Nəzrinin ölümünə görə həbs olunan həkimə hökm oxundu .....                        Tramp administrasiyası Nobel qərarından qəzəblidir .....                        İrəvanla Bakı “3+3” formatı ilə bağlı razılığa gəlməlidir .....                        Oqtay Şirəliyevin yerinə YENİ TƏYİNAT .....                        AZAL təyyarəsinin qəzası ilə bağlı istintaq başa çatır - Putin .....                        Azərbaycan və Ermənistan deputatları İstanbulda görüşəcək? - AÇIQLAMA .....                        Azərbaycan Kubokunda I təsnifat mərhələsinə yekun vuruldu .....                        Abşeronda qətl - 60 yaşlı kişi öldürüldü .....                        MDB-nin növbəti sammiti bu ölkədə olacaq .....                       
16-03-2025, 21:38
GÜNEY AZƏRBAYCANIMIZDAN GƏLƏN SƏSLƏR

GÜNEY AZƏRBAYCANIMIZDAN GƏLƏN SƏSLƏR
(Minurə xanım Rizvanla könül söhbətimiz)

“Münirə - Minurə - “nur verən” deməkdir”(Cavad Həssas).
Dilimizin özəlliyi və gözəlliyi gündəlik həyatımızda, elm və təhsilimizin inkişafında, qədim tarixi ənənələrimizin qorunub-saxlanması və gələcək nəslə ötürülməsində müstəsna rolu olan milli-mənəvi dəyərimiz kimi xalqımızın varlığını sübut etməkdədir. Təbii ki, dil fikrin ifadəsini təmin etməklə yanaşı, ünsiyyətqurmada və bədii söz sənətinin yaranıb inkişaf etdirilməsində müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Güneyli-Quzeyli Azərbaycanımızın əzəli-əbədi sakinləri olan soydaşlarımızın mənəviyyat dünyasının aynasıdır Ana dilimiz. Biz bu dildə danışan analarımızın laylaları ilə böyüyüb, bayatıları ilə öyüdləndik, alxış və duaları ilə işıqlı sabahlara doğru qədəmlərimizi atmağa başladıq. Analarımızın südüylə qətrə-qətrə içirtdikləri dilimizi məktəblərdə doğmadan-doğma müəllimlərimiz daha da sevdirdilər bizə. Onun necə müqəddəs, necə gərəkli və halal bir nemət olduğuna əmin etdilər bizi...
Yaxın ayların söhbətidir: Müəllimlər günü ərəfəsində dəyərli dostlarımızdan birinin göndərdiyi mesaj diqqətimi cəlb etdi. Bu, çox dəyərli, önəmli bir səs yazısı, bir möhtərəm xanımın ömür yolunun kiçik bir xatiratda öz əksini tapmış nəsillərə örnək ola biləcək davranış nümunəsi idi. Bu, 1955-ci il aprel ayının 21-də Güney Azərbaycanımızın Qaradağ mahalının mərkəzi Əhər şəhərində mütəvəssid (orta təbəqədən olan sadə bir ailə) bir ailədə dünyaya göz açmış Münirə Rizvan adlı gözəl ziyalımızın, ibtidai sinif müəlliminin artıq tarixə dönmüş həyat hekayəsi idi. Səs yazısının müəllifi də elə müəllimlər müəllimi Münirə xanımın özü idi.
Bu audio-yazı məni o dərəcədə təsirləndirdi ki, həmin səsli xatiratı mənə yönəltmiş dostumuz Cavad bəy Həssasdan bizi - Münirə xanımla məni qiyabi də olsa tanış etməsini rica etdim. Məqsədim isə, Münirə xanımın iç dünyasına, mənəviyyat aləminə daha dərindən bələd olmaq idi. Artıq özülüyümdə bu ruh yaxınlığının bəzi yollarını da düşünmüşdüm. Ona bəzi suallarımı ünvanlayacaqdım. Təbii ki, belə bir yüksək intellekt sahibinin verəcəyi cavablar da maraqlı olacaqdı. Buna şübhəm yox idi.
Fikrimi Cavad bəyə bildirəndə o da xoşhal oldu, çünki bugünkü gəncliyimizə belə örnək müəllimlərin həyat və ömür yolunu təbliğ və təşviq etmək millətimizin xoşbəxt gənclərinin taleyində önəmli yer tuta, istiqamət verə bilərdi.
Odur ki, Münirə xanıma bir neçə sualla müraciət etdik və aşağıda həmin kiçik müsahibəmizi oxucularımıza təqdim edirik:
- Münirə xanım, biz sizin böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malik ömür yolunuzun bəzi məqamları ilə artıq tanışıq. Xahiş edirik, deyərdiniz: siz necə bir ailədə doğulub boya-başa çatıbsınız?
- Əvvəla, təşəkkür edirəm ki, mənim o kiçik səs yazım dinləyənlər arasında bu dərəcədə böyük əks-səda doğurub. Məlumunuz olsun ki, anam Humay xanım çox az savadlı bir qadın idi, cəmi dörd sinif oxumuşdu. Atam Əli o dövrün savadlı insanlarından sayılırdı və ömrünün sonunacan Əhər şəhər bələdiyyəsində işləmişdi. Ailədə 8 uşaq idik: beş qardaş, üç bacı. Kərim, Rza, Hüseyn, Həsən, Şahab adlı qardaşlarımın hamısının orta məktəb təhsili olub. Böyük bacım Rübab 6-cı sinfə qədər təhsil almışdı və o, adətən ev işləri ilə məşğul olardı. Məndən kiçik bacım Mehrəngiz orta məktəb bitirib, müəllim idi. Mən orta məktəbi 1974-cü ildə bitirib, iki il sipahedaniş (hərbi mükəlləfiyyət) vəzifəmi yerinə yetirmək məqsədilə Əhərin Kürdlər adlı kəndində dərs demişəm. Həmin bu iki ildə Cəbbar ilə tanış olmuşdum. Cəbbar öyrəncilərimdən biri idi. Sipahedaniş vəzifəmi bitirəndən sonra müəllimlik peşəsini çox sevdiyimdən, bu peşəyə vuruldum və Əhərin kəndlərində iki il ərzində yenidən müəllim kimi dərs dedim. İlk iki ilimi başa vurdiqdan sonra məni Sırqın kəndinə müəllim təyin etdilər. Bir il burada işləyəndən sonra məni yenidən Azqan kəndinə dərs deməyə göndərdilər. Bir il də bu kənddə sevdiyim peşəni davam etdirmişəm. Dörd ilim bitəndən sonra Təbrizə gəlib, burada müəllimliyə başlamışam. 2000-ci ildə təqaüdə çıxmışam.
- Bir vicdanlı müəllim kimi peşənizi necə ürəkdən sevdiyiniz söhbətlərinizdən bəlli olur. Bəs özünüz ailədə necə bir övlad və məktəbdə necə bir şagird olubsunuz, bax bu bizim üçün çox maraqlıdır...

- Məndən necə bir uşaq və necə bir şagird olmağımı soruşdunuz. Deyim ki, mən cumbucuşluydum (qaynar, çılğın), lakin şuluq deyildim. Müəllimlərimi sevməyimə gəlincə, hansı dərsi ki çox sevərdim, zirək idim dərsdə, o dərsi tədris edən müəllimi çox sevərdim. Hansı dərsi ki başarmazdım, o müəllimi sevməzdim, xoşlamazdım. Hər cür olur-olsun, çalışardım özümü xəstəliyə-zada vurub dərsə getməyəm. Məsələn, boğazıma rusəridən-zaddan (dəsmal, yaylıq) bağlayıb deyərdim, boğazım ağrıyır. Ta ki bi bəhanə ilə onun dərsinə getmiyəm. Lakin dediyim kimi, çox cumbucuşluydum, çox dövrəm var idi, dostum çox-çox idi. Təsəvvür edin ki, məktəbdəki hər sinifdə mənim dostlarım vardı. Necə ki, indi də dostlarım lap çoxdu.
- Məktəbdə dərslərinizi necə oxuyurdunuz? Sevilən şagirdlərdən olubsunuz çox güman ki...
- Dərslər barədə sual edirsiniz, ingilis dili dərsində zəif idim. Müəllimimizin adı Ağayi Yusif Sərci idi, mən həftom (yeddinci) sinifdəydim və çox aşağı qiymətlər alardım bu dərsdən. Bir gün qapı açıldı, müəllimimiz gülə-gülə qapıdan girdi içəri və dedi ki, sizin hamınıza mənim xoş xəbərim var. Hamımız intizarla gözləməyə başladıq ki, görəsən bu xoş xəbər nədən ibarətdir? Sən demə, bu xoş xəbərin də məğzi bu imiş ki, xanım Rizvan, yəni mən dərsdən “4” (20-dən 4!!!) qiymət almışammış. Hamı, elə özüm də çox təəccüblə qarşıladıq bu gözlənilməz “xoş” xəbəri. Hamı güldü və təbii ki, əlacsızlıqdan mən də onlara qoşulub güldüm. Bu mənim orta məktəb illərində oxuduğum dövrdən bir unudulmaz xatirəm idi ki, sizlərə çatdırdım.
Daha bir xatirəm isə daha yuxarı, yəni nohom (doqquzuncu sinif) sinfində oxuyan vaxtlara təsadüf edir. O vaxtlar kiminin geyinməyə paltosu vardı, kimininki yoxuydu, heç kim biri o birinə həsədlə baxmaz, paxıllıq eləməzdi ki, onunku niyə var, mənimki yox? Mənim bir siniz yoldaşım vardı Pərvanə adında. Onun paltosu variydi. İlk günüydü ki, həmin qız paltosunu geyib gəlmişdi məktəbə, mənimki isə yoxiydi. Mən kamvakot (toxunma pencək) geyib gedərdim məktəbə. Bizim rahruda (dəhliz) paltarasan yerdə hər kəsin öz paltarını asmağa yeri var idi. Mən bəhanə elədim ki, guya dəstşuyiyə (əl-üz yuyulan yer) gedirəm, durdum müəllimdən icazə aldım. Məqsədim də bu idi ki, gedib o paltonu geyəm əynimə ki, görüm necə olur, mənə necə yaraşır. Getdim ora, o yan-bu yana baxdım, gördüm ki, heç kəs gəlmir (sinif otaqlarından kimsə bayıra çıxırdısa, tez dayanırdım ki, kimsə məni görməsin), arxayın oldum, getdim Pərvanənin paltosunu geydim əynimə, yaxşı-yaxşı baxdım o yan-bu yanına və çox da xoşhal oldum. Tez də çıxarıb asdım paltonu yerinə. Bu da mənim bir xatirəm idi ki, sizə söylədim.
Mən çox bətər vərzişi (idman) sevərdim. Do meydaniyə (qaçış meydançası) gedərdim. Əhərin özündə keçirilən müsabiqələrdə iştirak və çıxışlar edərdim. Pərtabi-disk (disk atışı), pərtabi-nizə (nizə atmaq) yarışlarında iştirak etmək üçün hətta Miyanaya və Təbrizə də gedərək burada təşkil olunan müsabiqələrdə uğurlu çıxışlar eləmişəm. Teatr tamaşalarında oynamağı, obrazlar yaratmağı çox sevərdim.
Dəbistani şəhid Səqaidə (Şəhid Səqai adına ibtidai məktəb) dərs deyəndə mənim sinfimdə 42 şagird var idi, hamısı da oğlandı. Bilirsiniz ki, əvvəl-əvvəl dərsə təzə gələndə uşaqlar çox qorxaq olurlar. O siyahı yazılmış vərəqi ki əlimə verdilər mən bir-bir səsləyim uşaqları, onlarla tanış olum. Bir ad çəkdim: “Səhənd Çələbiani kimdi, dursun ayağa”. Dedilər, xanım, gəlməyib dərsə. Adların hamısını çəkdim, tanış olduq, kitab-zad payladıq uşaqlara, daha başqa bir iş görmədik. Səhər oldu, məktəbə getdim. Yenə dərs başladı, siyahı üzrə çağırdım uşaqları, dedilər Səhənd Çələbiani gəlməyib dərsə. Dedilər bu uşaq dərsə gəlmir, daha doğrusu, mədrəsədən qorxur. Bu minvalla bir həftə keçdi, Səhənddən xəbər çıxmadı. Məcbur qaldım məktəb direktoru ilə, nazim ilə (müdir müavini) danışım. Direktor da bu işin araşdırılmasına qərar verdi. Məlum oldu ki, evdən deyiblər, bu uşaq məktəbin adı gələndə bətər narahat olub, ağlıyır, titriyir mədrəsə adı gələndə. Bu söhbətdən sonra səhər müavin gəldi, mənə dedi ki, xanım Rizvan, Səhənd ata və anasıynan gəlib məktəb qapısının qarşısında maşında oturublar, hər nə qədər edirlər, uşaq maşından enmək istəmir. Dedim ki, işiniz olmasın, mən gedib gətirərəm uşağı. Məktəbin qapısından çıxdım, gördüm maşını xiyabanda saxlayıblar. Yaxınlaşıb maşının qapısını açdım. Dedim, bə hardadı mənim Səhənd balam, neçə gündü gözüm onu axtarır. Keçib oturdum maşında, bir az da bunlarla söhbət eləyib danışandan sonra, qayıtdım ki, bayaqdan müntəzirəm, özümə sübhanə (səhər yeməyi) gətirməmişəm. Müntəzirəm ki, Səhənd gələ, sübhanə gətirə, birlikdə yeyək, səhərdən ac qalmışam, gözləyirəm. Uşaq bir baxdı anasının üzünə, bir atasının, bir də mənim üzümə, bilmir neyləsin. Qayıtdım ki, mən gedirəm sinifə, əgər Səhənd istəsə, gəlsin. Anasına dedim ki, siz də gələ bilərsiniz istəsəniz. Mən sinfə çatanda gördüm ki, bunlar ana-bala dalımca gəldilər. Gəlib oturdular sinifdə. Səhənd oturub tir-tir titriyir, qorxduğu hiss olunurdu. Bir qədər sonra anası qalxdı ayağa, soruşdu ki, Səhənd, mən gedə bilərəmmi? Uşaq tez əl atıb yapışdı anasının çarşabından. Dedi, mən də səninlə gedirəm. Dedim, heç zad olmaz, qoy getsin. Səhəri yenə birlikdə gəldilər. Oturdular, bir qədər sonra sinfə müraciət elədim ki, uşaqlar, kim sübhanə gətiribsə, çıxarıb yeyə bilər. Səhənd dedi, mən də gətirmişəm. Dedim, Səhənd, qoyarsan mən də sənin sübhanəndən bir tikə yeyim? Uşaq razılaşdı. Mən onun yeməyindən azacıq yedim, hiss olunurdu ki, uşaq yavaş-yavaş təzə mühitə alışır. Bir azdan anasına dedi ki, sən get daha, mən özüm qalaram. Beləcə anası getdi evlərinə, Səhənd də qaldı sinifdə uşaqların yanında. Mən də uşağın anasını yola salmaq üçün bayıra çıxanda, qadın qayıtdı ki, Xanım Rizvan, mənim tək bircə arzum o idi ki, bu uşaq məktəbə gedəydi, o günü görəydim, sonra öləydim. İndi də qorxuram dərsini oxumaya, mənim də nigaranlığım daha da arta. Dedim, yox, siz nigaran olmayın, mən çalışacam hər işi qaydasına qoyam. Görəcəksiniz, yavaş-yavaş hər şey qaydasına düşəcək.
Beləliklə, Səhəndin dərsə davamiyyəti və dərslərə hazırlaşıb cavab verməyi tamamilə bərpa olundu. Çox təmiz, səliqəli, çox tərbiyəli bir uşaq kimi bütün məktəbin sevimlisinə çevrildi. Tamam sinif şagirdlərindən daha üstün savad və biliyi ilə də seçilirdi. Sinfi yüksək nəticələrlə başa vurub getdi. Sözüm onda yox, deyəsən inişil idi. Mən getmişdim bizim kanune-fərhəngiyan (müəllimlərin yığıncağı) olur, ora. Baznişəstelər (təqaüdçü müəllimlər) yığışıb həftədə bir gün - doşənbələr (həftənin birinci günü) şeirlər oxuyar, məqalə və yazılar müzakirə olunar, xatirələr söylənər. Hər həftə bu müəllimlərdən biri aparıcılıq edər həmin bərnaməyə (proqram). Ağayi Mirzayi vardı, o gün həmin yoldaş mücri (icra edən) idi, bərnaməmizin gedişatını o icra edirdi. Ağayi Mirzayi çıxışında dedi ki, bu gün bir sürprizimiz var sizə. Dedik, nədir o sürpriziniz? Dedi, bura bir ağa gəlibdir, əgər onun müəllimi öz şagirdini tanısa, biləcəyik ki, bu müəllim həqiqətən bahuş (huşlu, hafizəli) müəllimdi. Hamı maraqlandı. Dedik, heç olmasa azca da olsa rahnümalıq edin (ipucu verin). Dedi, Abadani məskən mədrəsələrində təhsil alıb. Adını demədi məktəbin. Dedik, gəlsin, bir görək kimdir? Oğlan gəldi. Ucaboy, heykəlli (enlikürək), saqqallı-filan. Gəldi zala. Hamı baxdı, heç kim tanımadı. Dedim, yox, mən buna dərs deməmişəm. Biri dedi, mən heç o mədrəsələrdə dərs deməmişəm. Bir başqası başqa söz dedi. Mən də eləcə, dedim, bu oğlan mənim şagirdim olmayıb. Ağayi Mirzayi dedi, baba, fikirləşin yaxşı-yaxşı, baxın bunun qaş-gözünə, görün yadınızda nə qalıbdır. Dedik, tapammırıq, yenə bir rahnümalıq edin görək taparıqmı? Dedi, başqa cür kömək edə bilmərəm, bircə bunu deyə bilərəm ki, bunun adının baş hərfi “S”-dır. Yenə ağlımıza heç nə gəlmədi. Çox çək-çevirdən sonra, Ağayi Mirzayi dedi, indi ki tapmadınız, istəyirsinizsə, şagird getsin özü müəllimini tapsın. Bir nəfər də kənarda dayanıb divara söykənili halda, əlində də bir dəstə gül vardı. Bir az keçdi, mən də oturmuşam rədife dovvomda (ikinci sıra), oğlan hərəkət edib düz gəldi mənim qarşımda diz çökdü. İstədi ayağımdan öpə, tez qalxdım ayağa, qucaqlayıb çiyinlərindən öpdüm bunun. Atası gəldi, gülü verdi Səhəndin əlinə. Atası ağladı. Bu səhnədən çəkilən şəkil də var məndə. Atası da gəldi tribunaya, mənim oğlum ki var, Yaşar adında, indi dəndanpezeşkdi (diş həkimi), onun şimi (kimya) müəllimi olmuşdu. Xoş sözlər dedi ünvanıma, özü də ağladı, Səhənd də ağladı, mən də ağlamaqdan saxlaya bilmədim özümü. Dedi ki, Xanım Rizvan, fəqət, bir söz deyə bilərəm ki, aqibətdə xeyir olasınız. Bizi bətər bir bəladan qurtarıbsınız. O zamanlar Səhəndin anası deyərdi ki, kaş oğlumun məktəbə getdiyini, dərslərini yaxşı oxuduğunu görüb sonra öləydim. Sən demə, şagirdimin anası xərçəng xəstəsiymiş, Səhənd sevvoma (üçüncü sinif) gedəndə anası dünyasını dəyişibmiş. Hazırda Səhənd Təbrizin kimya zavodunda çox məsul bir vəzifədə işləyir.
- Çox gözəl xatirələriniz varmış, Münirə xanım. Yaxşı olardı ki, uşaqlıq xatirələrinizi dilə gətirərdiniz. Necə oldu ki, müəllimliyi seçdiniz?
- Qiymət xanım, ta uşaqlıqdan mənim müəllimliyə çox böyük sevgim olub. Öz həmsinnosallarımla (yaşıdlarımla) Bizim həyətimizdə iki dənə böyük qoz (girdəkan) ağacı vardı. Onun altında yerə palaz salar, qonşu uşaqları yığışıb oturardıq. Küçəmizdə evimizin qabağından qənovla (arx) su gedərdi. Su gur gələndə daş-qum, başqa şeylər, nəlbəki sınığı-zad gətirərdi. Gedib onları yığıb gətirib yapışdırar, “qonaqbacı” oynardıq. Evdən mer-meyvə qurusundan, kişmişdən-zaddan gətirib içinə yığar, guya qonaq qarşılayar, qabağına çərəz qoyardıq. “Məktəb-məktəb” oynayanda həmişə müəllim olardım. Rədifnən (sıra) uşaqlar oturardılar, mən onlardan dərs soruşardım, sual-cavab edərdim. Yaxşı oxumayan “şagird”imi tənbeh edərdim, əllərinə vurardım, danlayardım və s.. Məhz elə bu sevgim mənə şövq verdi ki, müəllim olum. Müəllimliyi də yaxşı eliyə biləm. Allahım da şahiddir ki, heç bir qüsurum olmayıb müəllimliyimdə. Mənim böyük zövqlə tərtib etdiyim tərhekada (təlim-tədris proqramı) hər zaman baş idarədən təqdirnamələr verilib. İbtidaini Əhərdə “Xosrovi” adında, “Namus” mədrəsəsində isə doreye dəbiristanımı (orta məktəb) qurtarmışam, təhsil istiqamətim isə ədəbiyyat olub.
- Sizin insanlarda ən çox xoşladığınız xüsusiyyətlər, insani keyfiyyətlər hansılardır?

- Mən insanlarda sədaqəti, vəfa və etibarı çox önəmli sayıram. Kələkdən, fitnədən uzaq olmalısan. Mən 14-15 il yoqaya getmişəm. Orda olan insanlardan əksəriyyəti ilə, 30-40 nəfərlə dostluq edirəm indi də. Zəban klasına (dil kursları) getmişəm, ordan da çox dostlar əldə etmişəm, onlarla get-gəl edirəm. İndi yaşadığım binada da əksər insanlar məni tanıyır və sevir. Hərdən düşünürəm, görəsən necə olub ki, bu insanlar məni belə qəlblərinə yaxın bilir, hər cür yığıncaq və törənlərinə dəvət edirlər? Nədir axı buna səbəb?! Düşünürəm ki, çox güman insanları bir-birinə belə yaxın edən onların dürüstlüyü, səmimiliyi, halallığı və doğma münasibəti olub. Kimsə xəstəlik keçirir, mütləq başının üstündə oluruq. Özün naxoşlayırsan, əməliyyat keçirmişdim, o qədər gələn olurdu yoluxmağa ki, hətta aşağı məhəllədə yaşayanlar belə sual edirmişlər ki, burada nə baş verir ki, bir bu qədər gedib-gələn var? Yəni, bir-birinin halına yanmaq, əhvalını xoş etmək, qayğısıyla yaşamaq bizim əhatəmiz üçün qanun olubdur. Elə olub ki, xəstələnmişəm, dostlarımdan kimsə məndən qabaq gedib həkimdə növbəyə yazılıb, oturub sıramı tutub. Bu mənim üçün çox böyük iftixardır, əlbəttə.
- Bütün bunlar çox gözəl. Bəs övladlarınız, ailəniz necə, ümidlərinizi doğruldurmu?
- Mənim 2 övladım var: biri Yaşar adında, soyadı Vaizzadə, 1978-ci il təvəllüdlüdür, dəndanpezeşkdir (diş həkimi). Beş il Bakıda oxuyub, sonra gəlib Təbrizdə Avropaya imtahan verib, ən yüksək səviyyəni qazanıb. Təbriz daneşgahında (universitet) kurs keçərək, əvvəl Əhərdə işləməyə başlayıb, orada təqribən 9 il həkimlik edib. Sonra gəlib Təbrizə, burda diş həkimi işləyib, indi Kərəcdə həkimliyini davam etdirir. Evlidir, bir övladı var. Xanımı vəkildir. Qızım da çox savadlıdır. Hələ rahmomayeni (6-8 illik təhsil dövrü) oxuyan zaman deyirdi ki, gedəcəm İrandan, burada qalmayacam. Çox foqaladə huşludur (həddən ziyadə dərrakəli, huşlu), əslində hər iki övladım belədir. Oğlum da, qızım da bir neçə dildə sərbəst danışmağı bacarırlar. Qızım Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşayır. Təzəlikcə bir yerlimizlə ailə qurub. Nüfuzlu beynəlxalq neft şirkətində müşavir olaraq çalışır. O da çox nazik qəlbli, səxavətli, insana, insanlığa sayğılı bir insandır. Yoldaşım Rəhim Vaizzadə uzun müddət gömrük orqanlarında çalışıb, müxtəlif zamanlarda mühasibatlıq işlərində işləyib.
Xoş arzularım heç də təkcə övladlarım, ailəmlə bağlı olmayıb. Vətən övladlarına uğurlar, müvəffəqiyyətlər, can sağlığı arzu edirəm və həmişə də bu arzuda olmuşam. Olmayıb ki, xiyabanda (küçə) gedəm, cavan balalar gələ və mən onlara müvəffəqiyyət, xoşbəxtlik arzu eləməyəm. Üzdə deməmişəm, amma hər zaman ürəyimdə dua eləmişəm ki, bala, sizləri xoşbəxt olasınız. Allah sizi müvəffəq və salamat eləsin.
- Münirə xanım, səs yazınızı dinlədikcə belə bir maraq oyandı içimdə: görəsən belə gözəl qəlbli, geniş dünyagörüşlü, intellektli xanım heç şeir yazıbmı?
- Şeir yazırammı, ya yazmışammı, soruşursunuz. Mənim çox böyük sevgim, rəğbətim var şeirə. Şeir yazmıram, amma şeir oxumağa ayrı cür həvəs və sevgim var. Məsələn, şairlərdən Asim Ərdəbilinin bir gözəl şeiri vardı, onu səsləndirmişdim. O qədər adam bu səsləndirməyə görə mənə zəng etmişdi ki, ayrı bir aləmə apardınız siz bizi. Ya məsələn, Zəlimxanın şeirlərini çox sevirəm, Nadir İlahinin əcib şeirlərini səsləndirmişəm sevə-sevə. İnstaqram səhifəmdə paylaşılıb bu şeirlər. Asim Ərdəbilinin “Ağlamazdım, zaman ağlatdı məni” qəzəlini səsləndirmişdim. Çoxları bu qəzəlin səslənməsini təqdir etmişdilər, hətta bir nəfər yaşlı kişi mənə dedi ki, sizin səsinizdə bu şeiri dinləyəndə mənim üzümün tükləri biz-biz oldu, çox ağladım. Bu cür yanaşmalar məni çox həvəsləndirirdi. Əminə Yusifqızının şeir söyləmələrinə sevə-sevə qulaq asıram. Eşidib bəyəndiyim bütün şeirləri, əlimdə nə işim olsa belə, bir tərəfə qoyub tez onu yaddaşa yazaram, dəftərə köçürərəm. Şeirə sevgim tükənməzdir. “Fənni-bəyan”a (qiraət kursu) yazılmışdım ki, şeir demək, bəyan etmək qabiliyyətimi daha da artırım. Girərəm yerimə ki yatam, beynimdə sevdiyim şeirləri elə hey şövqlə söyləyirəm, birdən hansısa misra yadımdan çıxanda mobilimin işığında da olsa, dəftəri açıb, ordan tapıb yaddaşıma yazaram.
- Əzizimiz Münirə xanım, belə gözəl müsahibəyə və xalqımızın, millətimizin milli-mənəvi dəyərlərinə bu böyük sevginizə, məhəbbətinizə görə sizə ürəkdən təşəkkür edirik.

Qiymət Məhərrəmli,
AMEA Ədəbiyyat İnstitutu “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı”
şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru.
28-02-2025, 15:21
Etnik dillərdən qorxan İran

Vidadi Mustafayev yazır:

Etnik dillərdən qorxan İran: Pezeşkian hökuməti prezidentin öz vədinə əməl etməsinə icazə vermədi?
26 fevral 2025-ci il (8 esfənd 1403) tarixində İran İslam Respublikasının 12-ci Çağırış İslam Şura Məclisinin (Parlament) plenar iclasında Məclisin “Təhsil, Tədqiqatlar və Texnologiya Komissiyası”nın hazırladığı “Yerli və etnik dillərin ədəbiyyatının ölkə məktəblərində tədrisi haqqında Əsas qanunun 15-ci maddəsinin icrası layihəsi” müzakirəyə çxarılmış, sonrakı müzakirə üçün bütövlükdə qəbul edilməsi səsə qoyulmuşdur.
Layihə cəmi 6 bənddən ibarətdir.
Onun ikinci bəndində Maarif Nazirliyinin layihə üzrə vəzifəsinin yeni 1404/1405-ci tədris ilindən (2025/2026) başlayaraq lazımi hazırlıqlar görüb qaydaları müəyyən etmək, həftədə 2 saat sərbəst/fakultativ olmaqla, 7 - 10-cu siniflərdə yerli dillərdə ədəbiyyatın tədrisinin həyata keçirilməsi olduğu göstərilir.
Digər bəndlərdə dərslik, dillərin müəyyən edilməsi, müəllim hazırlığı, icra mexanizmi/nizamnaməsi və s. məsələlər öz əksini tapmışdır.
Müzakirələrdə əvvəlcə Məclisin “Təhsil, Tədqiqatlar və Texnologiya Komissiyası”nın sözçüsü Ehsan Əzimzadə layihənin təqdimatı ilə çıxış edərək, onun Əsas qanunun 15-ci maddəsi çərçivəsində hazırlandığını və həmin maddənin tələbinə uyğun olduğunu, milli birliyin möhkəmləndirilməsi, ədalətin təhsil sahəsində də bərqərar olması istiqamətində hərəkət etməyə yardım edəcəyini vurğulamışdır.
Sonra prosedur qaydasına uyğun olaraq layihənin əleyhinə və lehinə çıxışlar olmuşdur.
Layihə əleyhinə ilk olaraq Şimali Xorasan əyalətindən olan deputat çıxış etmişdir və o, İranda çoxsaylı etnosların olduğunu, onlardan bəzilərinin separatizm istiqamətində fəaliyyət göstərdiyini bəhanə edərək, layihənin qəbulunu hazırkı şəraitdə məsləhət bilmədiyini, həmin məsələnin parlamentdə nüzakirəyə qoyulmasına qarşı çıxdığını bəyan etmişdir. O, həmçinin ölkənin təhsil sisteminin layihənin icrasına hazır olmadığını, büdcə ayrılmadığını vurğulayaraq social-iqtisadi sahədə böyük narazılıqların olduğu hazırkı şəraitdə qəbul edilməsini məsləhət bilməmişdir.
Layihənin əleyhinə danışan digər deputat isə hazırda təlim-tərbiyə məsələsinin prioritet olmadığını, layihənin qəbulunun rəsmi dil olan fars dilinin zəifləməsinə səbəb olacağını, etnoslar arasında problemlər yaradacığını, milli təhlükəsizliyə xələl gətirəcəyini və digər qondarma cəhətləri vurğulamışdır.
Daha sonra layihənin əleyhinə danışan Tehran deputatı M.Kiçikzadə yerli və etnik dillərin məktəblərdə tədrisinin Əsas qanunun 15-ci maddəsinə zidd olduğunu, layihənin icrasının hökumətin vəzifəsi olduğunu qeyd etməyin əsassız olduğunu və digər saxta iradlarını bəyan etmişdir. İran parlamentinin spikeri M.B.Qalibaf yerli dillərin və ədəbiyytın tədrisinin Əsas qanunun 15-ci maddəsinə zidd olmadığını M.Kiçikzadənin diqqətinə çatdırmışdır.
Layihənin lehinə çıxış edən birinci deputat isə ana dilinin, həmin dildə ədəbiyyatın tədrisinin xalqlar arsında milli birliyin güclənməsinə xidmət edəcəyini qeyd edərək, ana dilinin insanın dünyanı bütün rəngarəngliyi ilə dərk etmək işində, eləcə də nəsillər arasında bağların yaradılması sahəsində əvəzssiz vasitə olduğunu diqqətə çatdırmışdır.
Layihənin lehinə danışan digər deputat həmin məsələnin 40 ildən çox bir zaman kəsiyində həll edilmədiyini, təqdim edilən layihənin milli təhlükəsizliyi gücləndirəcəyini, milli və etnik mədəniyyətlərin və kimliklərin qorunması və inkişafına xidmət edəcəyini diqqətə çatdırıb.
Layihənin lehinə çıxış edən digər rəsmi şəxslər sırasında Məclisin Rəyasət heyətinin üzvü, Təbrizdən olan deputat Ruhulla Mütəfəkkir Azad əvvəlcə İran cəmiyyətinin millətlər, etniklər və mədəniyyətlərdən ibarət olduğunu yada salıb Ali dini rəhbərin dediklərinə istinad edərək etniklərin təhlükəsizlik üçün qorxulu olmadığını vurğulamış, cəmi iki saat fakultativ bir dərsin təhlüksizlik üçün qorxu yaratdığı fikrini rədd etmiş və yada salmışdır ki, belə təfəkkür tərzi Pəhləvi dövrü üçün xarakterik idi.
Parlamenn iclasının icmalından istifadə edilən “tabnak.ir” saytı layihənin lehinə çıxış edən sonuncu deputat kimi Məclisin “Təhsil, Tədqiqatlar və Texnolgiya Komissiyası”nın sədri və həmin layihənin təşəbbüskarı, Təbrizdən oln deputat Əlirza Monadi Səfidanın adını qeyd etmişdir. O, hökumət nümayəndəsinin layihənin əleyhinə çıxış etməsini Əsas Qanuna hörmətsizlik adlandırmışdır. Əlirza Monadi Səfidan seçki kampaniyasında prezidentin 15-ci maddənin icra olunacağını vəd etməsini, Rəhbərin şəhidin həyat yoldaşına, uşaqlarına ana dilini öyrənməyi tövsiyyə etdiyini yada salmışdır.
“Mizanonline.ir” saytının verdiyi məlumata görə, müzakirədə hökumətin nümayəndəsi Seyid Kazım Dilxoş Əbatəri də iştirak etmiş və layihənin əleyhinə çıxış etmişdir. O, 15-ci maddənin özündə problemlər oduğunu qeyd etməklə yanaşı, layihənin Əsas qanunun 15-ci və 75-ci maddəsinə, Rəhbərlik qanunvericiliyinə (?), təhsil sistemi sahəsində əsas instansiya olan Ali Mədəni İnqilab Şurasının varlığına zidd olduğunu vurğulamış və digər iradalar söyləmişdir.
Sonda layihə səsə qoyulmuş, iclasda iştirak edən 239 nəfər deputatdan 104-nün lehinə, 130-nun əleyhinə səs verməsi və 5-nin bitərəf qalması ilə qəbul olunmamışdır.
Burada diqqəti çəkən əsas məqam hökumət nümayəndəsinin prezidentin vədi və əməldə göstərmək istədiyi mövqeyinin əksinə hərəkət etməsi olmuşdur.
Hökumət nümayəndəsi Seyid Kazım Dilxoş Əbatərinin mövqeyinə ilk münasibət bildirən Şərqi Azərbaycandan olan deputat qrupunun başçısı Əlirza Nəvin olmuşdur. O, hökumət nümayəndəsinin belə mövqeyinə görə təəssüfləndiyini bildirmiş və əlavə etmişdir ki, 15-ci maddəyə təhlükəsizlik baxımından yanaşılmasına, Fars dili və Ədəbiyyatı Akademiyasına, Ali Mədəni İnqilab Şurasına məsələni öz inhisarına alaraq, milyonlarla iranlının haqqının tapdalanmasına icazə verilməməlidir.
Sonda Əlirza Nəvin təbrizli deputatlar R.Mütəfəkkir Azad və Ə.M. Səfidana təşəkkür edərək demişdir: “Biz var gücümüzlə səsimizi ucaltdıq, lakin hökumət və məclis eşitmədi”.

13-02-2025, 19:03
“Sonsuz” filmi xüsusi mükafata layiq görülüb


“Sonsuz” filmi xüsusi mükafata layiq görülüb

Güney Azərbaycanlı Rza Camalinin rejissoru olduğu “Sonsuz” filmi Fəcr Film Festivalında münsiflər heyətinin xüsusi mükafatı olan “Kristal Simurğ”a layiq görülüb. Kinoşünasların fikrincə, “Sonsuz” bu ilki Fəcr festivalında ən çox diqqət çəkən və fərqli əsərlərdən biri olub, o, kənd icmalarında qadın sonsuzluğu kimi həssas və nadir hallarda rast gəlinən bir məsələyə toxunmaqla tamaşaçıların və tənqidçilərin diqqətini cəlb etməyi bacarıb.
"Sonsuz" Rza Camalinin Ərdəbildə və türkcə çəkilmiş ilk bədii filmidir. Film qadın sonsuzluğu ilə bağlı yanlış fikirləri tənqid etmək üçün yumoristik, lakin acı-şirinli üslübdan istifadə edən komediyadır. Tənqidçilərin fikrincə, “Sonsuz”un özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də ona müəyyən orijinallıq və mədəni kimlik verən türk dilindən istifadə olunmasıdır.
“Atabay” və “Ev” kimi filmlərin son illərdəki uğurlu təcrübəsi göstərdi ki, türk dili filmləri daha cəlbedici edə, daha geniş tamaşaçı kütləsi cəlb edə bilər.
13-02-2025, 18:59


Şərqi Azərbaycan yenə də zülmə məruz qaldı

İdarəetmə və Planlaşdırma Təşkilatının qarşıdakı büdcə ilində əyalətin bəzi layihələri üçün ayırdığı vəsait təhqiramizdir. Bu sözləri Şərqi Azərbaycan Əyaləti Nümayəndələr Məclisinin başçısı Əlirza Novin deyib.
"İnanmaq olmur ki, İdarə və Planlaşdırma Təşkilatı prezidentin əyalətinə bu məbləğdə büdcə ayırıb. Azərbaycan keçmişdə olduğu kimi yenədə zülmə məruz qalıb və biz bunu qəbul etməyəcəyik",- millət vəkili etiraz edib.
Məsələ ilə bağlı əyalət valisi Bəhram Sərməstə məlumat verdiyini deyən Əlirza Novin, problemin həlli və ayrılan vəsaitə etiraz etmək üçün Prezidentlə görüşəcəklərini bildirib. O, Nazirlər Kabinetinin əyalətlər arasında fərq qoyduğunu söyləyib.
Qeyd edək ki, bundan əvvəl İran parlamentinin Komitə üzvlərinin Təbrizə səfəri zamanı Şərqi Azərbaycan əyalətinin tikinti layihələri üçün xüsusi vəsaitin nəzərdən keçirilməsi qərara alınsa da, bu, qarşıdan gələn günəş ili büdcəsində əks olunmayıb.
13-02-2025, 16:16
Ərdəbildə işçilər maaş ala bilmirlər


Ərdəbildə işçilər maaş ala bilmirlər

Ərdəbilin 2 saylı Sənaye Şəhərciyində yerləşən “Merac Ticarət” dəmir əritmə zavodunun istehsalat xəttində çalışan işçilər 6 aydan çoxdur ki, aylıq maaşlarını ala bilmirlər. Təhlükəsizliyə görə adının çəkilməsini istəməyən fabrik işçilərindən biri bildirib ki, yeni ilin yaxınlaşması, iqtisadi təzyiqlər və inflyasiyanın artmasına baxmayaraq, 3 növbəli, məcburi iş saatı ilə işləyən fabrikin istehsalat xidmətinin işçilərinin aldıqları son maaş 2024-cü ilin iyun ayına təsadüf edir. Həmçinin, dəmir əritmə sobalarının yanında, ağır şəraitdə çalışan bu işçilərin sığorta haqları, müavinətləri, zərərli iş sığortası ödənilmir.
Bununla belə, əgər işçi ödənilməmiş əmək haqqının ödənilməməsinə etiraz edərsə, o, birbaşa işəgötürən və bu kompleksin baş direktoru cənab Tağı Bəhrami Noşar “Noşəhr” tərəfindən işdən çıxarılır.
“Merac Ticarət” Kompleksi ticarət, tikinti, mədənçıxarma, istehsal və s. sahələrdə uzunmüddətli fəaliyyət tarixinə malikdir. Bu şirkət ticarət və istehsal sektorunda Ərdəbil Dəmir və Polad Fabriki ilə uzunmüddətli istismar müqaviləsi bağlayıb.
13-02-2025, 16:14

Rejimdən Təbrizdə xəbərdarlıq

Narazılığın artdığı və cəmiyyətin tədricən öz etirazlarını bildirməyə hazırlaşdığı bir vaxtda İran rejimi ictimai etirazların formalaşmasından ehtiyat etdiyi üçün Təbriz şəhərində xəbərdarlıq bülletenləri yaymağa başlayıb. Təbrizdən gələn xəbərlər göstərir ki, şəhərin bəzi sıx məskunlaşma olan məhəllələrində gecə evlərə xəbərdarlıq bülletenləri atılıb. Bülletenlərdə insanlar hökumətin əmrlərinə tabe olmağa və İran rejimini dəstəkləməyə çağırılıb.
"Zühur yaxındır” kimi başlıqlarla nəşr olunan bu bülletenlər İran rejiminin qarşıdakı günlər və həftələrlə bağlı güclü qorxusunu və Güney Azərbaycanda milli etiraz dalğasının formalaşmasını əks etdirir.
Qeyd edək ki, son günlər bir qrup azərbaycanlı milli fəal 21 fevral (Beynəlxalq Ana Dili Günü) ilə bağlı çağırış edib və insanlardan bu gün saat 21:00-dan başlayaraq koordinasiyalı hərəkətə keçməyi və mövcud vəziyyətə etirazlarını bildirməyi xahiş ediblər.
13-02-2025, 16:10
Fəqihinin azadlığa buraxılması tələb edilir


Fəqihinin azadlığa buraxılması tələb edilir

Avropa Vəkillər Kollegiyaları və Hüquq Cəmiyyətləri Şurası İran prezidenti Məsud Pezeşkiana göndərdiyi məktubda İranda həbsdə olan azərbaycanlı vəkil Məhəmməd Rza Fəqihinin vəziyyətindən narahatlığını bildirib və onun dərhal və qeyd-şərtsiz azad edilməsinə çağırış ediblər.
"CCBE" kimi tanınan bu ittifaq 46 ölkədən hüquqşünasları və hüquq birliklərini, onların vasitəsilə bir milyondan çox Avropa hüquqşünasını təmsil edir.
Avropa Vəkillər Kollegiyası və Hüquq Cəmiyyətləri Şurası cənab Fəqihinin məhkum edilməsinin vəkil kimi fəaliyyətinə, o cümlədən, insan haqları müdafiəçiləri və siyasi məhbusları müdafiə etmək səylərinə görə baş verdiyini vurğulayıb. İttifaq öz bəyanatında bildirib ki, Məhəmməd Rza Fəqihinin vəkillik hüququndan məhrum edilməsi İranda vəkillərin sıxışdırıldığının açıq göstəricisidir.
Avropa Vəkillər Kollegiyası və Hüquq Cəmiyyətləri Şurası İran hakimiyyətini vəkilləri və insan haqları müdafiəçilərini hədəfə almağı dayandırmağa çağırıb və xatırladıb ki, bütün vəkillər repressiya, hədə-qorxu və təqiblərdən qorxmadan öz peşə vəzifələrini yerinə yetirə bilməlidirlər.
Xatırladaq ki, Məhəmməd Rza Fəqihi İslam İnqilabı Məhkəməsinin 15-ci Şöbəsi "milli təhlükəsizliyə qarşı hərəkət etmək niyyəti ilə toplaşmaq və sövdələşmək" ittihamı ilə 5 il həbs cəzasına məhkum edilib, həmçinin iki il müddətinə vəkillik fəaliyyəti, siyasi qruplara üzvlük və ölkədən çıxışına qadağa qoyulub.
Əslən Ərdəbil əyalətinin Hir şəhərindən olan və Tehranda məskunlaşan Məhəmməd Rza Fəqihi Mərkəzi Vəkillər Kollegiyasının İnsan Haqları Komissiyasının və Tehrandakı Məhbusların Müdafiə Cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvü olub. O, bir çox azərbaycanlı vətəndaş və siyasi fəalı təmsil edib və Mərkəzi Vəkillər Kollegiyasında casusluq işlərində müttəhimlərin müdafiəsinə cavabdeh olan azsaylı vəkillərdən biri olub.
13-02-2025, 16:08
Sima Əlipur SEPAH Kəşfiyyat İdarəsinə çağırılıb


Sima Əlipur SEPAH Kəşfiyyat İdarəsinə çağırılıb

Sima Əlipur, İnstaqram səhifəsində yayımladığı bir paylaşımda SEPAH Kəşfiyyat Departamentinin telefon çağırışını qanunsuz hesab etdiyini və ora getməyəcəyini bildirib.
"Bu gün saat 13:50-də, SEPAH Kəşfiyyat İdarəsindən zəng edib məni idarəyə çağırdılar. Bu formada çağırış qanunsuz olduğu üçün idarəyə getməkdən imtina etdim.” - deyə o öz paylaşımında bildirib.
Qeyd edək ki, son aylarda çox sayda Azərbaycan milli hərəkatının fəalı İran hökumətinin xüsusi xidmət orqanları tərəfindən telefonla idarələrə çağırılsa da onların bir çoxu bu cür qeyri-qanuni telefon çağırışlarından imtina edib və yazılı şəkildə çağırılmadıqca bu qurumlara gəlməyəcəklərini bildiriblər.
30-01-2025, 19:00
Rəssamın işi, şairin arzuları və Xudafərin körpüsü

Əzizə Quliyeva yazır:

Rəssamın işi, şairin arzuları və Xudafərin körpüsü
Xalq rəssamı Adil Rüstəmovin yaratdığı portret üzərində düşüncələr...
...Portret obrazın xarakterini, təbiətini, kimliyini sanki dil açıb danışır...
Mən sənətşünas deyiləm... Amma yenə düşundüklərimi yazım…
Bilə bilmədim, sulu boya kətan, ya kağız üzərindədir. Amma çox canlı və hikmətamizdir. Körpü şair xəyalının doğma torpaqlarda olmasınin rəmzidir.
Arxada fikrə dalan oğlan, qala divarına soykənib həsrətlə yol ğözləyən qız, qalanın üstündə vüqarla durub keşik çəkən igid əsgər, arxada düşmən üzərinə hücum üçün plan quran ğənclər, lap arxada isə Zəfər gününu həsrətlə gözləyən məğrur Analar. Öndə isə bu kompozisiyanın nə vaxt həyata keçiriləcəyini düşünüb xəyalın həqiqətə çevriləcəyi günü gözləyən Şair DÜNYASI....
...Yaddan çıxıb bir gözəl də körpünün o tayında yol gözləyir ...
Hələ çox şey yazmaq olardı... bu Əli Rza Xələflinin daxili dünyasını az çox sözə gətirə bildiyim tərəfləridir...
Kitab--kitab nəzərim, gözüm qalar dünyada,
Dönər işığa, nura--közüm qalar dünyada.
Ürəyimin odudur, atəşidir hər sözüm,
Canımı aparsam da, sözüm qalar dünyada.
İllər ömür zəmisi, çin -çin biçib yığarsan,
Küləklərdə sovurub, dən--dən seçib yığarsan.
Bir gün gələr bilərsən, sənin deyil bu dünya,
Gözlərini dünyadan gün--gün keçib yığarsan.
Bulud--bulud tutulsa, dağlar başı çən varam,
Dalğalanan zəmidə dolu sünbül, dən varam.
Dan üzünə şeh gülər bir çəmənin üstündən,
Yaxşı baxsan görərsən, hər damlada mən varam.

Görünür istedadlı rəssam, portretlər ustadı Adil Rüstəmov Əli Rza Xələflinin zəngin yaradıcılığını yaxşı oyrənib...
Ona görə də şairin mənəvi mühitini, başqa sözlə xarakterini, kimliyini rənglərlə yaratdığı cizgilərlə aça bilib...
Mən şairin üç xarakterik rubaisini də mətnə daxil etdim ...
...bəli , ruhumuza təsir edə biləcək gücdə yazılmış o bəndləri həmin portretdən dünyaya, insanlara nəzərləri ilə nüfuz edən sənətkar yaza bilərdi...
Əzizə Quliyeva

16-01-2025, 11:45
İranda "pantomim" etiraz aksiyasının yaradıcısı Qulamhüseyn Saedi


Maşallah Rəzmi

Fars dilindən çevirəni: Səməd Bayramzadə

İranda "pantomim" etiraz aksiyasının yaradıcısı Qulamhüseyn Saedi
(və onun həyatı haqqında danışılmamış faktlar...)

Gövhər Murad təxəllüslü Qulamhüseyn Saedi (15 yanvar 1935 - 23 noyabr 1985) həkim, yazıçı, şair və siyasi fəal idi. O, Tehranda İran Yazıçılar Cəmiyyətinin və Parisdə Sürgündə olan İran Yazıçılar Cəmiyyətinin yaradıcılarından, çağdaş Azərbaycan mədəniyyət və incəsənətinin ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. Saedi Təbriz şəhərində orta səviyyəli bir ailədə dünyaya gəlib, atası dövlət işçisi, anası isə dərzi olub. O, 12 yaşında olarkən Azərbaycanın Milli Hökuməti dövründə bir il öz ana dilində, Azərbaycan türkcəsində təhsil almış və o vaxtdan ana dilinə sevgisi daha da artmışdır. Sonralar ana dilində bədii əsər yarada bilmədiyi üçün həmişə təəssüflənmişdir. O, yeniyetmə ikən məqalələr və qısa hekayələr yazmağa başlayıb. Saedi özü belə izah edirdi: “Yeniyetmə yaşlarında olanda bəzi yazılarım Təbriz qəzetlərinin birində çap olunurdu. Bir gün fars dili müəllimim mənə inşa mövzusu tapşırdı və mən də yaxşı bir inşa yazdım. Həmin inşa dərhal qəzetdə təxəllüslə dərc olundu. Ertəsi gün müəllim məndən inşamı oxumağımı istədi. Mən inşanı oxuyanda o, yazı taxtasının önündə qulağımın dibinə bərk bir şillə vurub dedi ki, get, bir də qəzetdən yazı köçürməyi dayandır. Mən də təxəllüsümün tanınmasını istəmədiyim üçün heç nə demədim, qəzet yazısını özüm yazdığımı demədim, sonra yerimə geçib sakitcə oturdum.
O, ləqəbi ilə bağlı belə yazır: "O zamanlarda bir gün Təbrizin Tobaiyyə qəbiristanlığında qəbirlər arasında gəzib məzar daşlarının üzərindəki yazıları oxuyurdum. Bir məzar daşının üzərində toz var idi, onu sildim. Orada “Gövhər Murad qızı” yazılmışdı, bu adı bəyəndim və təxəllüs seçdim. Ondan sonra pyeslərimi “Gövhər Murad”, hekayələrimi isə “Saedi” adları ilə imzaladım”.
Saedi Azərbaycan Demokrat Firqəsini həmişə yüksək qiymətləndirirdi və Demokrat Firqəsinin gənclər təşkilatının üzvü olduğu üçün fəxr edirdi. Firqə məğlub olduqdan sonra onun gənclər təşkilatı 1953-cü ilə qədər gizli fəaliyyət göstərmişdir. Saedi Firqənin cavanlar qəzetində məqalələr yazdığına görə 1953-cü ildə 19 avqust dövlət çevrilişindən sonra bir il həbsə məhkum edilərək zindanda qaldı. O, 1954-cü ildə azadlığa çıxandan sonra Təbriz Universitetinə daxil olur.

Bu sətirlərin müəllifi, yəni mən, Qulamhüseyn Saedini 1967-ci ildə Təbrizin ziyalı və Səməd Behrənginin dostları çevrəsinə cəlb olunduğum vaxtlarda Manaf Fələki Təbrizi ilə dostları arasında bir neçə dəfə görmüşdüm. 1971-ci ildə Tehranda edam edilən Manaf Fələki Təbrizi mənimlə qohumdur və Saedi çoxsaylı müsahibələrində Təbriz Universitetinin tələbəsi olmuş xalçaçı Manaf Fələki adlı dahi şəxsiyyəti necə kəşf etdiyini dəfələrlə açıqlayıb. Səməd Behrəngi Araz çayında boğulmazdan əvvəl Saedi Təbriz və Tehran ziyalıları arasında əlaqə vasitəsi idi və hər dəfə Təbrizə gələndə adətən Tehrandan olan bir-iki nəfər dostunu, o cümlədən Calal əl-Əhmədi özü ilə gətirərdi. Mən Saedinin Təbrizə gələn dostlarını zarafatcıl insanların toplaşdıqları “Eşşəklər qəhvəsi” adlanan qəhvəxanaya aparması barədə 2000-ci ildə “Təbriz qəhvəxanaları” adlı məqaləmdə ətraflı yazmışam.
Saedi Təbriz Universitetində tibb təhsili alıb. Sonra Tehranda psixiatriya üzrə ixtisaslaşıb. 1961-ci ildə Təbriz Universitetində “Azərbaycanda psixonevrozun sosial səbəbləri” adlı dissertasiya işini bitirmişdir.
O, digər gənc həkimlər kimi zabit rütbəsi almaq əvəzinə, hərbi xidmət keçərkən siyasi mənşəyinə görə cəzalandırılıb və Tehranın İşrətabad qarnizonunda sadə bir əsgər kimi qarnizon komandirlərinin mühafizə xidmətinə təhkim edilmiş, itaətsizliyinə görə Saedini müntəzəm olaraq cəzalandırılmışlar. Saedi iki illik hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra bir müddət həkim olan qardaşı ilə birlikdə çalışdı və sonra Tehranın cənubunda öz tibb məntəqəsini (mətəb) açıb insanlara hər cür tibbi xidmət göstərməyə başladı. Hətta o, həmin ərazidə kasıb ailələri üçün mamallıq xidməti də göstərmişdir. Saedinin dediyinə görə öz əli ilə dünyaya gətirdiyi uşaqlardan biri inqilabdan sonra təsadüfən onu Xomeyni mühafizəçilərinin əlindən xilas etmişdir. Saedinin həm də öz evi olan tibb məntəqəsi 1970-ci illərdə yazıçıların, ziyalıların və siyasi fəalların görüşdüyü yer idi. Saedinin özü də Xalq Fədai Partizanları təşkilatı ilə sıx əlaqədə idi və Xalq Fədailərinin bəzi bəyanatlarını yazdığını da etiraf edirdi. Saedi Məhəmməd Rza şahın dövründə bir neçə dəfə həbs olunub. Mən özüm ilk dəfə Mərziyə Əhmədi Eskuidən eşitmişəm ki, “Saedi Evində məhbusdur”. O zaman Evin zindanı haqqında məlumatım olmadığından fikirləşirdim ki, yəqin Saedini öz evində həbsdə saxlayırlar və bilmirdim ki, illər sonra Evin həbsxanası mənim də şəxsi işgəncə evim olacaqdır.
O dövrün əksər siyasi fəalları ilə Saedinin şəxsi və siyasi əlaqələri var idi. Saedi şah rejiminə qarşı silahlı mübarizə aparan Xalq Fədai Partizanları təşkilatı ilə Fətəli Pənahiyan vasitəsilə əlaqə saxlayırdı. Fətəli Livanda partizan təlimi almış və silahla İrana qayıtmışdı, lakin 1975-ci ildə Tehranda SAVAK agentləri ilə silahlı toqquşmada öldürülmüşdü. Fətəli Pənahiyanın əmisi general Mahmud Pənahiyandır. General Mahmud Pənahiyan şah ordusunun polkovniki olub, 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinə daxil olub.
O, Təbriz qarnizonunun komandiri olub. Firqə məğlub olduqdan sonra Bakıya gəlib və illər sonra İraq hökumətinin dəvəti ilə həmin ölkəyə gedərək Bağdadda məskunlaşıb. General Pənahiyan Bağdadda “İran Xalqlarının Milli Cəbhəsi Radiosu” adlı farsdilli radio stansiyasını idarə etmiş və bu radiostansiyanı şah rejiminə müxalif olan qüvvələrin ixtiyarına vermişdir. 1978-ci il inqilabından əvvəl radio siyasi təbliğatın ən təsirli vasitəsi idi və buna görə də Məhəmməd Rza şah 1978-ci ildə müxalifəti qızışdıran və inqilabı alovlandıran BBC Radiosundan narazı idi. Həmin dövrdə Bağdad radiosunu dinləyən, hərbi təlim keçmək və şah rejiminə qarşı silahlı mübarizəyə qalxmaq üçün İraq üzərindən İordaniyaya və ya Livana getmək istəyən iranlı inqilabçı gənclər gizli şəkildə İraqa daxil olduqdan sonra İraq hökuməti onları general Pənahyanın ixtiyarına verirdi. General Pənahiyanın vəzifələrindən biri də bu gənclərə rəhbərlik və onları Livan və ya İordaniyadakı partizan təlim düşərgələri ilə tanış etmək idi.
Səməd Behrənqinin ölümündən sonra mən Saedini görmədim, amma onun bəzi pyesləri əsasında hazırlanmış tamaşalara baxmaq üçün bir neçə dəfə Tehrana getdim, Saedinin çap olunan hər əsərini oxudum. 1960-cı illərin sonlarında Saedinin pyesləri çox populyarlaşdı. Yadımdadır, onun bir neçə əsəri şəhər teatrında nümayiş etdirildikdən sonra Tehran qəzetləri Səttar Xandan sonra Tehranı fəth edən ikinci azərbaycanlının Saedi olduğunu yazırdılar; Səttar xan Tehranı silahla, Saedi isə qələmlə fəth etdi.
Həmin illərdə mənim Mərziyə Ahmadi Eskui ilə siyasi münasibətlərim olub. O, Tehranda Qulamhüseyn Saedi ilə görüşərdi və hər görüşdən sonra onun özü və fəaliyyəti barədə xəbərləri mənə danışardı. Mərziyə Eskui 1974-cü ildə Tehranın Fövziyə meydanında SAVAK agentləri ilə silahlı toqquşmada öldürüldü.
1960-cı ilin yayında Urmiya yaxınlığındakı Quşçu kazarmasında İran Ordusunun Maarif Korpusunda (Sütununda) xidmətə hazırlaşmaq üçün təlim keçərkən hərbi bayramda mən və digər kurs yoldaşlarım birlikdə Saedinin mim (pantomima, lal oyunu) ifalarını təqlid edərək “Eşitmirik” adlı mim tamaşası göstərdik. Qarnizon komandirləri rəsmi təbliğata zidd olan bu lal (mim) oyununun siyasi əhəmiyyətini dərk etmirdilər.
Saedi yorulmaz bir yazıçı idi. O, “Hava əhli”, “İlxıçı”, “Xiyav”, “Meşkinşəhr” də daxil olmaqla, 40-dan çox pyes, ssenari, hekayə və iri həcmli monoqrafiyalar nəşr etdirmiş, Tehran və Təbriz qəzetlərində, xüsusən də özünün Tehranda nəşr etdiyi “Əlifba” Dərgisində saysız-hesabsız məqalələr yazmış, çoxsaylı söhbətləri, müsahibələri və şifahi tarix qeyd etmişdir. Qulamhüseyn Saedi özü nəinki davamlı olaraq yazırdı, həm də ətrafındakıları şeir, hekayə, monoqrafiya yazmağa, folklor araşdırmalarına, bir sözlə bacardıqları qədər yazmağa və döyüşkən bir şəkildə nəşrin imkanlarından və imtiyazlarından istifadə etməklə onları dövri mətbuat və aylıq jurnallarda çap etdirməyə təşviq edirdi.
Saedi Parisə gəldikdən sonra sürgündə “Əlifba”nın 6 nömrəsini nəşr etdirdi. Parisdə yaşayan azərbaycanlılar Saedidən “Əlifba”nın bir nömrəsini Azərbaycan türkcəsində çap etdirməyi xahiş etmişdilər. Saedi isə onu çap edəcəyinə söz vermişdi (nəşrin məzmunu “bir”, “iki” ünvanlı başlıqlarla çapa hazırlanmışdı, lakin nəşr olunmamışdı, çünki son redaktənin keçirilməli olduğu gün Saedi xəstəxananın anesteziya otağına girdi), lakin o, çox yaşamadı və Parisdə 50 yaşında, 23 noyabr 1985-ci ildə qürbət ağrısından öldü. Saedi Parisdə Pere Laşez qəbiristanlığının 85-ci hissəsində dəfn edilib.
Məncə, Saedinin əksər əsərləri ədəbi-bədii şedevrlərdir. Səbəbsiz deyil ki, bəzi teatr sənətçiləri Saediyə “İranın Anton Çexovu” ləqəbi vermişlər. İnqilabdan sonra (İrandakı 1978-1979-cu illər inqilabı nəzərdə tutulur) Saedi bir neçə ədəbi və siyasi xadimlə birlikdə “Milli Demokratik Cəbhə” adlı siyasi bir qrup yaratdı. Xomeyninin agentləri o cəbhənin yaradıcılarının əksəriyyətini edam etdilər. Cəbhənin qurucuları və Saedinin yaxın dostlarının edamından sonra Xomeyniçilər Saedini həbs edib edam etməyə çalışsalar da, o, bir müddət gizli yaşadıqdan sonra 1981-ci ildə Bəlucistan vasitəsilə Pakistana, oradan da Parisə qaça bildi.

Saedi İranı tərk etdikdən sonra gələcək nəsillər, hətta İrandakı teatr tələbələri belə Saedinin adını belə eşitməsinlər deyə, onun bütün kitabları satışdan toplanaraq məhv edildi və əsərlərinin nəşri qəti şəkildə qadağan olundu. Yalnız Saedini tanıyanlar və kitablarından bəzilərini özlərində saxlayanlar onları gizli şəkildə maraqlananlara verirdilər. İran Yazıçılar Cəmiyyətinin üzvləri də hərdən bir Saedinin adını çəkirdilər. Necə də ağrılıdır ki, İran sənətçilərinin yeni nəsli öz ölkələrinin ən böyük yazıçı və dramaturqunu tanımır. Bu, bir xalqın mədəni təcrübəsini əlindən almadan, onu qiymətli bədii irsdən məhrum etmədən mümkün ola bilməzdi. İndiyə kimi İslam Respublikası rəhbərliyinin öz mədəniyyət xadimlərinə etdiklərini heç bir diktatura hökuməti öz mədəniyyət işçilərinə etməmişdir. Kino sənətinin şedevrlərindən sayılan və dünya şöhrəti qazanmış “İnək” filmi Saedinin “Bəyəldə yas tutanlar” pyesi əsasında çəkilmişdir. Həmin filmin baş qəhrəmanı rolunu Nəsiriyan oynamış, ssenari müəllifi və rejissoru isə Dariyuş Mehrcuidir. Hətta anti-sənətçi olan Ruhulla Xomeyni kimi bir adam da İraqda olarkən bu filmi görüb tərifləmişdi, amma inqilabdan sonra həmin Xomeyniçilər Saedinin qanına susadılar.
1986-cı ilin sonunda mən Parisə gələndə Qulamhüseyn Saedi artıq bir il idi ki, ölmüşdü. Mən və həyat yoldaşım onun vəfatının birinci ildönümü ilə əlaqədar Parisdəki “Georges Pompidou” (Jorj Pompidu 1962-1968-ci illərdə Fransa Respublikasının Baş naziri, 1969–1974 illərdə isə Prezidenti olmuşdur) adına kitabxanada Mühacirətdə olan İran Yazıçılar Dərnəyinin səyləri nəticəsində keçirilən mərasimdə iştirak edə bildik. Hətta öz adına belə etiraz edən və özünü heç kimin qulu hesab etməyən Qulamhüseyn öldüyü gün xəstəxanada həmyerlisi, doktor Homa Natiqə demişdir:

Açıq qoy pəncərəni, gözüm görsün gələni,
Necə qəbrə qoyarlar qürbət yerdə öləni?


Saedinin həyatının son illəri çox əzablı keçmişdi. Əslində, onun həyatı bir pantomimaya çevrilmişdi, yəni o yaşamırdı, daha doğrusu, əlacsızlıqdan özünü canlı kimi göstərirdi. O, qürbət acısına, vətəndən uzaq olmağın acısına dözə bilmədi. Boşboğaz, başıboş və heç bir sənətin yiyəsi olmayan insanlardan kənar gəzərdi. Şair demişkən, “Cin (şeytan) qovanlar ondan üz döndərmişdilər, O da bütün ömrü boyu zəlillərdən (cin vuranlardan) qaçardı”. Parisdə İran Xalq Mücahidlərinin rəhbərlik etdiyi Milli Müqavimət Şurası Saediyə mənzil tapmaqda kömək etmişdi. O, İslam Respublikasına müxalif olan bütün siyasi fəallarla əlaqə saxladığından, Xalq Mücahidlərinə də yaxınlaşmışdı. Lakin onun ifrat solçu ətrafı və Xalq Mücahidlərinin əleyhdarları Saedini tənqid edərək ona əzab verirdilər.
Özü də deyir ki, vaxtımı boş yerə alan zəhlətökən qonşuların, tanışların əlindən qaçıb canımı qurtarmaq üçün Pere Laşez qəbiristanlığına sığınıb, məzar daşları üzərində yazılar yazardım. Günün sonunda gözətçi qəbiristanlıqda heç kimin qalmadığına əmin olmaq üçün qəbiristanlığın müxtəlif hissələrinə baxış keçirər və sonra giriş qapılarını bağlayardı. Mən də qəbirlərdən birinin arxasında gizlənərdim və mühafizəçi gedəndən sonra səhərə qədər Pere Laşez qəbiristanlığının elektrik işıqları altında yazardım.
Vətənini tərk edəndən sonra Saedi sudan çıxmış balıq kimi olmuşdu, onun ölümü qəti idi. Nəhayətdə Saedinin siqaret və alkoqoldan zədələnmiş ağ ciyərləri irinləyir və onun əzablı ölümünə səbəb olur.

Burdan bir atlı keçdi,
Atını oynatdı keçdi,
Gün kimi işıq saldı,
Ay kimi batdı keçdi.


Saedinin haqqında yazan farsdilli dostlarının çoxu onun həyatında iki əsas məsələyə bilərəkdən toxunmayıblar. Bu iki mövzudan biri Saedinin ana dilidir. Saedi həmişə öz ana dilində yazmaq eşqi ilə yaşayıb və bu nisgili də özü ilə qəbrə aparıb. İkincisi isə Saedinin Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Gənclər Təşkilatına üzv olması idi. Yeniyetməlik illərindən bəri bu üzvülük Saedinin həyatının mənası və şəxsiyyətinin bir parçası olub. Senzuraya qarşı çıxdıqlarını iddia edən adamların Saedinin şəxsiyyətinə açıq senzura tətbiq etmələri onların İran millətçiliyinə xas olan anti-türk mentalitetlərini əks etdirir.


Gövhər Murad. Pantomim oyunları

Saedinin kitablarında olmayan bir çox əsərlərinə qəzetlərdə, jurnallarda və ya bəzi dostlarının əlində olan əlyazmalarında rast gəlmək olar. Bundan əlavə, Saedinin çoxlu sayda əlyazmaları və nəşr olunmamış əsərləri də həbsdə olduğu müddətdə şah rejiminin SAVAK təşkilatı tərəfindən müsadirə edilərək məhv edilmişdir. Nə yaxşı ki, Saedinin dostlarından olan cənab Bağır Murtəzəvi onun bir sıra dağınıq əsərlərini, həmçinin Saedi haqqında yazılmış məqalələri toplayıb xaricdə gözəl bir kitab halında nəşr etdirmişdir.
Saedinin "Pantomimlər" kitabı dialoqsuz yazılmış 10 qısa pyesdən ibarətdir. Saedi öz pyeslərində insanların acizliyini və əlacsızlığını, insan cəmiyyətlərində insanlar arasındakı balanssız münasibətləri göstərir. Kitabındakı pantomim pyeslərin adları belədir: “Qara geyim”, “Səhra adamı”, “Kasıb”, “Dəvət”, “Kədərli”, “Quyu ruhu”, “Gözləmədə”, “Meşə”, “Tale”, “Qayçı və kəndir”.
Qulamhüseyn Saedi nitqsiz teatr tamaşasının spesifik bədii janrı olan pantomimanı “lal oyunu” kimi tərcümə edib. Başqaları isə pantomimanı “əda çıxarmaq” yansilamaq kimi tərcümə etmişlər. Saedi Azərbaycanda və xüsusilə Təbriz şəhərində bu sənətin məşhur nümunələrindən istifadə edərək özünəməxsus etiraz pantomima üslubu yaradıb. Saedidən əvvəl İranda heç kim danışıqsız pyes yazmamışdı. Buna görə də Saedinin lal oyunları iranlılara pantomima sənətini tanıtdı. O həm də İranda siyasi və etiraz pantomima sənətinin yaradıcısı və banisidir.
Dəfələrlə dostları və teatr aktyorları Saedidən lal oyunlarını (pantomima) yaratmaq motivasiyasını soruşublar. Saedi ana dilində təhsilin qadağan edilməsinə toxunaraq deyib: “Lal oyunu (pantomima) ana dilindən başqa bir dil bilməyən, xarici ölkələrdə dolanmaq üçün öz istəyini jest və baş, əl, bədən hərəkətləri ilə ifadə etməyə məcbur olan insanların iztirablarının ifadəsidir. Dilsiz pyeslərin yazılmasında əsas motiv teatrlaşdırılmış lal tamaşalarda dilsiz insanların dərdinin ifadəsi olmuşdur. Daha doğrusu, teatrlaşdırılmış lal oyunları (səssiz) pyeslərinin yazılmasında əsas motivasiya məhz dilsiz insanların dərdini ifadə etmək idi”.
Əslində Saedinin lal oyunları (pantomimləri) dilsizlərin və dili hakimiyyət tərəfindən kəsilənlərin etirazı və üsyanıdır. Bu insanlar lal oyunları (dilsiz dil) vasitəsilə hökumətin onların dilinə qarşı olduğunu göstərirlər. Dili haram olan şəxs dili kəsilib danışa bilməyən məhkuma, qanadları qırılıb uçmaq gücü əlindən alınan quşa, dərd çəkən, ancaq dərdini dilə gətirə bilməyən, ağrı çəkib qışqıran, amma səsi eşidilməyən, fəryadları görünməyən və içinin dərinliklərinə axan birinə bənzəyir.
Saedinin pantomima sənətinin kökləri Azərbaycandakı lal oyunları (kukla) sənəti ənənəsinə söykənir. Bunun bariz nümunələrindən biri çörəkçinin səngək (daşda pişən çörək) çörəyinin xəmirini necə yoğurduğunu və bişirməsini bənzərsiz pantomima ilə təsvir edən Şateri rəqsidir. Mənim yeniyetməlik illərimdə, toylarda, milli şənliklərdə Təbrizin hər yerində Şateri rəqsi ifa olunurdu və demək olar ki, böyük-kiçik hamı bu rəqsi öyrənib hər dəfə onu ifa edirdi.
Mən 1971-ci ilin iyununda ilk dəfə həbs edilərkən 7 ay karserdə saxlanıldım, qışda isə Evin həbsxanasındakı karserdən daha 15 məhbusun saxlandığı ümumi kameraya köçürüldüm. Artıq sorğu-sualın və dindirilmənin olmadığı gecələrdə əksəriyyəti ziyalı olan və Xalq Fədai Partizanları ilə əlaqədə həbs edilmiş, işgəncələr nəticəsində yaralanan və xəstələnən Evin əsirləri öz müqavimət ruhlarını artırmaq üçün yaradıcılıq işləri ilə məşğul olurdular və hər bir məhbus kiçikliyinə və təkrar olunmasına baxmayaraq, öz sənətinə aid bir nümunə ilə çıxış edirdi. Bu zaman Evin həbsxanasının hərbi mühafizəçiləri əsgərlər belə onlara mane olmurdular. Məhkumların əksəriyyəti xatirələrini danışır, bəziləri şeir deyir, bəziləri isə Səməd Behrəngiyə oxşar əhvalatlar söyləyir və ya xalq mahnıları oxuyurdular. Pantomima sənətini siyasiləşdirmiş və səssiz etirazı ifadə etmək üçün yeni üsul kimi yaradan doktor Saedinin böyük əməyini xatırladan pantomimi ifa etmək də hər gecə həmin kiçik qrupun fəaliyyətlərindən biri idi. Artıq 40 ildir ki, Saedi bizi tərk edib.
Paris, 1 yanvar 2025-ci il
����������� ��������� ������ � �����-����������.
��� dle ������� ��������� ������� � �����.
���������� ���� ������ ��������� � ��� �����������.
Sorğu
Saytımızda hansı mövzulara daha çox yer verilməsini istəyirsiniz?


Son buraxılışımız
Facebook səhifəmiz
Təqvim
«    Oktyabr 2025    »
BeÇaÇCaCŞB
 12345
6789101112
13141516171819
20212223242526
2728293031 
Reklam
Hava
Valyuta
Reklam

Sayğac
Xəbər lenti
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Foto
Erməni tərəfdən Azərbaycan mövqeləri belə görünür... - VİDEO






Bütöv.az
Video
"Vətən Qəhrəmanları" Şəhid İlyas Nəsirov


All rights reserved ©2012 Butov.az
Created by: Daraaz.net Wep Developer By DaDaSHoV
MATERİLLARDAN İSTİFADƏ EDİLƏRKĦƏN PORTALIMIZA İSTİNAD ZƏRURİDİR!!!