Dərələyəzdən deportasiya edilmiş deputat Sona Hüseynovanın həyat həqiqətləri

SSRİ-də müsəlman və türk xalqlarına qarşı həyata keçirilən deportasiyaların içərisində qədim türk yurdu Qərbi Azərbaycanda yaşayan həmvətənlərimizə qarşı gerçəkləşdirilmiş bu akt səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə digərlərindən fərqlənir. Qəribə də olsa Ermənistan SSR ərazisində öz doğma yurdlarında yaşayan yüz minlərlə əhalinin deportasiyası yeganə belə aktdır ki, SSRİ-də rəsmi qərarla həyata keçirilib. İ.Stalin Kür-Araz ovalığında pambıqçılığın inkişafı ilə əlaqədar Qərbi Azərbaycandan əhalinin köçürülməsini o vaxtkı Azərbaycan və Ermənistan rəhbərlərinin müraciətləri əsasında həyata keçirilməsini əsaslandırmışdır. Lakin, sonradan bəlli oldu ki, Azərbaycan rəhbərliyi adından göndərilmiş müraciətdə fəaliyyəti birmənalı qarşılanmayan Mircəfər Bağırovun imzası yoxdur. Lakin, Türk dünyasının quru sərhədlərinin pozmağa yönəlmiş süni Ermənistan dövlətinin yaradılması (xristian bufer zolağı) layihəsinin növbəti mərhələsi İ.Stalin tərəfindən “uğurla” davam etdirildi. Kolxozçuların köçürülməsi adı ilə eyni zamanda, Qərbi Azərbaycanda yaşayan böyük bir ziyalı kütləsi öz doğma yurdlarından deportasiya edildilər.
Bu gün yüz yaşını qeyd etdiyimiz Sona Əli qızı Hüseynovada belə şəxslərdəndir. Ermənistan SSR Ali Sovetinin deputatı olmuş Sona Əli qızı Hüseynova 20 fevral 1925-ci ildə Dərələyəz mahalının Çivə kəndində anadan olub. 1932-1939-cu illərdə 7 illik Çivə kənd məktəbini əla qiymətlərlə bitirib. Məktəbi bitirdikdən sonra kolxozda işə başlayıb. Tütünçülük üzrə manqa başçısı kimi, 1950-ci ildə Ermənistan SSR Ali Sovetinə Mikoyan rayonunun Çivə, Qovuşuq, Ağkənd, Ələyəz, Qabaxlı, Gədikvəng, Gülüdüz kəndlərinin kolxozçuları özlərinin seçkiqabağı yığıncaqlarında Sona Əli qızı Hüseyinovanı 229 nömrəli Şadin seçki dairəsindən Ermənistan SSR Ali Sovetinə deputatlığa namizəd göstərmiş, o 29 fevral 1951-ci ildə Ermənistan SSR Ali Sovetinə deputat seçilib.
1950-ci ildə “Sovet Ermənistanı ” qəzeti Sona xanım haqqında geniş məqalə də vermişdir.
SSRİ Nazirlər Soveti № 4083 23 dekabr 1947-ci il, Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqındakı bədnam qərarı ilə, onun Ermənistan SSR Ali Sovetinin deputatı olması nəzərə alınmadan 1951-ci ilin sonlarında, ailəsi ilə birlikdə sovet Azərbaycanına deportasiya olunub. Bərdə rayonunun İmirli kəndində bir müddət yaşadıqdan sonra, ailəsinin iqlim şəraitinə uyğunlaşmaması səbəbindən yenidən Çivə kəndinə qayıdan ailə, ermənilər tərəfindən xoş qarşılanmırlar. Bir müddət Çivə kəndində yaşayan Sona xanım, övladlarının təhsil və iş problemi səbəbindən 1976-cı ildə, təkrar sovet Azərbaycanına üz tutur. Bir müddət İmirli kəndində yaşadıqdan sonra, 1979-cu ildə Gəncə şəhərində məskunlaşırlar. Ömrü deportasiyalarda, köçlərdə yollarda keçmiş yurd həsrətli Sona xanımın ən böyük və son arzusu doğulduğu, uşaqlıq və gəncliyinin ən gözəl illərini keçirtdiyi Çivə kəndinə qovuşmaqdır. Sona xanım , hal-hazırda Qərbi Azərbaycanlıların kompakt yaşadıqları, Bərdə rayonunun İmirli kəndində yaşayır. 3 övladı, 8 nəvəsi, 16 nəticəsi var.
Sona xanımın doğulduğu Çivə kəndi Azərbaycan xalqına bir çox görkəmli şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. 1918-ci ildə Çivə kəndinin əhalisi xalq qəhrəmanı Balo bəy Vəkilovun komandanlığı ilə könüllü tabor təşkil edərək Andranikin qoşunları ilə şücaətlə vuruşmuş, ermənilərə ciddi itki yaşatmışdır. Onlar kəndi erməni quldurlarına heç vaxt təslim etməmişlər. Kənd camaatı yalnız Qərbi Azərbaycan əhalisi kütləvi şəkildə Cənubi Azərbaycana keçmək məcburiyyətində qaldıqdan sonra yurdlarını tərk etmişlər. Çivə kəndinin əhalisi II Dünya müharibəsində də 29 say-seçmə övladlarını müharibəyə göndərmiş, onlardan on nəfəri qəhrəmanlıqla həlak olmuş, digərləri isə şücaətlə döyüşərək müxtəlif orden və medallarla təltif edilmişlər.
Sona Hüseynovanın fəaliyyətinin tədqiq olunmasında Prezident Qvardiyasının ehtiyatda olan polkovniki Kamil Dərələyəzlinin də adını qeyd etməyi borc bilirik.
Onu da qeyd edək ki, Dərələyəz mahalı Keşkənd icmasının rəhbəri, professor Mahirə Hüseynovanın tapşırığı ilə 100 yaşlı Sona Hüseynovanın yaşadığı Bərdə rayonu, İmirli kəndində yubileyi qeyd edilir.
Bizdə yüz yaşlı yurd həsrətli Sona Hüseynovaya doğulduğu Çivə kəndinin şəfalı sularından dadmagı, elinin yollarında addımlamağı, dağlarının havasını udmağı arzu edirik.

Səməd Vəkilov
tədqiqatçı-hüquqşünas
Leyla Calalova
ADPU-nun Qərbi Azərbaycan Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Vidadi Avdıoğlu Körpülü Qərbi Azərbaycanda, Körpülü kəndində dünyaya gəlib. Onun da taleyinə Erməni faşistlərinin ötən əsrdə törətdiyi faciələrdən pay düşüb. İllərdi doğulduğu ata yurdunun həsrətin çəkən Vidadi müəllim öz ellilərini Vətənə dönməyə səsləyir. Ellərimizin pozulmuş növrağına yenə düzən verməyə, Qara zurnanın sədası altında cəng tutmağa, tonqal çatmağa çağırır:

Qayıdın vətənə ay körpülülər!

Gözüm yolda, qulaqlarım səsdədir,
Oxuduğum nəğmələr ahəstədir,
Siz yoxsunuz ürəyim də xəstəsir,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!

Durna tək düzülün sizlər dəstəyə,
Vətən eşqilə uçun Körpülüyə,
Ananıztək məni alın dövrəyə,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!

Siz olanda bu diyarın hər günü,
Xoş keçirdi ayı, ili, düyünü,
Siz yoxsunuz çəkən yoxdur yükümü,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!

Sönübdür çırağın, gəlmir qonağın,
Kafirlər əlində qalıb oymağın,
Gözləyirəm kaş eşidəm sorağın,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!

Mən bir tənha qalmış qoca Çinaram,
Qayıtsanız hamınızı qucaram,
Bütün diləklərə işıq saçaram,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!

Nağaraçı qardaş toyunu çalsın,
Qara zurna yenə hay-haray salsın,
Xoş xəbər gətirən müjdəsin alsın,
Qayıdın Vətənə ay körpülülər!
Bakı, 12.09.2023.

Könlüm Vətən torpağını istəyir

Gəzəmmirəm başqa eldə, obada,
Könlüm Vətən torpağını istəyir,
Gözüm yoxdur özgə yurdda, yuvada,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

Babakar dağları, Qazıoğlu yalı,
Çubuqlu yaylağı, Ləlvər dağları,
Yadıma düşdükcə el budaqları,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

Bahar gəlib oyananda təbiət,
Baş qaldırır qəlbimdəki bu həsrət,
Vətən deyə mən çəkirəm əziyyət,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

Nə ocaq isidir, nə də od məni,
Qürbətin soyuğu dondurur məni,
Vətən hərarəti hey çəkir məni,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

İstəsəm də qanad aça bilmirəm,
Yaralı bir quşam uça bilmirəm,
Babamın məzarın quca bilmirəm,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

Demə, yollar niyə belə bağlıdı?
Qəlbim sarısimə, telə bağlıdı,
Vidadi Vətənə, elə bağlıdı,
Könlüm Vətən torpağını istəyir.

05.03.2023

















 

“Zaur Ustacın poetik dünyası” adlı yeni kitab işıq üzü görüb

Tanınmış şair, “Yazarlar” jurnalının baş redaktoru Zaur Ustacın yaradıcılığına həsr olunmuş “Zaur Ustacın poetik dünyası” adlı yeni kitab işıq üzü görüb.
Məlumat üçün bildirək ki, Zaur Ustac 1975-ci il yanvarın 8-də Bakı şəhərində anadan olub. Əslən Ağdamın Yusifcanlı kəndindəndir. Elə ilk təhsilini də doğma Yusifcanlı kəndində alıb. Sonra təhsilini ardıcıl olaraq Bakı Dövlət Universitetində, Bakı Ali Birləşmiş Komandanlıq Məktəbində, Beynəlxalq İxtiraçılıq və Biznes İnstitutunda davam etdirib. Birinci Qarabağ Müharibəsi iştirakçısıdır, hazırda ehtiyatda olan zabitdir.
Zaur Ustac 1988-ci ildən etibarən dövri mətbuatda çıxış edir.
“Zaur Ustac 50 seriyasından” nəşr olunmuş növbəti kitabın müəllifi Azərbaycanın ilk peşəkar hərbi jurnalistlərindən olan, Prezident təqaüdçüsü, şair-publisist Vaqif İsaqoğludur.
Zaur Ustacın yazdığı ilk nümunələrdən başlayaraq ən yeni nəşr olunmuş bütün əsərlərinin sistemli şəkildə geniş aspektdən təhlilindən ibarət olan kitab böyük bir auditoriya - filoloqlar, jurnalistlər, ali və orta təhsil müəssisələri müəllimləri, tələbələr, doktorantlar, müstəqil təhqiqatçılar və Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti ilə maraqlanan hər kəs üçün nəzərdə tutulub.
Kitabın redaktoru Tural Cəfərli, dizayneri Səbinə Hüseynzadə, naşiri Səbuhi Aslandır. Üz qabığının rəsm tərtibatçısı Rahilə Qaralovadır.
Şair-publisist Vaqif İsaqoğlu öz monoqrafik təhlillərində mötəbər mənbələrə və Qurban Bayramov, Vaqif Yusifli, Ayətxan Ziyad, Əli Rza Xələfli, Ülviyyə Hüseynli kimi tanınmış filoloqlarına, naşirlərinə, ədəbiyyat tənqidçilərinə istinad edir.
Kitab “Zaur Ustac - 50” layihəsi çərçivəsində nəşr edilib.
Hazırladı: Mina RƏŞİD

Məryəm Gəncəliyeva yazır:

Hər kəsin həyatında keçdiyi yolun izi var. Orada sevinc də var, kədər də var, həsrət də var. Sevinc və kədər bir- birini əvəz edir, dəyişir, həsrət heç nə ilə əvəz oluna bilmir, həsrətə son qoymaq üçün gərək sənin qəlbində bir göynərtiyə çevrilib səni haraylayan, səndən imdad uman o torpağa yetişəsən, vətən anlamının başındakı o kölgəni yox edəsən. Onda həsrət bitər, həsrət bitdiyində də Vətən övladlarına qucaq açar, rahatlıq tapar, övladlarını qucan qoynu gülüstana dönər.
Onun üçün harada olmasından asılı olmayaraq, "vətən daşı" olan oğulları ilə Zəngəzur eli, doğma Qafan diyarı, dağlar qoynunda məskən salan Gığı kəndi vətəndir. Harada, hansı məclisdə olsa, vətən onun bağrından keçirsə, vətən onun üçün müqəddəsdirsə, o isə vətənin ən əziz ovladıdırsa, o oğulla öyünməyə dəyər. Çünki o, eli, vətəni, vətəndaşı üçün təmənnasız çalışandır.
O, Bəhruz Piriyevdir ki, harada bir cəfakeş, şücaətli oğul, sayılıb seçilən varsa, onu öz elinin övladı sayır, onunla qürur duyur, ehtiyacı olanlara isə arxa durur. Bax beləsinə vətən oğlu deyirlər, vətənlə yaşayan, vətənlə qürur duyan oğuldur Bəhruz müəllim.
Ömrün uzun və bərəkətli, yolun hər zaman hamar, ruzin süfrəni bəzəyəcək qədər bol olsun, dəyərli qardaşım. Sənə 100 il demirəm, sənə özün öz ayaqların üstdə dura biləcəyin qədər, heç kəsə möhtac olmayacağın qədər ömür arzulayıram, bir də həmişəki qürurlu, mətin görkəmində olmağı.
P.S. “Bütöv Azərbaycan” qəzetinin yaradıcı kollektivi də Məryəm xanımın təbrikinə qoşulur. Bəhruz bəyi səmimi qəlbdən təbrik edir, ona Zəngəzurlu günlər diləyir.

Miraslan BƏKİRLİ
yazıçı-yurnalist

HƏR ZİYALI BİR TARİXDİ
(Tapdıq Novruzov-“Yaşanmış ömür” kitabını vərəqləyərkən)
Ziyalıların bəziləri yaşayan tarixdi və çox təəssüflər olsun ki, sağ olanda onu dəyərincə qiymətləndirə bilmirik; bir də dünyadan köçmüş ziyalılarımız – tarixin, zamanın ozü onu “ələyindən” keçirəndən sonra kimliyini ortaya qoyur, ziyalılıq içində, əslində, kökündə, genində ziya olan və bu ziyanı milli mənlik üçün “xərcləyənlərdi”. Bu baxımdan ziyalılarılar və ziyalılıq nə yersiz təriflərlə, nə saxta diplom, nə də elmi ad almaqla olmur. “Yaşanmış ömür” kitabını vərəqlədikcə düşünürsən ki, canında aristokratlıq, yurd sevgisi olan insan bütün təpkiləri, qadağaları adlayıb istədiyini eliyə bilər, Tapdıq Həmid oğlu kimi...
Son vaxtlar tez-tez eşitdiyim bir xoşagəlməyən fikrin şahidi oluram: “Hərə özündən, öz dədəsindən bir kitab yazır”... Düşünürəm ki, öz kök-nəslini öyrənməyən, tanımayan nə özünə, nə özgəsinə qiymət verə bilməz. “Yeddi arxa dolananı (yeddi babasını) tanımayan əsilsiz olar”, – deyiblər. Sovet dönəmində də, car Rusiyası vaxtında da özümüzü öz kökümüzdən ayırmağa çalışdıqlarından nə babalarımızı, nə tariximizi öyrənməyə qoymadılar.
Hər ailə, hər nəsil özlüyündə millətin, dövlətin bir parçasıdı – fərdlərdən millət, dövlət yaranır və aryı-ayrı fərdlər insanlar belə dövlətin, millətin “sütunu” ola bilər. Bu baxımdan biz özümüzü, ata-babalarımızı öyrənmədən nə tariximizi öyrənə, nə də öyrədə bilərik... Bu yaxınlarda böyük hörmət və ehtiram göstərdiyim dəyərli ziyalılarımızdan, ağsaqqallarımızdan biri – Vahid Novruzov mənə bir kitab verdi. Kitabda ata yurdu Böyük Ayrım kəndinin fonunda, atası Tapdıq Novruzovun timsalında öz ellərinin, bölgələrinin məişəti, yaşantıları, tarixi gerçəkliklər baxımlı bir film kimi oxucunu yaxın keçmışə – babaların ayaqladığı izlərə aparır... Mərkəzdən aralı – “gözdən, könüldən uzaq” ellər-obalarda elə kişilər olub ki, yurda olan məhəbbətinin nurunda, işığında yaşadığı dövrdə elədikləri əslində gələcək nəslin nurlu sabaha gedən parlaq ulduzlu “karvan yolu”du.
Belə kənd ziyalılarından biri də Tapdıq əmi, Tapdıq kişi, Tapdıq müəllimdi. İnternetin olmadığı, get-gəlin çətin olduğu vaxtda öz ziyası, daxili milli potensialı ilə elinə, millətinə, sözün əsl mənasında, xidmət edənlərdən biri olub. Qərbi Azərbaycanın Böyük Ayrım elində torpağa bağlılığı, əsl müəllim fəaliyyəti, eldə barmaqla göstərilən el adamı, qayğıkeş ailə başçısı kimi ömür sürməyib, həm də kəndin, bölgənin siyasi, mənəvi həyatında ziyalı kimi, maarifçi kimi, jurnalist kimi yorulmadan fəaliyyət göstərib. İndı hər hansı bir məqaləni, yazını bir neçə dəqiqənin içində ünvanına çatdıra bilirsən – istər redaksiyaya, istərsə də oxuculara. Ucqar dağ kəndində, türk olduğuna görə bir az da diqqətdən kənarda qalan bir eldə insanların yaşam tərzini və fəaliyytlərini gündəmə gətirmək, “biz də varıq”ı öz ziyalı-müəllim fəhmi, fəaliiyəti ilə İrəvana, yeri gələndə Bakıya çatdıra bilən insan – gənc Tapdıq yorulmaq bilmədən müqəddəs baba ruhumuzu yaşadanlardan biri olub. İrəvanımızda əvvəl “Qızıl Şəfəq”, sonra “Sovet Ermənistanı” qəzetinin səhifələrində zamanın tələbinə uyğun problemləri çözüb mətbuat səhifələrinə çıxarmaq gənc Tapdığın o zamanın (indi min cür məlumat, informasiya var) əsil aydınlarından biri olmasına dəlalət edir. Dəfələrlə əlifbamızın dəyişdirilməsi, tariximizin saxtalaşdırılması, türklərin türk olduğuna görə dədə-baba yurdlarından dəfələrlə didərgin salınması, millətimizin adının belə dəyişdirilməsi kimi çox ağır təpkiləri yaşayan millətin belə nümayəndələrinin olması və onların həyat-fəaliyyətinin kitablada, filmlərdə təbliği, öyrənilməsi də tariximizin, ziyalılarımızın öyrənilməsi və təbliğidi. Tapdıq Novruzov kimi fədəkar insanların gördüyü işlərin kitab şəkilində təbliği milli məfkurəmizə hörmət və qayğı kimi qiymətləndirilməlidir. Bəli, Tapdıq Həmid oğlu kimi fədəkar bir ailə başçısının təlim-tərbiyə verib böyütdüyü övladlarının içindən sabah millətinə, dövlətinə sədaqətlə qulluq edən vətəndaşların yetişdirilməsi deməkdir və Tapdıq Həmid oğlunun ailəsində, şəcərəsində ziyalı, fədəkar insanlar yetişdi.
Dövlətin, dövlətçiliyin möhkəmlənməsində, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və inkişafında, təbliğində, dünyanın siyasi, iqtisadi, mədəni müstəvisində bizim də yerimizin olmasında, ata-babalarımızın əsrlərlə qoruyub saxladıqlarını yaşatmaq üçün hər kəndin, hər nəslin, hər insanın öz payı, öz töhvəsi var – kimin az, kimin çox. Belə baxanda, hər kök-nəsil, hər şəxs özlüyündə bir tarixdi və ümumi milli dəyərlər üçün heç nə eləməmiş olsa belə, nəsil artıqmaqla öz soyuna, millətinə xidmət etmiş olur və bu təbii bir harmoniyadır. Millətin nümayəndəsi adi bir insan da, ulduz kimi parlayanda o millətin nümayəndəsi kimi millətə xidməti onun harada yaşamağından, hansı işin qulpundan asılı olmayaraq içində milli qürur və yurd sevgisi varsa, əkinçi olsa belə, torpağa bir ovuc dən atmaqla öz tarixi missiyasını yerinə yetirir, öz bacardığı işi ilə nurlu sabaha öz töhvəsini verir – gənc Tapdıq, Tapdıq müəllim, ağsaqqal Tapdıq kişi kimi...
“Yaşanmış ömür” kitabını oxuduqca atamla eyni yaşda olan Tapdıq əminin kənddəki, bölgədəki aydınlardan olmasını elə atamla müqayisə etdim özlüyümdə. Atam orda yaşadığımız son vaxtlarda öz təkidli mübarizəsi ilə İrəvandan rəsmi şəkildə kənddə Novruz bayramının qeyd olunmasına icazə almışdı. Demək istəyirəm ki, atalarımızın, babalarımızın yaratdıqlarını, yaşam tərzlərini, həyat-fəaliiyətlərini öyrənmək, onlar haqda yazmaq tariximizi öyrənmək, tariximizi öyrətməkdi. Ata-babalarımızın, ana-nənələrimizin adi məişətindən, gördüyü işlərdən yazmağın özü adət-ənənələrimizin, milli mənliyimizin, məişət mədəniyyətimizin, mətbəximizin və. s. və i.a. gələcək nəsilə çatdırılması ilə yanaşı dünya mədəniyyətində bizim də yemizin olduğunu göstərən bir sübut, bir dəlildir. Həm də tarixin güzgüsüdür.
“Yaşanmış ömür” kitabının 111-ci səhifəsində “Pis işləyir” adlı kişik bir məqalədə hələ 1951-ci ildə türklərin yaşadığı Qaçağan kəndinin, şovinist ermənilərin diqqətdən kənarda saxladığını, “Alaverdi rayonunun Mədəni-maarif şöbəsinin müdiri Q.Antosyan bu klubun işi ilə ciddi məşğul olmalıdır”, – yazmaqla kəndin mədəni, mənəvi inkişafına mane olanları qorxmadan, cəsarətlə rəsmi təmbeh edir (o zaman partiya qəzetlərində çap olunan hər yazı rəsmi sənəd kimi qəbul olunurdu). Bu kişik məqalədə əslində o kənd haqqında geniş informasiyanı ehtiva edir – kənddə klubun və kitabxananın, 1500 nüsxə kitabın olması.
“Yaşanmış ömür” kitabındakı məqalələrdə, yazılarda ötən əsrin 30-40-cı illərindəki kəndlərimizin hələ dəyişdirilməmiş adları, Tapdıq Novruzovun məqalələrindəki informasiyalar tədqiqat obyekti kimi də maraqlıdır. Ona görə də Qərbi Azərbaycanla bağlı yazılan hər kitab, hər cümlə belə bu gün adi görünsə də sabah üçün qiymətli bir mənbə ola bilər. Bu kitab təkcə Novruzovlar ailəsinin arxivi, xatirə kitabı deyil, bu gün müvəqqəti də olsa, itirilən torpaqlarımızın səlnaməsinin, acılı-şirinli yaşam dastanının bir səhifəsidir. Burda Tapdıq əminin iki yarpaq şeiri də yer alıb və ikisi də yer-yurd sevgisindən qaynaqlanandı – biri doğma kəndinə, biri də qopqoca Ləlvərə həsr olunub.
Tapdıq Novruzov köçkünlükdən sonra – yaşının ahıl çağında da maarifpərvər əməllərini, Qərbi Azərbaycanda yaşayan insanlara qarşı haqsızlıqlardan yazmaqla öz jurnalist fəaliyyətini davam etdirib. Qərbi Azərbaycanda məktəblərimizin inkişaf tarixindən (“Azərbaycan məktəbi” jurnalında), ata-baba yurdlarımızda başımıza gətirilən müsibət və haqsızlıqları (“Respublika” qəzetində) gündəmə gətirməyə çalışıb. Bəli, hər ziyalı, mənsub olduğu millətin sabahı naminə “külünc çalan” insan bizim milli tariximizin bir parçasıdır və biz ona qiymət verməyi bacarmalıyıq. Sağ olanda dəstəkləməli, yeri gələndə kömək etməli, dünyasını dəyişəndə isə hörmətlə xatırlamalı və millət üçün, dövlət üçün elədiklərini təbliğ etməliyik ki, yeni nəsillər işıqlı sabaha gedən yolda büdrəməsinlər.

Dastana dönmüş həyat
(Esse)
Sənət və sənətkarlar haqqında düşüncələr
Bəzən mənə elə gəlir ki, sənətkarlar ilahi tərəfindən göndərilmiş, seçilmiş insanlardır. Belə insanlar ruh aləminin romantik, yaradıcı şəxsiyyətləridir. Bu cəhətdən yaradıcı insan hamıdan fərqlənir. Sənətkarlar bütün dünyanın insanlarına yol göstərən bələdçilərdir, insanların ruh aləmini cilalayıb, onları həyata, yaşamağa səsləyirlər. Sənətkarlar dünyəvi insanlardır. Bütün dünya xalqları onları sevir, hörmət edir, məhəbbət bəsləyirlər. Biz doğma Azərbaycanda yaşayıb bütün dünyanın sənətkarlarını tanıyırıq. Onların əsərlərini oxuyub fikirlərinə məhəbbətlə yanaşırıq. Başqa xalqlar da bizim yaradıcılarımızı, şairlərimizi, rəssamlarımızı və başqa sənətkarlarımızı tanıyıb onlar haqqında gözəl fikirlər söyləyirlər.
Yadımdadır, hələ sovet dövründə əməliyyat olunmaq üçün Moskva şəhərinə getmişdim. SSRİ Səhiyyə Nazirliyinin göndərişi ilə Filatov adına 15№-li xəstəxanada əməliyyat olunurdum. Şah damarın üzərində olan törəməni yerli keyitmə üsulu ilə əməliyyat edirdilər. Orta yaşlı, adlı-sanlı rus cərrahı məni otağına çağırıb psixoloji söhbətlər apardı. Dil-ədəbiyyat müəllimi olduğumu bildikdə, mənimlə bir yaradıcı insan kimi danışdı.
Əməliyyat başlandı, əllərim, ayaqlarım bağlı idi. Professor mənimlə söhbət edirdi. Onun əlləri işləyirdi. Məni danışdırırdı ki, yatıb, komaya düşməyim. Deyirdi ki, sizin böyük şairiniz var, Nizami Gəncəvi. Bilirsən, mən onu nə qədər sevirəm?! Evimdə onun kitablarının hamısı var. Nizaminin “Xəmsə”sini nəzərdə tuturdu. Bu sözü rus dilində “Xamse” kimi tələffüz edirdi.
Sonra rus dilində Nizami Gəncəvidən şeirlər deməyə başladı:
Ya poyu i v şepax, ne boyus, ix kak roza,
Pust terzayut – poyu, mne şipi ne uqroza
Eto serdse-koster: uqasal eqo jar,
No podbrosili terniy, i vspıxnul pojar,
Ya – kak more; S duşi ya stirayu poroki,
Ya ne zerkalo, net! No vbirayu poroki.
Şeirləri eşitdikcə məni fərəh bürüdü, əməliyyat yadımdan çıxdı. İstədim, durub ona təşəkkür edib bağrıma basım. Lakin mümkün deyildi.
Professorun köməkçisi tibb bacısı olsa da, ona qoşulub Nizami Gəncəvidən bildiyi tərbiyəvi məzmunlu misraları söylədi. Əməliyyat otağında şeir məclisi qurulmuşdu. Özüm-özümü unutmuşdum. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi.
Bəli, bizim Nizami dünyəvi şair idi. Mənsub olduğu milləti qiymətləndirməklə yanaşı, əsərlərində bütün dünya xalqlarının nümayəndələrinin surətini yaratmışdı. Onlara öz hörmətini bildirirdi.
Moskva səfəri bitdi. Mən Azərbaycana qayıtdım. Uzun müddət bu hadisəni unuda bilmədim.
Şagirdlərimə həmişə rus cərrahı haqqında söhbət eləyirdim: “Nizami Gəncəvi xalqımızın fəxridir, vüqarıdır. O, əlçatmaz bir zirvədir. Onu oxumaq, öyrənmək lazımdır”. Mənim şagirdlərimə əsas tövsiyyəm bu idi.
Çox vaxt yadıma böyük rus yazıçıları L.Tolstoy, A.P.Çexov, A.Puşkin, M.Lermontov düşür. Onlar da böyük yazıçılar idilər.
Çexov həkim idi. Yaradıcılıqla da məşğul olurdu. Bacarıqlı yazıçı idi. Əsərləri ilə rus həyatını dəqiqliklə təsvir etmişdi.
Pedaqoji Universitetdə oxuduğum zaman bizə “Xarici ölkələr ədəbiyyatı” fənnini böyük yazıçı İsmayıl Şıxlı tədris edirdi. O, nə qədər alicənab, istedadlı, mədəni, böyük bir şəxsiyyət idi! “Dəli Kür” romanı hamımızın stolüstü kitabı idi. Bu əsərə çəkilmiş film bütün dünyaya əks-səda salmışdı. Əsl mərd, qürurlu, vətənpərvər azərbaycanlı idi.
Azərbaycanın görkəmli cərrahı İbrahim Topçubaşov öz istedadı ilə respublikamızda ad-san qazanmışdı. Bacarıqlı cərrah olmaqla yanaşı, həm də gözəl bəstəkar idi. Bəstələdiyi mahnılar hamının könlünü oxşayırdı. Xalq onu sevirdi. Həm həkimliyi, həm də bəstəkarlığı ilə xalqın sevimlisinə çevrilmişdi. Əfsuslar olsun ki, həyatdan tez getdi...
Belələrini saymaqla qurtarmaz. Həyatda yaşayıb özlərindən sonra iz qoyub gedənlər nə qədər xoşbəxtdirlər! Əsrlər keçsə də onlar heç vaxt unudulmayacaqlar.
Hələ məktəbli ikən mən böyük rus yazıçısı Aleksandr Aleksandroviç Bestujev Marlinskinin əsərlərini oxumuşdum. Yaşımın bu çağında yenidən onun əsərlərini tapdım, dönə-dönə oxudum. Onun mənim vətənim haqqında yazdıqlarını oxuyanda məni fəxarət hissi bürüdü. Vətənim Azərbaycanla fəxr eylədim. Nə qədər böyük bir xalqın nümayəndəsiyik. Bizim xalq əsrlər boyu öz məğrurluğunu saxladı. Yağı düşmənlərə boyun əymədi, onları əzdi, torpaqarımızdan qovub çıxardı. Zəfər çaldı.
Aleksandr Bestujev Marlinski kim idi?
O, 1797-ci ildə Peterqof yaxınlığındakı Marli məntəqəsində anadan olmuşdu. Bütün uşaqlıq illəri də burada keçmişdi. Marlinski təxəllüsünü götürmüşdü. Bu ədəbi təxəllüs Marli məntəqəsinin adı ilə bağlı idi. O, inqilabçı idi. Dövrünün görkəmli ədəbi tənqidçisi, şair və nasiri idi.
Aleksandr dekabrist idi. 1825-ci il 14 dekabr üsnyanı nəticəsində onu çar zindanına atdılar. Yakutskiyə sürgün etdilər. O, Sibir sürgünündə çox əzab-əziyyətlər çəkir. Sonradan saysız-hesabsız xahişləri nəzərə alaraq, onu 1829-cu ildə Qafqaza köçürürlər. Dərbənd şəhərində sürgün illərini keçirir. Düz yeddi il burada yaşayır. 1831-ci ildə yanvar ayından başlayaraq Dərbənd qarnizon batalyonundakı 1-ci rotada xidmət edir. Bir sənətkar kimi ona bütün Qafqazı gəzib əsərləri üçün mövzu axtarmağa icazə vermişdilər.
O, A.S.Puşkinin, M.F.Axundzadənin, A.Bakıxanovun yaxın dostu idi. Onlarla yaradıcılıq fikirlərini bölüşürdü. Qafqazı sevmiş, burada yaşayan xalqlara, xüsusən azərbaycalılara öz məhəbbətini bildirmişdi.
Bestujev yazırdı: “Qafqaza dinclik verin və Yer üzünün cənnətini Fərat sahillərində axtarmayın. O, burdadır, o, burdadır”.
Qafqazı böyük məhəbbətlə sevən yazıçı “Qafqaz povestləri” silsiləsini yaradır. Bura daxil olan əsərlər içərisində “Ammalat bəy”, “Molla Nur” povestləri yazıçıya şöhrət qazandırır. Yazıçı Azərbaycana gəlir. Hər yeri gəzib dolanır. İnsanlarla söhbət edir. Azərbaycan dilini öyrənir, onlarla özü bu dildə danışır. Əsərlərində Azərbaycanın kənd, şəhər, dağ adlarını dəqiqliklə işlədir. Bu xalqın adət-ənənələrini öyrənir. Topladığı materiallar əsasında Azərbaycana aid bir sıra oçerklər yazır: “Xəzərlə ayrılıq”, “Quba yolu”, “Qonaqkəndi keçməklə Dağıstandan Şirvana dağ yolu”, “Köhnə Şamaxı yolunda sonuncu stansiya”, “Topçu stansiyasından Muğanlı postuna qədərki yol” oçerkləri yazıçının Azərbaycana nə qədər bağlı olduğunu göstərir. O, bu oçerklərdə Azərbaycanın təbiəti, kəndləri, şəhərləri, turizm abidələri, el məişəti, yerli adət-ənənələri barədə maraqlı məlumatlar verir.
Yaşadığım kəndin başlanğıcında çox hündür bir dağ vardır. Təngə adlanır bu dağ. Çox gözəl mənzərəsi vardır bu dağın. Dəfələrlə bu dağı partladıb daşlarından mərmər kimi istifadə etmək istəmişlər. Lakin hərbi, strateji əhəmiyyəti olduğu üçün bu dağı kəsib doğramağa icazə verməmişlər. Dağın çox maraqlı bir görünüşü var. Hər iki tərəfdə olan sıldırım, hündür dağlar çox gözəl görüntü yaratmışdır. İki dağın ortasından axan Vəlvələ çayının suları gurultu ilə dağa çırpılaraq axır, dar bir yerdən “canını qurtararaq”, geniş bir sahəyə yayılaraq hər yeri yuyub dağıdır. Dağın başında uçan qartallar buradan gedib-gələnləri salamlayır.
Təngə dağının təsviri neçə-neçə səyyahın gündəliyində, şairin, yazıçının bədii əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu dağdan kimlər gəlib keçməmişdir?
Böyük rus şairi M.Lermontov, görkəmli yazıçı A.Bestijev Marlinski Təngədən keçmiş öz təəssüratlarını əsərlərində bədii dillə təsvir etmişlər. Əvvəllər Qubadan Şamaxıya ən qısa yol Təngədən keçirdi. Karvan yolu buradan keçirdi. Lakin iki dağın arasından yol olmadığından çayın axınına qarşı suyun içi ilə keçib gedirdilər.
Təngə dağı tarixlərin şahididir. XIX əsrin əvvəllərində Qaçaq Molla Nur, XX əsrin əvvəllərində Qaçaq Mayıl özlərinə bu dağda məskən salmış, xalqın qanını içən zalımlara qarşı mübarizə aparmışlar. Xalqımız heç vaxt onları unutmur. Onlar haqqında el aşıqları dastanlar qoşmuş, şeirlər yazmışlar.
Xədicə Xəlilova qaçaq Molla Nura şeir ithaf etmişdir:
Amalı nur, qayəsi nur, eşqi nur,
Bir mahalın nur oğluydu Molla Nur.
Zalımlara, o bir qənim kəsildi,
Elimizin mərd oğluydu Molla Nur.
Yazıqların məzlumların arxası,
Mərd sinəsi – azadlığın qalası.
Oylağıydı Quba, Dərbənd qalası,
Vətəninin şərəfiydi Molla Nur…

Sol tərəfdə dağın çox hündür zirvəsinin qurtaracağından sonra yaylaq başlayır. Bu yaylaqda sal bir daş var. Bu daş “Molla Nur daşı” adlanır. Molla Nur və onun on iki nəfərlik dəstəsi bu daşdan stol kimi istifadə edirdilər.
Molla Nurun həyat yoldaşı Gülşad da bu dəstədə idi. Molla Nur dəstəsi ilə Təngədə xalqın düşmənlərini “başa saldıqdan sonra” yuxarıya – yaylağa gəlib burada gecələyirdilər. Bura elə bir hündür yer idi ki, hər tərəf görünürdü. Açıq havada Xəzər dənizini görmək olurdu. Hər tərəf yaşıllıqlarla əhatə olunmuşdu. Onlar belə bir yerdə azad həyat sürüb mübarizə aparırdılar.
Molla Nur qonşu Səbətlər kəndindən idi. Haqsızlığa dözə bilmədiyindən sevgilisi Gülşad xanımı da götürüb dağlara çəkilmişdi. Xalq ona inanırdı, hörmət edirdi. 1834-cü ilin aprelində Qubada olarkən Bestujev Marlinski məşhur qaçaq barədə xalqın söhbətlərini gündəliyinə yazmışdı. O, bu gündəliklər əsasında “Quba yolu” oçerkini yazır. Sonradan bu mövzuda bir povest yazmaq qərarına gəlir. Yazıçıda Molla Nura qarşı maraq oyanır. Onu şəxsən görmək arzusuna düşür.
Bestujev Marlinski Qubadan Şamaxıya gedərkən Molla Nur ilə Təngə dağında şəxsən görüşür. Onun müxtəsər həyat tarixçəsini öz dilindən qələmə alır. 1836-cı ildə “Molla Nur” povestini yazır. Povestin “Nəticə” hissəsində həmin görüşün sənədli təsviri verilmişdir. Əsərin əvvəlində isə “Olmuş əhvalat” qeydinin verilməsi təsadüfi deyildir.
“Molla Nur” bədii əsərdir. Yazıçı Dərbənd həyatını çox bacarıqla təsvir etməyi bacarmışdır. Əsərdə İskəndər bəy, onun sevgilisi Kiçkinə povestin baş qəhrəmanlarıdır. A.Bestujev Marlinski Təngə dağının təsvirini belə vermişdir:
Uçurumun hər iki yanında başı buludlara dəyən qayalar elə bil adamın üstünə gəlir, axının uğultusu qulaqlarını batırır, qartalların harayı ürəyinə vahimə salır, əbədi toranlıq və soyuqdan canına vicvicə düşür”.
Dar dərədə kəməndə düşmüş Təngə çayı hiddətlə çoşub qabarırdı. Təngə çayı o daşların üstündən axdıqca sanki pillələri qalxıb enir, yatağını hiddətlə didişdirir, vəhşi kimi qayalara çırpılır.
Təngə çayı kükrəyib çoşur, dalğaları şahə qalxırdı.
Təngə çayı burada əsl haray-həşir qoparırdı. Geri çəkilən və qarşıdan gələn dalğalar toqquşur, sanki bəhsə girib gurultulu bir səslə axırdı. İti axarlı çayın yatağından savayı yol yoxdur: Yolçu gərək istər-istəməz axına qarşı getsin və atın möhkəm ayaqlarına bel bağlayıb üzüyuxarı qalxsın...
A.Marlinski Molla Nur ilə görüşü belə təsvir etmişdir: “Axına qarşı beş addım getməmişdim ki, təpədən dırnağacan silahlanmış bir süvari atımın yüyənini dartdı. Onun haradan çıxdığını və nə üçün qəfildən qarşımda peyda olduğunu indiyəcən ayırd eləyə bilmirəm. O, sıldırım qayanın dalındanmı burulub keçdi, arxadanmı mənə çatdı, üzbəüzmü gəldi?”. Heç nə bilmirəm. Bircə onu bilirəm ki, başımı qaldırıb heyrətlə baxanda o, at belində, cəsarətlə qarşımda durmuşdu.
Ortaboy, enlikürək, qədd-qamətli bir adam idi. Sallama qollu çuxasının altında qızıl naxışı piləklər düzülmüş dəmir geyimi parıldayırdı. Çiynində tüfəngdən savayı, təkcə türklərin işlətdiyi qısalüləli muşkaton vardı. Kəməndin ilgəyindən, xəncərin üstündə tapanca görünürdü, yəhərdən asılmış qoburlardan daha iki tapanca sallanmışdı. Qollarına polad dirsəklik və halqalı qolçaq taxmışdı.
Bestujev biləndə ki, onun yolunu kəsən Molla Nurdur, o saat silaha əl atmaq istəyir. Lakin gec idi. Hər tərəfdən – dağın mağaralarından on iki dənə tüfəng lüləsi ona tərəf çevrilmişdi.
Bir azdan onlar dostlaşırlar. Molla Nur onu şam yeməyinə dəvət edir. Onlar qovaq ağacının altında otururlar. Şam yeməyi nədən ibarət idi? Pendir, çörək və üç-dörd alma. Molla Nur B.Marlinskinin silahları ilə maraqlanır. Hər birini əlinə alıb yoxlayır. Sonra yazıçı Molla Nura xəncər bağışlayır. O da əvəzində ona öz xəncərini verir.
Yazıçı yazırdı: “Molla Nur budaqdan asılmış tüfəngi götürdü və dərindən köks ötürüb dedi, - budur cəmi bəlalarımın, cəmi günahlarımın baisi! O mənə ailə yadigarı kimi atamdan qalıb, günün bu gününəcən əzizləyib saxlamışam!”
Molla Nur başına gələn bütün hadisələri, nə üçün qaçaq düşdüyünü, yazıçıya danışır. Yazıçı isə ona ürək-dirək verir, yoxsulların tərəfdarı olduğu üçün ona təşəkkür edir. Molla Nur Bestujev Marlinskini və yoldaşlarını o taya keçirir. Mənzil başına tez, sağ-salamat çatmaları üçün onları qorxulu yerlərdən ötürürlər.
Molla Nurun sonrakı taleyini Bestujev Marlinski bu povestdə təsvir etmir. Sürgün illərini bitirib Peterburqa qayıdır. 1837-ci ildə dünyasını dəyişir.
Mən Molla Nurun sonrakı taleyi barədə bütün sənədləri araşdırdım. Tanınmış ziyalı, əslən Quba rayonunun Səbətlər kəndindən olan Əkrəm Qaflan oğlunun bir məqaləsində onun son taleyi haqqında məlumat əldə edə bildim. O, yazır:
“Qaçaq Molla Nur Quba rayonunun Səbətlər kəndindəndir. Molla Nur Sibirdə böyük rus yazıçısı Dostoyevski ilə bir yerdə məhbəsdə olmuşdur. Yazıçı onu “Qafqaz cəngavəri” adlandırmışdır”.
Onun tutulması ilə bağlı əhvalatı kənddəki yaşlı adamlardan eşitmişəm.
Molla Nurun dəstəsinə qəflətən rus qoşunu tərəfindən hücum olur. Onlar vuruşa-vuruşa geri çəkilirlər. Bu döyüşdə həmişə olduğu kimi Gülşad da vuruşur. Molla Nur arvadına deyir ki, mən bunları azdıracağam. Sən aradan çıx. Hamilə olan Gülşad ərini darda qoyub getməyi qüruruna sığışdırmır. O, Molla Nura təkidlə deyir ki, sən özün qaç! Molla Nur Gülşadın bu arzusuna əməl etməyərək sevimli arvadına görə əsir düşür...
Molla Nurun şanı, şöhrəti bütün ölkəyə yayılır. Xalq onu sevir, çünki o zalımların düşməni, sadə, yoxsul xalqın distu idi. Buna görə nəğməkar xalqımız onun haqqında dastanlar qoşdu. Şöhrətli qaçaq kimi tanınan Molla Nurun Quba-Dərbənd zonasında göstərdiyi qəhrəmanlıqlar onun barəsində yaranmış dastanın qayəsini təşkil edir. Dastanın ilk variantı keçən əsrin yarısında Şirvan aşıq məktəbinin ustad nəğməkarı Xaltanlı Aşıq Tağı tərəfindən yaranmışdır. Dastan uzun müddət Şirvan aşıqlarının repertuarında mühüm yer tutmuşdur.
“Molla Nur” dastanı uzun müddət şifahi repertuarda yaşamış, 1976-cı ildə qocaman Aşıq Məhəmməddən yazıya alınmışdır. 1977-ci ildə nəşr edilmişdir.
Dastanın ən kamil variantı 1983-cü ildə Quba rayonunun Rəngidar kəndində Aşıq Haşımdan yazıya alınmışdır.
İllər keçir. Molla Nurun əfsanəyə çevrilmiş həyatına aid əhvalatlar əsərlərdə, dastanlarda öz əksini taparaq xalqımıza çatdırılır.
Təngə dağından keçən hər bir şəxs bir an ayaq saxlayır, dağlarda onun izlərini axtarır, eşitdiyi xatirələr yadına düşür. Böyük rus yazıçısı A.Bestujev Marlinskinin vaxtilə bu qorxulu dərədə Molla Nur ilə dostlaşması səhnələri hər bir adamın gözləri qarşısına gəlir.
“Nur” işıq deməkdir. Onun adı kimi özü də nurlu idi. Onun nuru bütün Qafqaza yayılmışdı.
Gələcək nəsillər bu nurlu insanı heç vaxt unutmayacaqlar.
Abid Şamiloğlu
Afurca kəndi

Məryəm Gəncəliyeva yazır:

O ocağın közü hələ sönməyib…

Bir mahal var, adı Zəngəzur, bir yurd yeri var, adı Qazangölün qənşərində, Əriməz dağının ətəyində yerləşən Qafan bölgəsinin Kurud kəndi. Bir ocaq var, közü hələ sönməyib, öz sahibini gözləyir ki, gələ, o ocağı eşələyə, alovlandıra. O ocaq oğlu kimi özü də qeyrət qalasına dönən, yurdunu, yuvasını məcburən tərk etsə də o zaman Moskvaya Mərkəzi Komitəyə, SSRİ prokurorluğuna vətənə qayıtmaq üçün məktub yazıb, onların qarşısında laqeyd olduqlarını sübuta yetirən, amma yurd həsrətinə dözməyən rəhmətlik Ziyəddin atanın oğlu vətən deyə yana- yana qovrulan Tamxil Ziyəddinoğludur. O, vətən sevdalı, Vətən daşı olmağa hazır olan bir dağlar oğludur. Oğuzun Qazan qeyrətli, Beyrək şücaətli oğludur. Bir adam ki, fədakarlığı və soykökünün türklüyünü təsdiq edirsə, doğulduğu türk ocağını sönməyə qoymursa, deməli, onun qəlbində vətən eşqi sönməyib, vətən ruhu ona " gəl- gəl" deyir, qəlbində Zəngəzur yallısının havası çalınır.
Mən çox sevinirəm ki, nə yaxşı ki, vətən üçün yaşayanların ürəyində hələ də vətənə məhəbbət odu sönməyib. 07.02.2025- cı il tarixdə Mədəniyyət TV- nin tarixə çevirdiyi "Zəngəzurun izi ilə" verilişinə baxarkən və " Bütöv Azərbaycan" qəzetinin həm nurlu, həm yanğılı, həm də insanlığı şücaətə çağıran harayını izlədim. Bu yolun başlanğıcında Oğuz xanın varlığını, Qazan xanın birlik harayını, Babəkin, Cavidanın qılıncının zərbəsini gördüm.Bütün bunlar bir mübariz, mərd, qorxmaz, heç kəsdən çəkinmədən sözünü deməyi bacaran bir Zəngəzur oğlunun dayandığını, haray çəkib eli birliyə səslədiyini görürəm. Bu, Tamxil Ziyəddinoğludur. İcmada lənətullahların məhkəməsinə getmək üçün çağırış olanda, ilk səs yenə ondan gəldi, onların yaramaz millət olduğu haqqında da xitabət kürsüsündən öz sözünü söylədi.
Demək, Oğuzun qeyrət qalası hələ dağılmayıb, bərpasına ehtiyac var. Çox sevdiyim bir şüar var: Hər ötən gün bir keçmişdir, hər gələn sabah bir gələcək. Bu gələcəyi gənclərə sağlam düşüncə ilə biz ötürməliyik. Bir daha T.Ziyəddinoğluna min- min təşəkkür edirəm. Mənə elə gəlir ki, Zəngəzurun nurlu gələcək həyatının başlanğıcında bu mübariz insan özü iz açır…

Musa Urud yazır:

Uruda gedən yol Laçından keçir

(Özünü Qərbi Azərbaycanlı elan etmiş Taleh Şahsuvarlıya və bu şərəfli missiyanın bütün daşıyıcılarına ithaf edirəm)
Allah sənə insaf versin, Taleh Şahsuvarlı! Bu gecə gözümü də yummamışam. "Taleh adamı" məqaləni oxuyandan sonra səhəri diri gözlü açmışam. O dağlar, dərələr, çəmənlər, örüşlər, əkin- biçin yerləri, bağlarımız, bostanlarımız bir- bir gözümün qabağından gəlib keçdi. Dağıdılmış, talan edilmiş yurdlarımız, yağmalanmış ev- eşiyimiz, altı üstünə çevirilmiş məzarlarımız, məscidlərimiz, ocaqlarımız, pirlərimiz, uşaqlıq illərimizin, yaddaşımızın çiliklənmiş xatirələri dil açdı, əl uzatdı, məni səslədi. Çöldə külək vıyıldayır elə bilirəm Üçtəpənin yelidir, elə bilirəm Bazarçayın şırıltısıdır.
İnsanı söz yaradıb, deyirlər. Amma, məncə, insanı irəliyə aparan, milyon illərin o başından bu günümüzə gətirib çıxardan SƏS olubdur. O səsin dalınca gedən insan özünü tapıb, özünü təkmilləşdirib, özünü inkişaf etdirərək böyüyüb. İnsanlar səs - səsə verərək birləşib, tayfa olub, el- oba olub, millət olub.
Mən bu gecə o SƏS- i eşitdim. Bu Ümidin səsi idi, bu Torpağın, Suyun, Vətənin səsi idi. Bu səs Ruhun, Yaddaşın, Talehin səsi idi.
Gəl deyirdi,- bu SƏS!
Yaxşı ki, yaddaşlar hələ yerindədir, yaxşı ki, o yolları, cığırları tanıyan nəsil hələ sağdır.Biz sağ ikən ora qayıtmalıyıq, o yolları, cığırları, aşırımları, gədikləri, döngələri babalarının adını daşıyan oğlanlarımıza tanıtmalıyıq. O dağıdılmış baba yurdlarını adlarını daşıyan nəvələr yenidən bərpa edəcəklər, dirçəldəcəklər, cənnətə döndərəcəklər. Qayıtmağın şərtini və yolunu isə Ulu Öndər illər öncə müəyyən etmiş və bizə öyrətmişdir. Hələ ötən əsrin doxsanıncı illərində Ulu Öndər Heydər Əliyev böyük müdrikliklə və uzaqgörənliklə demişdir: "Tarix böyükdür. Bir əsrdə olan hadisələr sonrakı əsrlərdə dəyişilə bilər. Biz, sadəcə, bu həqiqətləri əsərlərdə əks etdirməliyik. Ancaq nə vaxt, nə mümkün olacaq,- bunu tarix göstərəcəkdir. Biz məhz bu tarixi torpaqların bizə mənsub olmasını daim sübut etməliyik. Bu bizim geniş miqyasda işimizdir."
Biz məhz bu öyüddən dərs alaraq, bu tarixi missiyanı yerinə yetirmək üçün yola çıxdıq. Ali Baş Komandan, cənab Prezident İlham Əliyevin Liderliyi ilə nəsillərə nümunə olacaq şərəfli yol keçdik, döyüşdük, şəhidlır verdik, himnimizdə deyilən kimi,-" hərə bir qəhrəman oldu", nəhayət , 44 günlük Zəfər savaşından sonra arzularımızın ŞUŞA zirvəsinə qovuşduq. Dayandıq, toxdadıq, bir az nəfəs dərdik, daha sonra Ağdama, Laçına, Kəlbəcərə getdik. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin qüdrətli əlləriylə qaldırılan, Xankəndinin baş meydanında şəstlə ucalan və qürurla dalğalanan ay-ulduzlu üçrəngli bayrağımız isə
"Qarabağ Azərbaycandır"-, nidasının əyani təcəssümü oldu!
Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında, yenilməz Azərbaycan Ordusu bu şanlı zəfəri ilə təkcə yeni tarix yazmadı, həm də yeni coğrafiya yaratdı! Bu qələbə nəticəsində ərazi bütövlüyümüz təmin olundu, suverenliyimizin ərazisi genişləndi, qəddimiz dikəldi, milli varlığımız ucaldı, qürurumuz böyüdü. Bu qələbə Ali Baş Komandan İlham Əliyevin hərbi, siyasi və diplomatik məharəti, səfərbəredici liderlik fəaliyyəti və şəxsi qəhrəmanlığı sayəsində əldə edildi. Bu qələbə milli birliyimiz sayəsində mümkün oldu və Azərbaycanı qüdrətli dövlət kimi dünyaya tanıtdı, dövlətimizi siyasi cəhətdən də böyütdü. Qələbənin uğur formulu çox sadədir:
Müzəffər Komandan+ müzəffər Ordu+ müzəffər Xalq.
Qələbənin uğur simvolu isə heç şübhəsiz ki, Dəmir Yumruqdur- xalq, ordu, rəhbər birliyini əks etdirən və düşmənin başını ilan başı kimi əzən dəmir yumruq!
...Qarabağ yaylası Zəngəzur dağlarının davamıdır. Yolumuz o dağlara tərəfdir.
Yolum Zəngəzuradı,
Kəbəm, qibləm oradı.
Hər qayası bir ayə,
Hər dağı bir surədi.
Hər birimizin babamızın məzarı üstündə ürəyimizdən keçən sözlərimiz var, bu sözlər məhz elə Ali Baş Komandanın ürəyindən keçirdiyi və addım- addım reallaşdırdığı sözlərdir! Bir Liderin ürəyindən keçən sözlər, onun xalqının hər bir sıra nəfərinin də ürəyindən keçirsə bu artıq Haqqın Sözüdür və Haqqın Özüdür!
Ali Baş Komandanın baba məzarı üstündə ürəyindən keçən sözləri inanıram ki, lap yaxın vaxtlarda Dünya eşidəcəkdir! O gün hamımız ürəkdən deyəcəyik: Gözün aydın olsun, Vətən torpağı, biz qayıtmışıq, biz səni dirçəldəcəyik! Və sonda, əziz dostum Taleh Şahsuvarlı, çox doğru və haqlı olaraq yazırsan ki, sən özünü Qərbi Azərbaycanlı elan etmisən!
Bəli hamımız bu gün Qərbi Azərbaycanlı olmalıyıq, sabahkı daha parlaq günlərimiz naminə bir yerdə olmalıyıq!
Qardaş qardaşı ilə, əl - əli ilə, el - eli ilə güclüdür!
İrəvanda görüşənədək!
Uruda gedən yol Laçından keçir
Zəng vurdum, açmadın telfonu, Taleh,
Nisgilim iynənin ucundan keçir.
Göyərən ümidin ünvanı birdi
Uruda gedən yol Laçından keçir.
Daşlar həmin daşdı, dağlar həmin dağ,
Göyərəni otdu, daşı göyərməz.
Anası ağlamaz sərvaxt igidin
Ağlar göz kor olar, yaşı göyərməz.
Getdi, qayıtmasın ağlar günləri
Daha ağlamağın zamanı deyil.
Cəsarət qılıncı mərd əlindədir
Mərd OĞUL deyəni zəmanə deyir!
Kim deyir dağ- dağa qovuşa bilməz,
Hünər körpü salar dərənin üstdən.
Bir igid nərəsi şimşək tək çaxar
Dağlar al geyinər qaranın üstdən.
Bir vaxt Qaragöl də qara xəyaldı,
İndi İşıqlının su aynasıdır.
Qara keşişlərin qara niqabın
O yurdlar biryolluq soyunasıdır.
Qaçqın çörəyinin dadı bilinməz,
Kündəsi küt gedər, ya da şit düşər.
Adını tarixə yazar, silinməz,
İgidin baxtına şəhidlik düşər!
Su murdar götürməz, torpaq da pakdır,
Vətən qəriblərin duzdax yeridir.
Gülü güllə ilə açılacaqdır
Zəngəzur tətikdə barmaq yeridir.
Haqqın yüz adı var, özü ki, birdi.
Qoymaz ayrı düşsün dağı qarından.
Şair karandaşı haqq elçisidi
Qəhrəman göyərdər hər yonqarından.
Qonaqlıq borcu var, Musa Urudun,
Qərbi Zəngəzura yolumuz da var.
Bizim həyətdəki qocaman tutun
Altına sərməyə xalımız da var!

Dərya İbrahim gənc həvəskar yazardı

Bakıda anadan olub. Əslən görkəmli Azərbaycan şairləri Rəsul Rza, Əli Kərim, İbrahim Göyçaylının dünyaya gəldiyi. Göyçay rayonundandır. Uşaq vaxtlarında eşitdiyi bayatılara o qədər vurğun kəsilib ki. Özü də bilmədən poezıyaya bağlanıb onun yazdığı şeirlərdə həvəskar bir yaradıcı qələmi var. Bəzən elə misralar var ki, müəllifinin istedadlı bir yazar olacağından xəbər verir. Bir sevgi şeirdən:
Mənə bir məktub göndər,
Yolların qəribsəyib.
Bir nəğmə istə məndən,
Sözümü həzin deyim.

İlk baxışdan bu elə də sadə bir deyim deyil.
Bu lirik misralarda bir sevən şair qəlbinin sevgi çırpıntıları var. Dərya özü də bilmədən ədəbi aləmin, poeziya adlı dəryasına düşüb. Bu poeziya Dəryasında üzmək, nə qədər çətindirsə, o qədər də şərəflidir. Mən ümid edirəm ki, o bu şeir Dəryasında üzə biləcək. Ona bu yolda uğurlar arzulayıram və ilk həvəskar yazılarını ”Bütöv Azərbaycan” qəzetinin oxucularına təqdim edirəm.
Dəyanət Səlimxanlı,
şair-jurnalist “Məmməd Araz” və “Qızıl qələm” mükafatları laureatı.


Nə qədər çalışsam da,
Girəmmədim qəlbinə.
Eşq odunda yandırdın,
Dəyməmişəm xətrinə.

O gün baxanda rəsminə,
Gözlərim doldu, Sən yoxdun.
O gece girdin yuxuma,
Sən məni mən səni sevirdim.

Tutub əlindən gəzirdim,
Baxıb dünyanı sevirdim.
Bu buz həsrətə dözürdüm,
O anımda sən yox idin.

******************
İstəyirəm indi ölüm,
Heç sağ cıxmayım səhərə.
Bir gün səni görüm deyə,
Bağlanmışam bu şəhərə.

Əllərim qapını döyə,
Nə qədər cəhd etsəm belə.
Necə mən sözümü deyim,
Göz yaşlarım döndü selə.

Sevgimin gümanı qalıb,
Ayağım baxmır sözümə.
Sevgin məni necə alıb,
Həsrət qalmışam dözümə.

Gəlib döyəcəm qapını,
Lal sukutum dillənəcək.
Əridib sevgi qarını,
Sevinc yaşım sellənəcək.
***********
Sağalmayan dərdimə,
Dərman olub gecələr.
Sevincimlə dərdimlə,
Yorulub bu gecələr.

Təranə Dəmir yazır:

SÖZ ÜSTƏGƏL VİCDAN BƏRABƏRDİ ƏDALƏT.

Hərdən fikirləşirəm ki, zaman niyə bu qədər alt -üst olub? Olmazdımı ki, üst mərtəbədə yaşayanlar alt mərtəbəyə enməsinlər və yaxud əksinə. Hər şey öz yerində qala bilməzdimi? Çox vacib idimi bu yerdəyişmə? Sonra dönüb zamana baxıram və vaxt düşüncələrimdən keçənləri öz mizan-tərəzisindən keçirir. Bir də fikirləşirəm ki, əlindən tutduğumuz söz bir vaxt bizidəmi yarı yolda qoyacaq? Bizdəmi itib batacağıq zamanın burulğanında? Vaxtın qayçısı bizim də sözümüzü kəsib doğrayacaqmı?
Bircə onu bilirəm ki, hər şey öz ritmində gedir. Heç kimin gücü çatmaz bu nizamı pozmağa. Hər zamanın bir hökmü var və biz zamana qalib gələ bilmək iqtidarında deyilik. Dünən sitayiş etdiyimiz bütlər bu gün sınıb tökülür və sabah nə olacaq, bilmirik.
Onu da bilirəm ki, sözdən ehtiyatla tutmaq lazımdır ki, sonra qırılıb üstünə tökülməsin. Keçmişlə yaşamaq, həm də eyni zamanda keçmişə daş atmaq da olmaz. Hər şey qədərində və çəkisində gözəldi. Kökə bağlılıq da mütləqdi. Təəssüf ki, indi bizdə kökündən baltalamaq prinsipi ilə yaşayanlar çoxdu. Əsasən də bu gənclər arasında çox yayılıb. Özü də bu özünü daha çox ədəbiyyat sahəsində göstərir.
Kökü baltalamaqla qolsuz, budaqsız, havadan asılı ədəbiyyat yaranıb. Yox, qətiyyən yeniliyin əleyhinə deyiləm. Yetərincə istedadlı gənclərimiz yetişir. Bu çox sevindirici haldl. Özü də bizdən daha üsyankar, fikirlərini səlist ifadə etməyi bacaran, düşüncələrində azad, özünə inanan, sözünə güvənən gənclik. Bu çox qürurvericidi. Amma sələflərinə sadiq qalmaq da mütləqdi. Poeziya onsuz da dəryadı. Hər yazar bu ümmandan bir damla götürür. Kimi dərində üzməyi sevir, kimi dayazda. Axır ki, hərə bir cür yapışıb gedir sözün əlindən. Hərənin də dünyaya öz baxış bucağı var. Heç kimi məcbur edə bilmərik ki, bizim pəncərəmizdən baxsın. Birinə xoş gəlməyən söz o birinin ürəyincə ola bilər, ya da əksinə. Fərqli düşüncələrdən fərqli qənaətlər doğur. Əsas odu ki, ortalıqda söz var və onu yaşatmağa çalışırlar. Altını üstünə çevirsələr də. Bu heç olmamaqdan daha gözəl deyilmi? Hər kəs bacardığı qədər sözün yanındadı. Hərə öz gücü daxilində sözün qulpundan yapışıb qaldırmağa çalışır.
Klassiklərimizdən üzübəri bu belə davam edir və edəcək də. İnkişaf isə həmişə var və hamımız bu inkişafla razılaşmalıyıq. Yerində saymaqla olmaz. Əlbəttə kortəbii axının arxasınca getmək də ağılsızlıqdı. Bəzən yaşlı nəslin nümayəndələri gənclərin emosional çıxışlarından qıcıqlanırlar. Əsasən köhnəlikdə ilişib qalan orta və yaşlı nəsildən gedir söhbət ( İstisnalar var). Axı nimdaş paltarda ən gözəl qadın da öz cazibəsini itirir. Əksinə, yeniliyə can atan gənclərə dəstək olmaq lazımdı. Yetər ki, bu gənclərin ədəbiyyatda deməyə sözü olsun. Heç bir janra, üsluba uyğun gəlməyən, fikirləri qaranlıq, işıqdan qaçan, qupquru pafosdan başqa heç bir məna kəsb etməyən və özünü ədəbiyyata sırımağa çalışan yalançı sözbazlardan danışmıram. Əsl, ciddi ədəbiyyatdan gedir söhbət. Sevindirici haldı ki, ədəbiyyata yeni nəfəs gətirən, təptəzə fikirlərilə poeziyanı yerindən oynadan gənclərimiz yetişir. Bu gənclər tənqid olunmaqdan da zərrəcə qorxmur. Kütləviləşmək istəmir bu gənclər. Əlbəttə söz bolluğunun içində öz imzanı bir ayrı müstəvidə görmək çox sevindiricidi. Bu bolluqda özünü, sözünü təsdiq etmək də asan deyil. Özünütəsdiq də bir uğurdu. Amma bu uğuru keçmişə daş atmaqla da qazanmaq olmaz. Hər şeyin öz qədəri var. Sərhəddi aşmaq olmaz.
Tənqid qərəzə çevrilməməlidi. Təmiz, azad, sağlam rəqabətdən ziyan gəlməz. Pis odu ki, bu hal xəstəliyə və mərəzə çevrilə. Bu ədəbiyyatı faciəyə sürükləyər. Hərdən mənə sual verirlər ki, bu qədər yazarın içində niyə məhz Qulu Ağsəsdən kitab yazdınız? Çünki Qulu ən çox sual doğuran, dili və üslubu ən gec anlaşılan şairlərdəndi. Onun sözünü hədəfə alanlar məcbur etdi ki, mən yazım. Qulu Ağsəsin sözünü güllənin altından çıxarmağa çalışdım. Nə qədər bacardımsa, onu da Tanrı bilir. Mən fərqli düşünən, köçə qoşulmayan insanlarla yola çıxmağı sevirəm. Qulu da belələrindəndi. Öz sözüylə, öz fikirləriylə yola çıxır. Nəyi varsa özünündü. Yaxşı, ya pis. Küləyi də, yağışı da gözə alır. Tənqid edilir, anlaşılmır, amma öz yolundan dönmür. Öz cığırıyla getməyi sevir. Onun dünyaya, Tanrıya, sevgiyə, Vətənə, torpağa, övlada bir ayrı yanaşması var və hər dəfə Qulunun fikirləri sual doğurduqca məndə qəribə maraq oyanırdı. Onun düşüncələrinin alt qatında gizlənənləri oxumağa çalışırdım və hər dəfə də bir ayrı adamla üzləşirdim. İxtisasca jurnalist-publisist olduğumçun onun fikirlərini öz düşüncələrimlə qarşı qarşıya qoyurdum. Onunla belə yol getmək daha asan olurdu. Gah o qalib olurdu, gah mən. Ən sonda qalibiyyəti əlli əlliyə bölüşürdük. Əslində fikrim onu qaldırıb dağ başına da qoymaq deyildi. Sadəcə oxucuya Qulu Ağsəsi olduğu kimi təqdim etmək istəyirdim. Beləcə göz açıb yumunca gördüm ki, bütün bu maraqlardan yeddi məqalə ərsəyə gəlib. Bu məqalələrdə son qənaətim bu oldu ki, Qulu kütləviləşmək istəmir. Əl çəkin ondan. Ona bir az da bəs edir.
Mənə elə gəlir ki, əslində Qulu sual verir, şeir yazmır. Sonra sualdan sual doğur. Sonra öz sualına özü cavab verir. Sonra bir də, bir də.. AYB -nin mətbu orqanları içərisində adamı incitməyən də elə onun rəhbərlik etdiyi "Ulduz" jurnalıdı. Burda da Qulu bir addım irəli getməyə çalışır. Əlbəttə yenə kökə toxunmadan. Onun haqqında yazdığım fikirlərdə heç nəyə və heç kimə istinad etməmişdim. Sırf öz düşüncələrim və qənaətlərim idi. Təki bundan sonra da yanılmayım…
Sonra Qəşəm Nəcəfzadənin yaradıcılığı ilə xarakterini qarşılaşdırdım . Hansı tərəfə çevirdimsə gördüm eyni adamdı. Onun haqqında yazdığım yazılar da tənqiddən doğdu. İnsanlar onu anlamadıqca mən bir addım da yaxınlaşdım ona. Nizamsız, pərakəndə şeirlərini bir yerə yığdım və oxucunu inandırdım ki, Qəşəm ruh şairidi. Necə düşünürsə elə yazır. Ütünü sevmir, qafiyə acı deyil. Hecadan çıxmaq onunçun iki vur ikidi. Eyni zamanda söz verib unudanlardandı həm də. Sevir ki, onu qovsunlar, tutsunlar, sonra bir də əlimizdən çıxıb qaçsın ...Sözü pillə -pillə qalxır. Bəzən onun ağlaya-ağlaya yazdığı şeirlərə gülürlər. Bəzənsə gülə -gülə yazdığı şeirlərə ağlayırlar. Demək Qəşəm də dayazı sevmir. Bacardığı qədər dərində üzmək istəyir. Şübhəsiz bacardığı qədər. Şeirdə obrazlılığı sevmir. Amma bilmir ki, ( bəlkə də bilir) poeziyanın bəzəyi obrazlılıqdı. Şeirin bədii gücü zəif olduqda kütləviləşir. Şeirlərimizi aylarla sandığında saxlamaqdan da xüsusi zövq alır. Amma Qəşəmi olduğu kimi qəbul və təqdim edirəm. Ən az üç ildi deyir ki, sənin yaradıcılığından məqalə yazacam. Mən onu olduğu kimi təsvir etmişəm zənnimcə. Maraqlıdı ki, o məni necə görür? Ürəyimdən və duyğularımdan keçənləri duya bilirmi? Ümumiyyıtlə məni tanıyırmı Qəşəm Nəcəfzadə? Maraqlıdı. Qismət. Dedim axı Qəşəm Nəcəfzadə gizlənpaç oynamağı sevir.
Daha sonra dedilər ki, Fəxrəddin Teyyubun şeirləri kiflənib, naftalin iyi verir, nəyini tərifləmisiz? Oturub öz yazımı dönə -dönə oxudum. Axı tərif etməmişəm. Demişəm ki, Fəxrəddin Teyyub sözün əlindən tutub yeriyən şairdi. Burda nə var axı? Bu adam poeziya vurğunudu, sözü qarabaqara izləyir. Bunun nəyi pisdi ki? Hecaya qaçır, kökünə bağlıdı, qafiyə sevdalısıdı. Bu ondan irəli gəlir ki, vaxtilə qanunlarımızın keşiyində dayanıb... Öz yolu var. Özünə qoyduğu qadağalardan kənara çıxmır. Sərhəddi sevir. Əsas odu ki, hər şeirdə özüdü. Lap keçmişdə qalsa da, sözü köhnə paltardan çıxarmaq istəməsə də, bu adam hər sözündə özüdü. Onun haqqında yazdığım yazı da tərif yox, təqdimatdı.
Fəxrəddin Teyyub öz məhkumiyyətinə vurğundusa, onu kim yolundan döndərə bilər? Bu adam doğrularına sadiqdisə bunu sadəcə təqdir etmək lazımdı.
Xalq yazıçısı Anardan yazanda da narazı qalanlar çox oldu. Axı mən yazıçının şəxsi keyfiyyətlərindən yox, yaradıcılığından söz açmışdım. Özü də sevgiylə, pafossuz, heç bir fəxri ad güdmədən, məqsədsiz. Mən cismən Anarın yanında deyiləm, əlindən, ətəyindən də yapışmıram. Cəmi bircə dəfə görüşmüşük onunla . AYB -nin üzvlük vəsiqəsini təqdim edəndə. Onu uşaqlıqdan tanımışam və əsərləriylə böyümüşəm. Bütün səhviylə və düzüylə Anar yaxşı yazıçıdı mənim gözümdə. Təkrar edirəm ki, mən heç bir yazıçını, şairi tərif etməmişəm. Əksinə yumşaq -yumşaq tənqid etmişəm. Sadəcə içində qərəz olmadığı üçün tərif kimi qəbul ediblər. Ədəbi tənqid də belə olmalıdı.
Sonra da yenə gəlirəm əvvəlki fikirlərimə. Nizami də, Füzuli də, Xaqani də, Sabir də, Vurğun da, Əhməd də-hamısı bizimdi. Elə Qulu da, Qəşəm də, Fəxrəddin də , Anar da, Təranə də…
Nə kiçiklər böyükləri ələ salsın, nə də böyüklər kiçikləri topa tutsun. Yazarları təbəqələşdirməyək, şəhərləşdirməyək. Küçələrə , ölkələrə , qütblərə , qitələrə bölməyək. Azərbaycan, həqiqət və ədalət naminə..