kədərli və təsirli idi.
– Alın yazısı ilə məni tək qoyan iki övladım hərəsi bir tərəfə uçub getdi. Qız uşağı ola-ola, anan da mərhəmətsiz çıxdı. Qardaşı hərbidədir, ardınca bu birisi də oxumağa getdi, ard-arda getdilər. Bu tərəfdə isə mən varam, deyən olmadı. Anası gözlərinə görünmədi. Ah, bədbəxt ömrüm, bədbəxt ömrüm! Hə, sevgi yox olsun, sevgi yox olsun! “Şöxay”da oğul nəslinin qırğını olmamışdı. Saçının teli kimi oğul idi...
Nənəm bu sözləri deyəndə anamın uzun, tərtəmiz qara saçları gözümün önünə gəlir. Yuxarı siniflərdə oxuyanda anam bizə fransız dilindən dərs deyirdi. Stolun arxasında yazı yazanda iki hörük saçı yerə qədər sallanırdı. Bəzən xırda hörüklərini sayırdım – 120-130 hörük çıxırdı. Qızlar ona həsədlə baxıb arxasınca gedirdilər. Mən isə nədənsə anamı onlardan qısqanırdım.
Nənəm zümzümə edərək ağlayar, aydınlıqda göz yaşları uzun-uzun qırışlarından yanaqlarına süzülüb tökülərdi.
Fərqanədə od yandırsam, Xivədə tüstüsü,
Bu dünyada varmı ki, ürək-bağrı bütövü?
Bu dünyada varsa da, ürək-bağrı bütövü,
Kağızdan ocaq çataq, güldən odun edim.
Bir ağı başqa ağı bağlayıb davam edərdi:
Xivə, yolun daşdır,
Övladımın bağrı daşdır.
Həsrət qaldım, nə edim,
Gözlərim sel kimi yaşlı.

Nənəmin uzun müddət zəif çiyinləri titrəyər, mən də hönkürüb başımı onun paltarının arasına sıxardım. Əlimdən heç nə gəlməməsi, nənəmə kömək edə bilməməyim məni çox üzərdi. Əzilməyin nə demək olduğunu, yəqin ki, o vaxtlar başa düşməyə başlamışdım.
Həyətimizin üstündən təyyarə keçəndə, anamı gətirməsini istəyə-istəyə bütün gücümlə qışqırır, arxasınca qaçırdım. Bəzən təyyarənin səsi eşidilən kimi pilləkənlə divara çıxar, oradan da damın üstünə dırmaşardım. Belə etsəm, təyyarə səsimi daha yaxşı eşidər, deyə düşünürdüm. Nənəm isə həmişə, "Ananı dəmirqanadlı quş apardı", – deyərdi. Özüm-özümə bir mahnı da düzəltmişdim. Amma nə qədər yalvarırdımsa da, dəmirqanadlı quş dəfələrlə damımızın üstündən uçub keçdi, amma anamı qaytarmadı...
Nənəmlə ikimiz xırda ticarətlə məşğul idik. Dükanın qarşısındakı söyüdün kölgəsində skamya qurub onun üzərinə əşyalarımızı səpirdik. Qış-yay bazarın yaxınlığında, dükanın önündəki tut ağacının kölgəsində piştaxta qoyar, üstündə nəyimiz varsa sərgiləyərdik. Mallarımız arasında qurut, tənbəki, püstə və nənəmin "rus saqqızı" adlandırdığı şirin çeynənən saqqız olardı. Yayda, önümüzdəki arxdan su şırıldayaraq axardı, mən də dükancının ətrafını təmizləyib su səpərdim. Gəlib-keçənlər, gənc və yaşlılar kölgədə oturub dincələr, nənəmin hazırladığı tənbəkini və püstəni tərifləyərdilər. Onları özümüz hazırlayırdıq. Böyük qazanlarda qovrulan günəbaxan tumları günboyu yorğanlara bükülü saxlanırdı. "Belə olanda ləpəsi dadlı və xırt-xırt olur," – deyirdi nənəm. Tənbəki də, qurud da çox satılırdı. Bəzən siqaret də gətirirdik. Ağ və qırmızı kağız qutularda, üzərinə dəmirqanadlı quş təsviri çəkilmiş siqaretlərimiz olurdu. "Bu, kəndin zənginləri üçündür," – deyib, ağ rəngli qutuları xüsusi ilə qoruyurdu.
Tənbəki tez tükəndiyi üçün nənəm tənbəki satıcılarına əsəbi halda deyərdi:
Gör sizin bəxtinizə bax, gətirdiyiniz tənbəki bir həftə çatmır. Mən də buna görə iki dəfə Kokandboya düşməli oluram. Əlinizdə az qala yoxmuş kimi, puluma görə versəniz nə olar?
Mən gün boyu çayın qırağındakı qəbiristanlıqda uşaqlarla qoyun otarardım. İndi qəbiristanlıqda qorxmadan necə gəzdiyimi düşünəndə, özümə heyrət edirəm. Baharın ilk müjdəçiləri orada üzə çıxardı. Xırda çiçəklər dəstə-dəstə açar, onları dərib nənəmə gətirərdim. Nənəm otları üzünə sürtüb mənə, "Daha dərmə," – deyərdi.
Demək olar ki, gecənin yarısına qədər ticarət edərdik. Yorulub yuxuya getdiyim vaxtlar nənəm məni kiməsə çiynində aparmağı tapşırardı. Hər dəfə birinin məni apardığını yarıaçıq başa düşsəm də, gözlərimi açmaq istəməzdim.
Qış gələn kimi bağdakı şirin ərikdən qurudulmuş meyvələr, heyva, qoz, kişmişlə bir qutunu doldurub anam üçün göndərərdik. O vaxtlar belə şeylərin Xivədə olmadığını düşünürdüm.
Qış gələndə pəncərənin yanına sandal qoyulardı. Sandalın isti olması cana çox rahatlıq gətirərdi. Çöldən üşüyüb gələndə tez yorğanın altına girərdim. Gecələr ayaqlarımın közə düşəcəyindən qorxub yorğanı tez-tez qaldırıb baxar, nənəmin hirslənməsinə səbəb olardım. Bəzən nənəm yorğun olub tez yuxuya gedərdi, mən isə sandaldakı yorğanın altına başımı soxub qıpqırmızı közə baxaraq daxilimdə müxtəlif şeylər uydurardım.
Nənəm loğmanlıqla da məşğul olardı. Hər dəfə dağa çıxıb torba-torba ot yığıb gətirərdik. Otlardan hər birini yığıb, hansı xəstəliyə yaxşı gəldiyini deyərdi. Otları damda qurudub, kiçik mis dibəkdə üyüdər, sonra hər birini ayrıca bükərdik. Qış aylarında nənəm həmin mis dibəkdə mənə düyü unu üyüdərdi. Dibəkdə üyüdülmüş düyü unu mənim çox xoşuma gələrdi. Düyünü incə üyüdüb köz kimi qızarmış tavada qırmızı rəngə çatana qədər qovurardıq, sonra qurudulmuş çörək qırıntıları və qoz ləpəsi ilə birlikdə düvəyə (həvəngdəstə) töküb un halına gətirərdik. Bir az şəkər əlavə edib qarışdırardıq, sonra çayla yeyərdik. İsti çayın qoxusu və qovrulmuş düyü sıyığının ətri bütün otağa yayılardı. Nənəmin qovrulmuş düyü sıyığı həm doyumlu, həm də çox dadlı idi.
Evimizə xəstə uşaqları gətirər, qadınlar nənəmə “kinna” (şəfa duası) etdirərdilər. Mən də nənəmə baxıb, oyuncaqlarıma, həmişə qoz ağacının altında uzanıb qalan, uzun tükləri və böyük, sallanan qulaqları olan “Aləvay” adlı oyuncağıma təndirdən kül gətirib “dua” oxuyardım.
Gözlərini yumub uzun-uzadı dua edən nənəm nağıllardakı sehrli qarıları xatırladırdı.
(İxtisarla)

Xarəzmli qızı Məhəbbət SƏFA 1969-cu ildə anadan olub. Urgənç Dövlət Universitetində Ali təhsil alıb. Mətbuatda çalışır. Onun “Sirli baxışlar”, “Adsız saplar”, “Məhəbbət” şeir topluları, “Ömür çiçəyi” publisistik məqalələri çap olunub. Məhəbbət xanımın maraqlı hekayələri var. Adama elə gəlir ki, bu hekayələrin hamısı müəllifin tərcümeyi-halıdır – indi siz oxuculara ixtisarla təqdim etdiyimiz “Nənəm” xatirə-essesi kimi. Ən böyük arzularından biri də Azərbaycana gəlmək, Bakıda kitabını nəşr etdirməkdir.
Almaz Ülvi

Ərazi bütövlüyünü və suverenliyini təmin edən Azərbaycan Respublikasının “Konstitusiya və Suverenlik İli”

Azərbaycan torpaqlarının erməni işğalından azad edilməsi və Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün bərpası zərurəti ilə şərtlənən 44 günlük Vətən Müharibəsi praktiki olaraq BMT Təhlükəsizlik Şurasının dörd qətnaməsinin tələblərini yerinə yetirdi. Sonra Azərbaycan-Ermənistan dövlət sərhədinin delimitasiyası və demarkasiyası ilə bağlı ilk addımlar atıldı. Cənubi Qafqaz regionunda sülh və sabitliyin bərqərar olması naminə dövlət sərhədlərinin qarşılıqlı tanınması haqqında müvafiq sülh sazişinin imzalanması ilə bu proses başa çatdırılmalı idi.
2023-cü ilin sentyabr ayında Azərbaycan öz suverenliyini və ərazi bütövlüyünü tam bərpa etdi. Sentyabrın 19-da Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində genişmiqyaslı təxribatların qarşısının alınması, Ermənistan silahlı qüvvələrinin qalıqlarının tərksilah edilməsi və Azərbaycanda konstitusiya quruluşunun bərpası məqsədilə bu ərazilərdə 24 saatdan az davam edən antiterror əməliyyatına başlanıldı. Əməliyyat nəticəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Azərbaycan Respublikasının suverenliyini tam bərpa etdi. Erməni silahlı birləşmələri və qanunsuz silahlı birləşmələr Qarabağ bölgəsində silahı yerə qoyub, döyüş mövqelərini və hərbi postlarını tərk etdilər.
Bu, təkcə Cənubi Qafqaz və milli təhlükəsizlik kontekstində deyil, həm də Azərbaycanın iqtisadiyyatının gələcəyini və xalqının rifahını müəyyən edən infrastrukturun, energetikanın, nəqliyyat kommunikasiyalarının, ticarətin gələcək inkişafı üçün həyati əhəmiyyət kəsb edirdi.
Azərbaycanın suverenliyi və ərazi bütövlüyünün bərpasında mühüm nailiyyətlərdən iri infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsinə, beynəlxalq forumlarda nüfuzlu iştiraka və onların işinə töhfə verməyə qədər uzun bir yol keçmişdir.
Azərbaycanın suverenliyi konsepsiyası ədalətli, müasir, güclü, sabit hökuməti nəzərdə tutur ki, onun formalaşmasında ilk tədbirlərdən biri “sosial müqavilə”nin yaradılmasıdır. Liberal nəzəriyyənin tərəfdarları “ictimai müqavilə” anlayışı dedikdə Konstitusiyanı nəzərdə tuturlar. Müstəqil siyasət yeritmək bacarığının əsasında məhz bu dayanır və ona əməl olunması, həyata keçirilməsi dövlətin uğurunu təmin etməyə hesablanmış hüquqi alətdir.
1995-ci il mayın 2-də Milli Məclisin qərarı ilə Azərbaycanın yeni Konstitusiyasının layihəsinin hazırlanması üzrə Komissiyanın tərkibi təsdiq edildi. Onun tərkibinə tanınmış ictimai-siyasi xadimlər, alimlər, hüquqşünaslar daxil idi. Ümumimilli lider Heydər Əliyev komissiyanın sədri seçildi. Çox qısa müddət ərzində inkişaf etmiş ölkələrdə konstitusiya quruculuğu təcrübəsi öyrənilmiş və təhlil edilmişdir. Sonra hazır layihə ictimai müzakirəyə təqdim olunmuşdur. Konstitusiya 1995-ci il noyabrın 12-də referendumda qəbul edilmişdir. 2002-ci il avqustun 24-də və 2009-cu il martın 18-də ölkənin Əsas Qanununa əlavə və dəyişikliklər olunmuşdur .
Müstəqillik əldə etdiyi dövrdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü pozulmuşdur. Ölkənin 20 faizdən çoxu - Qarabağın dağlıq hissəsi və ona bitişik yeddi rayon işğal edilmişdir. 30 il ərzində bu ərazilərin Ermənistan Respublikası tərəfindən işğalı nəticəsində konstitusiya quruluşu və qanunauyğunluq təmin edilə bilməmişdir.
2023-cü ildə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi tam bərpa olunduqdan sonra dövlətin bütün ərazisində Konstitusiyası təmin olunub və Prezident İlham Əliyevin 2024-cü il 19 sentyabr tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Suverenliyi Günü təsis edilib.
Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş ərazilər üzərində qanuni suverenliyini tanıyan müasir dünya beynəlxalq hüququn təntənəsi mümkünlüyünü dərk etdi və Cənubi Qafqazda yeni reallıqları qəbul etdi. Bütün bunlar regionun geosiyasi mənzərəsini dəyişdi, Azərbaycanı liderliyə gətirdi. Azərbaycan ilə Türkiyə, Rusiya və regionun digər ölkələri arasında güclü ikitərəfli münasibətlərin inkişafı üçün yeni ilkin şərtlər yaranmışdır. Regiondankənar, qlobal oyunçular anladılar ki, Cənubi Qafqazla əlaqələri Azərbaycanla inkişaf etdirmədən qurmaq mümkün deyil.
Dünyanın 120-yə yaxın ölkəsini birləşdirən Qoşulmama Hərəkatına Azərbaycanın sədrliyi bu təşkilatı canlandırdı və bu, ölkənin əksər dövlətlər arasında nüfuzunu kəskin şəkildə artırdı.
Azərbaycanın uğurları və artan nüfuzu ölkənin “İslam səkkizliyi”nə – D-8-ə qoşulma ehtimalına gətirib çıxarıb ki, bu da indi D-9 adlandırılacaq. Bu, həm İslam dünyasında, həm də Türk Dövlətləri Təşkilatında dövlətin əhəmiyyətinin artmasının müəyyənedici məqamlarından biridir. Xatırladaq ki, D-9 dünya müsəlmanlarının 60 faizini təmsil edən böyük və təmsilçi təşkilat kimi mövqedədir.
İlin ən böyük və ən mühüm hadisəsi 2024-cü ilin noyabr ayında Bakıda BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının - COP29-un Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyasının uğurla keçirilməsi oldu.
“Konstitusiya və Suverenlik İli” Azərbaycanın irimiqyaslı nailiyyətlərinin inkişaf etdirilməsi, regional liderliyinin və dünya siyasətində nüfuzunun gücləndirilməsi ili kimi nəzərdə tutulub.
Qarayeva Çiçək Əhməd qızı
ADPU-nun nəzdində
Azərbaycan Dövlət Pedoqoji
Kollecinin müəllimi

Serbiya prezidenti istefa verəcəkmi? - AÇIQLAMA

Serbiya Prezidenti Aleksandar Vuçiç ölkədə baş verən etirazlar fonunda istefa verməyə hazırlaşmır.
O, bunu Belqradda müxalifətin böyük mitinqinin keçirilməsindən sonra mətbuat konfransında bildirib.
Serbiya lideri vurğulayıb ki, ordunun hesablamalarına əsasən, Belqradda keçirilmiş etirazlarda 88 min nəfər iştirak edib, polis isə iştirakçıların sayının 107 min nəfər olduğunu bəyan edib.
Onun sözlərinə görə, bu rəqəmlər müxalifətçilərin özlərinin göstərdiyi rəqəmlərdən xeyli azdır.
2024-cü ilin noyabrından Serbiyada tələbələrin və müxalifətin hökumətə qarşı aksiyaları keçirilir. Etirazların əsas səbəbi ötən il noyabrın 1-də Novi-Saddakı dəmiryol vağzalında 15 nəfərin ölümü ilə nəticələnən faciədir.

Pakistanda hərbi kolona hücum: Ölənlər və yaralılar var

Pakistanın Bəlucistan əyalətində ölkənin sərhəd qoşunlarına aid hərbi kolona qarşı bombalı hücum həyata keçirilib.
Hadisə nəticəsində beş əsgər həlak olub, ən azı 12 hərbçi yaralanıb.
Hücumu intiharçı-terrorçunun həyata keçirdiyi bildirilir. Belə ki, o, partlayıcı maddələrin olduğu nəqliyyat vasitəsini hərbi kolonun üzərinə sürüb.
Məlumata görə, hücumu ekstremist "Bəlucistan Azadlıq Ordusu" qruplaşması təşkil edib.

ABŞ-də qasırğa onlarla can aldı

ABŞ-də tüğyan edən güclü qasırğa nəticəsində ölənlərin sayı 33 nəfərə çatıb.
Məlumatda deyilir: "Ümumilikdə ölkə üzrə qasırğadan ən azı 33 ölüm faktı qeydə alınıb".
Bildirilir ki, bu ölümlərin 15-i tornado ilə əlaqədardır.
Qasırğa Arkanzas, İllinoys, İndiana, Kentukki, Missisipi, Missuri və Texas ştatlarında müşahidə olunur. Təbiət hadisəsi 138 milyon insanın həyatına təhlükə yaradır. Dağıdıcı küləyin sürəti saatda 130 kilometrə çatır.

Xankəndidə Novruz konserti

Xalqımızın ən əziz bayramı olan Novruzun gəlişi Xankəndi şəhərində təntənəli şəkildə qeyd olunacaq.
Xankəndi şəhərində, Ağdərə və Xocalı rayonlarında Prezidentin xüsusi nümayəndəliyinin təşkilatçılığı ilə martın 18-də saat 19:45-də Xankəndidə Zəfər meydanında "Xankəndinin bahar nəğməsi" adlı konsert olacaq.
Xankəndi şəhərində, Ağdərə və Xocalı rayonlarında Bərpa, Tikinti və İdarəetmə Xidmətinin ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsindən verilən məlumata görə, martın 18-də Xankəndi, Xocalı və Ağdərədə axırıncı torpaq çərşənbəsi də qeyd olunacaq, Novruz tonqalı yandırılacaq.
Sakinlər Xocalı şəhərinin girişində quraşdırılmış Səməni ətrafına toplaşacaq, torpağın oyanışını uzun illər həsrətində olduqları el-obalarında qeyd edəcəklər. Hər ev, hər ailə bayram ovqatı və sevinc yaşayacaq.

Azərbaycan XİN-dən Şimali Makedoniyaya başsağlığı

Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyi insan tələfatı ilə nəticələnmiş yanğınla əlaqədar Şimali Makedoniyaya başsağlığı verib.
Bu barədə xarici siyasət idarəsinin "X" hesabında qeyd olunub.
"Şimali Makedoniya, Koçanidə onlarla insanın ölümünə yol açmış dəhşətli yanğın xəbərindən dərindən kədərləndik. Bu ürəkparçalayan itki ilə üzləşən hər kəsə ən səmimi başsağlığımızı bildirir və yaralananların tezliklə tam sağalmasını ümid edirik", - XİN-in paylaşımında deyilir.
Xatırladaq ki, Koçanidə konsert zamanı baş vermiş yanğın nəticəsində azı 50 nəfər ölüb.