Aysel Mübarizqızı yazır: Mətbuat tariximizin qəhrəmanları

Qiymət, öz işin üçün mükafat, tərif və s. axtarma. Xalq üçün çalış, o arxanca gedəcək və səni qiymətləndirəcək. Bunun üçün əvvəlcə onun inamını qazan.
H. Zərdabi

Bəli, Həsən bəy Zərdabi xalq üçün çalışdı. Xalqın sevgisini, dəyərini özünə mükafat bildi. Xalqın maariflənməsi yolunda çox əziyyətlər çəkdi. Buna baxmayaraq, sanki içində inam var idi: gələcəyə inam. O inam bu yolda addımlamaqda ona daha da güc verirdi. Yollar onu xalqın sevgisinə aparırdı. Həsən bəy yanılmırdı. Çünki o güvəni qazanmışdı. Azərbaycan milləti onu dəstəkləyirdi. Bir neçə il zəhmətə qatlansa da, bəhrəsini verdi.
Həsən bəy düz 7 il mətbu orqan yaratmaq üçün mübarizə apardı. Çünki onun tək amalı millətinin maariflənməsi idi. O, dəfələrlə Qafqaz Senzura Komitəsinə, Bakı Qubernatoruna müraciət etmişdir. Müraciətləri bir neçə dəfə cavabsız qalsa da, bu işdə ona Bakının qubernatoru general Staroselski kömək etmişdir. Həsən bəy sonralar bu barədə yazırdı: "Bizim qubernator general Staroselski, doğrudur, xalis rus idi. Amma övrəti gürcü qızı idi. Ona görə də Qafqazın yerli əhalisini özünə dost tuturdu. Mən ona dərdimi dedikdən sonra məsləhət gördü ki, qəzetin adını "Əkinçi" qoyum. Guya məhz əkin və ziraətdən danışılacaq və boynuna çəkdi ki, senzorluğu qəbul etsin."
Nəhayət, 1875-ci il 22 iyulda "Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsi işıq üzü gördü. Həmin gün nəinki Həsən bəy, bütün elm xadimləri üçün sanki bayram idi. Sevinclərinin həddi-hüdudu yox idi. Bu xəbər Həsən bəyin, ziyalılarımızın, Azərbaycan xalqının uğuru idi. Qəzet Bakıda qubernatorun mətbəəsində, ayda 2 dəfə, 300-400 tirajla nəşr olunurdu. "Əkinçi" qəzetinin "Daxiliyyə", "Elm xəbərləri", "Təzə xəbərlər", "Əkin və ziraət xəbərləri" adlı bölmələri var idi. Bölmələrdə maarifpərvər şəxsiyyətlərimizin yazıları dərc olunurdu. Həsən bəy qəzetin ətrafına dövrünün qabaqcıl maarifçiləri olan M.F.Axundzadə, S.Ə.Şirvani, N.Vəzirov, Ə.Adıgözəlov, Ələkbər Heydəri, Ələkbər bəy Sultanovu və s. toplamışdır.
Təəssüf ki, "Əkinçi"nin cəmi 56 sayı işıq üzü gördü. Qəzetin bağlanmasının bir neçə səbəbləri var idi. Onlardan biri 1877-1878-ci illərdə baş verən rus-türk müharibəsi idi. Digəri isə əsas səbəblərdən idi. "Əkinçi" yalnız maarifçilik ideyalarının təbliği ilə kifayətlənmirdi. Həmçinin, azad və milli dövlət qurmaq ideyalarını da təbliğ edirdi. Çünki qəzet Rusiyada yaşayan müsəlmanları hərəkətə gətirirdi. Təbii ki, bu hökuməti narahat edirdi. Hökumət qəzetdə siyasi xəbərlərin dərc olunması ilə bərabər, xalqın oyanmasını və maariflənməsini də istəmirdi. Amma bu yolda həm Həsən bəy Zərdabi, həm də digər maarifçilərimiz yorulmadı, usanmadı. Çünki onlar xalqın işıqlı gələcəyinə inanırdılar. Cəmi 56 sayının işıq üzü görməsinə baxmayaraq, əkdiyi toxumlar cücərdi. Özündən sonra əsası qoyulacaq "Ziya" (1879), "Ziyayi-Qafqaziyyə" (1880), "Kəşkül" (1883), "Kaspi" (1881), "Həyat" (1905), "İrşad" (1905), "Molla Nəsrəddin" (1906), "Füyuzat" (1906) və s. mətbu orqanlarına böyük töhfə verdi.
"Həyat" qəzeti Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağaoğlunun birgə əməyi nəticəsində 1905-ci ildə fəaliyyətə başladı. Qəzetin nəşrinə icazə verilməsində H.Z.Tağıyevin də nüfuzunun böyük rolu olmuşdur. Qəzetin 36 nəfər daimi yazar-müəlliflərindən Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, H.Zərdabi, A.Səhhət, M.Hadi, Ü.Hacıbəyov, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov, S.M.Qənizadə və s. adlarını çəkmək olar. "Həyat" qəzeti təkcə Qafqazda deyil, İranda, Türkiyədə də yayılırdı. Qəzetin əsas məqsədi türkçülüyə, Azərbaycana, Azərbaycan xalqına xidmət etmək idi. "Həyat"a qarşı təzyiqlər, senzorun ağır şərtləri qəzetin nəşrinin ilk aylarından bəlli olurdu. İlk sayının çıxmasından bir müddət sonra ermənilər Qafqaz Canişinliyinə müraciət etdilər. Senzura Komitəsi qəzeti və onun redaktoru Ə.Ağaoğlunu "qatı islam tərəfdarları" kimi günahlandırırdılar. Yenə hər addımda erməni xisləti özünü göstərirdi. Amma ziyalılarımız yorulmadan maarifçilik ideyasından uzaqlaşmırdılar. 1905-ci il 30 dekabrda Ə.Ağaoğlu "İrşad" qəzetinin əsasını qoyduğu üçün "Həyat"da redaktorluq fəaliyyətini dayandırmaq məcburiyyətində qalır. "İrşad" Azərbaycan dilində nəşr olunurdu. Redaktorları Ə.Ağaoğlu, Ü.Hacıbəyov, M.Ə.Rəsulzadə, H.Vəzirov kimi ziyalılarımız olmuşdur. Ü.Hacıbəyov "İrşad"ın ən fəal əməkdaşlarından idi. Onun "Ordan-burdan" başlığı ilə 200-dən çox satirik miniatür və felyetonları, 100-dən çox publisistik məqaləsi dərc olunmuşdur. "İrşad" qəzeti 2 dəfə:
1) 1907-ci ildə Ü.Hacıbəyovun "Stolıpinin xəyalı" felyetonuna görə müvəqqəti;
2) 1908-ci ildə Ü.Hacıbəyovun "Nağıl" felyetonuna görə həmişəlik fəaliyyətini dayandırmışdır.
Satirik-yumoristik jurnal olan "Molla Nəsrəddin"in əsası 1906-cı ildə qoyulmuşdur. Jurnalın dərc olunmasında C.Məmmədquluzadənin böyük zəhməti və əməyi olmuşdur. Xalq jurnalda dərc olunan məqalələri, felyetonları, şeirləri, karikaturaları, hekayələri xüsusi maraqla qarşılayırdı. C.Məmmədquluzadə demişkən: " "Molla Nəsrəddin"i təbiət özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı." Jurnalın dərc olunan sərt, cəsarətli çıxışlara görə 1907-ci ildə fəaliyyəti dayandırılır. Xalqın sevgisini qazanan "Molla Nəsrəddin" müxtəlif bölgələrdən gələn etiraz məktubları nəticəsində fəaliyyətini yenidən davam etdirir. 1908-1909-cu illərdə yenə bağlamağa cəhd etmişdilər. Hətta Ö.F.Nemanzadə 9 gün həbs olunmuşdur. Bu hadisəyə "İrşad" qəzeti belə cavab vermişdir: "Bir-iki nəfər C.Məmmədquluzadələrin, Ö.F.Nemanzadələrin ölümü ilə elə bilirsiniz ki, "Molla Nəsrəddin"i öldürəcəksiniz? Bunu biliniz, "Molla Nəsrəddin"i öldürmək mümkün olsa da, mollanəsrəddinçiliyi öldürmək olmaz."
"Molla Nəsrəddin"in Təbriz dövründə hökumət jurnalın farsca çap edilməsini bildirirdi. Mirzə Cəlil hökumətin bu tələbi qarşısında belə söyləmişdir: "Təbrizdə ermənilər ermənicə qəzet çıxarırlar. Siz isə Azərbaycan dilində jurnal nəşr etməyə icazə vermirsiniz. Elə isə icazə verin, "Molla Nəsrəddin"i erməni dilində nəşr edim." Bu müraciətdən sonra jurnalın doğma dilimizdə nəşr olunmasına icazə verilmişdir.
"Füyuzat" jurnalının əsasını isə 1906-cı ildə böyük ziyalımız Ə.Hüseynzadə qoymuşdur. "Füyuzat" Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin əsasını qoymuşdur. M.Hadi, H.Cavid, A.Şaiq, A.Səhhət, və s. kimi şəxsiyyətlər jurnalın ətrafına toplaşmışdılar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, "Füyuzat"çılarla, "Molla Nəsrəddin"çilər arasında ideya baxımından fərqliliklər olsa da, oxşarlıqlar da az olmamışdır. Hər iki jurnal xalqını, millətini maarifçiliyə, elmə, savada, bilikli olmağa çağırır.
Mətbuat hər zaman milli və ictimai maraqlara xidmət etməlidir. Cəmiyyətin, ictimaiyyətin maraqları əsas amil olaraq işıqlandırılmalıdır. Məhz bu baxımdan maarifçi ziyalılarımızın Azərbaycan mətbuatı tarixində rolu danılmazdır.
Müstəqillik əldə olunduqdan sonra Qərb ölkələrindən azad mətbuatın necə olduğunu öyrənməyə başladıq. Biz ABŞ-a, həmçinin Qərb ölkələrinə inandıq ki, onlarda mətbuat ideologiyadan uzaqdır, azaddır və yalnız ictimai maraqlara xidmət edir. Lakin hadisələr bizim zənn etdiyimiz kimi cərəyan etmədi. Rusiya-Ukrayna müharibəsində şahidi olduq ki, Qərb jurnalistikası, Amerika jurnalistikası hər biri öz dövlət maraqlarına xidmət edir. Düzgün deyil, yalan informasiyalar yayırlar. Rusiya-Ukrayna müharibəsində Rusiya da, ABŞ da, Qərb ölkələri də fake informasiyalar paylaşırdılar. Hər kəs özünə münasib şəkildə məlumat verirdi. Ona görə də biz bu gün Qərbdən öyrənmək deyil, yalnız Həsən bəy Zərdabidən, Mirzə Cəlildən, Mirzə Fətəli Axundovdan, Əhməd bəy Ağayevdən, Haşım bəy Vəzirovdan, Əli bəy Hüseynzadədən və s. kimi ziyalılarımızdan öyrənməliyik. Bizim tək öyrənc yerimiz klassik mətbuatımızdır.

Aysel MÜBARİZQIZI (BABAYEVA)
Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakultəsinin 2-ci kurs tələbəsi
"Bütöv Azərbaycan" qəzeti
21 iyul 2023