“Ölüm indi çox asanlıqla məni tapa bilər, amma nə qədər ki,
yaşamaq imkanım var, gərək ölümlə üzləşməyə tələsməyəm.
Əlbəttə, bir vaxt ölümlə üzləşmək məcburiyyətində qalacağam
və qalmalıyam da, onda ölmək önəmli deyil. Önəmli budur ki,
mənim həyatım və ya ölümüm başqalarının həyatında nə iz
qoyacaqdır”

Səməd Behrəngi (1939-1968), Təbriz

2021-ci ilin 7 noyabr səhəri Güney Azərbaycanın Təbriz şəhərindən olan, uzun illərdir Bakıda yaşayan soydaşımız Ümid Niyayeşdən həyat yoldaşı Şahnisə xanım Rüstəmovanın Covid-19-dan Məhəmmədi qəsəbəsindəki modul tipli xəstəxanada dünyasını dəyişdiyi xəbərini aldım və əzizlərinin, yaxınlarının, iş yoldaşlarının xəbəri olsun deyə, məlumatı paylaşdım. Mən bu paylaşımda onu tanınmış güneyli ziyalımız Ümid bəyin xanımı kimi deyil, Cənubi Azərbacan məktəbinin yetişdirməsi kimi təqdim etdim. Belə ki, Şahnisə xanım uzun illərdir ki, AMEA akad. Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq institutunun Cənubi Azərbaycan şöbəsində elmi işçi olaraq çalışmış, “İran İslam inqilabından (1978-1979-cu illər) sonra Cənubi Azərbaycanda milli şüurun inkişafı” mövzusunda əsaslı tədqiqat işi aparmış və adıgedən mövzu ilə bağlı qələmindən bir sıra maraqlı və dəyərli elmi tədqiqat əsərləri Azərbaycanda və onun xaricindəki sanballı elmi dərgilərdə çap olunaraq yayılmışdır. Cari ilin noyabr ayının ikinci yarısında eyni adlı mövzuda tarix üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya işinin ilkin müzakirəsi də planlaşdırılmışdı. Amma zamanın hökmü başqa cür oldu...
Şahnisə Rüstəmovanın 1978-1979-cu illər İran İslam inqilabından sonra Cənubi Azərbaycanda milli şüurun inkişafı mövzusunda apardığı elmi araşdırmaları əslində tanınmış tarixçi-şərqşünas alimimiz Vidadi Mustafayevin XX əsrin 1-ci yarısında Cənubi azərbaycanlıların milli şüurunun öyrənilməsi ilə bağlı elmi tədqiqatlarının davamı da hesab etmək olar. Milli şüur məsələlərini araşdıran Şahnisə Rüstəmova özündən öncə bu sahədə aparılmış tədqiqat işlərini və araşdırmaları dərindən mütaliə etmiş, əsaslı təhlilini aparmış və tədqiqatın əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirmiş, bu əsasda da dissertasiya işinin dolğun planını tərtib etmişdir.
1978-1979-cu illər İran İslam inqilabından sonra Cənubi Azərbaycanda milli şüurun inkişafını araşdıran tədqiqatçı İran İslam inqilabından qabaq cənubi azərbaycanlıların milli şüurunun yaranmasına və inkişafına təsir edən tarixi-siyasi, mədəni faktorları ön plana çəkir, XIX əsrin sonlarından XX əsrin birinci rübünə qədər azərbaycanlıların mədəni və siyasi vəziyyətini, o cümlədən Pəhləvilərin etnik-milli siyasətini, Azərbaycan Milli Hökumətinin qurulması və süqutundan sonrakı dövr ərzində (1945-1977) azərbaycanlıların milli şüurunun vəziyyətini araşdırır, bu əsasda da İran İslam inqilabından sonra Cənubi Azərbaycanda milli şüurun inkişaf istiqamətlərini müəyyən edir. Ş.Rüstəmova bu istiqamətlər sırasında çağdaş Cənubi Azərbaycan tarixində milli-mədəni hərəkata, ana dilində təhsil məsələsinə, mətbuatın milli şüurun inkişafında yeri məsələlərinə xüsusi önəm verir və real tarixi faktlar və onların təhlili bazasında apardığı məntiqi təhlillərə və əldə etdiyi nəticələrə uyğun olaraq həmin istiqamətlərin mahiyyətini açır, onların Cənubi Azərbaycanda, eləcə də bütün İranda məskunlaşan azərbaycanlılar arasında siyasi hərəkata təsirini əsaslı bir şəkildə müəyyən edir.
Bundan sonra tədqiqatçı Cənubi azərbaycanlıların İran daxilində yaratdıqları ictimai-siyasi və mədəni təşkilatların yaranması barədə ətraflı məlumat verir, onların fəaliyyətini dəyərləndirir, ölkə daxilində təsir dairəsi və nüfuzunu müəyyən edir. İranda siyasi hərəkatın gələcək inkişafı, istiqaməti və uğurlarını müəyyənləşdirmək məqsədilə Ş.Rüstəmovanın sözügedən araşdırmalarında Cənubi Azərbaycanda milli hərəkatın digər formaları (Babək qalası, Urmu gölü, futbol yarışları və s. bu kimi aktlarda baş verən etirazları) da təsnif və təhlil edilir. O, eyni zamanda İrandan xaricdə yaranan təşkilatların (xüsusilə Diaspor təşkilatlarının) milli mübarizəsinin mahiyyətini açıqlayır və bununla da İran İslam Respublikasında hakim rejimin etnik-milli siyasətinin əsas istiqamətlərini və onların azərbaycanlıların milli şüurunun inkişafı bazasında etnik hərəkatlara təsirini təyin etmiş olur.
Şahnisə Rüstəmovanın “İran İslam inqilabından (1978-1979-cu illər) sonra Cənubi Azərbaycanda milli şüurun inkişafı” mövzusunda icra etdiyi tədqiqat işinin ən maraqlı və dəyərli bir hissəsini “Müstəqil Azərbaycan Respublikasının yaranmasının cənubi azərbaycanlıların milli şüuruna təsiri” fəsli təşkil edir. Bu fəsildə tədqiqatçı İran İslam Respublikası və Azərbaycan Respublikası arasındakı dövlətlərarası münasibətlərdə Cənubi Azərbaycan, eyni zamanda Dağlıq Qarabağ müharibəsinin azərbaycanlıların milli şüurunun inkişafında yeri məsələlərini çox böyük bir məharətlə şərh edir, çox əsaslı nəticələr əldə edir, Cənubi Azərbaycanda və İranda yaşayan azərbaycanlıların milli-demokratik hüquqlar uğrunda gələcək mübarizələrində doğru və düzgün hərəkət istiqamətlərini, gərəkli taktikanı, onun həyata keçirilməsi yollarını müəyyən etmək işində tövsiyələrini verir.

Şahnisə Rüstəmovanın yuxarıda qeyd olunan mövzu ilə bağlı çap olunmuş əsərləri sırasında “Cənubi azərbaycanlıların milli şüurunun sonrakı inkişafında 21 Azər hərəkatının yeri” (“21 Azər-70” mövzusunda Elmi Konfransın materialları, Bakı, “Araz” nəşriyyatı, 2015, s.249-261), “Cənubi azərbaycanlıların milli şüurunun inkişaf xüsusiyyətləri (1979-cu ildən XX yüzilliyin sonlarınadək” (“Tarix və onun problemləri” jurnalı, Bakı Dövlət Universitetinin nəşri, №3, 2016), “İranda Azərbaycan dilinin müasir vəziyyəti” (“Bakı Universitetinin xəbərləri” elmi jurnalında çap olunmuşdur, No1, 2017, səh. 28-34), “Cənubi Azərbaycanın Qərb bölgəsində cənubi azərbaycanlıların milli şüuruna təsir edən amillər” (16-17 oktyabr 2017-ci ildə təşkil etdiyi AMEA-nın həqiqi üzvü, Sovet İttifaqı Qəhərəmanı Ziya Musa oğlu Bünyadovun xatirəsinə həsr olunmuş “Müasir şərqşünaslığın aktual problemləri (Ziya Bünyadov qiraətləri)” mövzusunda beynəlxalq elmi konfransın tezisləri, Bakı, 2017, s.134), “İran-Azərbaycan münasibətlərində Cənubi Azərbaycan məsələsi” (“Sivilizasiya” elmi jurnalı, Bakı Avrasiya Universitetinin nəşri, cild 7, №2 2018 (38), s.96-102), “Qarabağ müharibəsinin cənubi azərbaycanlıların milli şüuruna təsiri” (“Elm tarixi və elmşünaslıq: fənlərarası tədqiqatlar” mövzusunda I beynəlxalq elmi konfransın materialları, “Elm və Təhsil”, Bakı-2018, s.268- 270), “Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin cənubi azərbaycanlıların milli şüurunun inkişafında yeri” (“Tarix, insan və cəmiyyət” elmi-nəzəri və elmi-metodik jurnalı, ADPU-nun nəşri, II sayı, Bakı-2019, 2 (25), s.94-102), “Cənubi Azərbaycan milli hərəkatının İranın siyasi atmosferinə təsiri” (“Gileya” elmi jurnalı, (№145 (6), Kiyev-2019, s.90-95), “Cənubi azərbaycanlıların milli mübarizəsində onlayn media və sosial şəbəkələrin rolu” (“Şərq xalqlarının Bakı qurultayı - 1920. Şərq dünyası 100 il əvvəl və bu gün” adlı Beynəlxalq Elmi konfransının tezisləri, Bakı, 2020, s.109-111), “Dağlıq Qarabağ müharibəsinin cənubi azərbaycanlıların milli şüurunun inkişafında yeri” (https://butov.az/guneyin_sesi/15834-daliq-qaraba-muharbsnn-cnub-azrbaycanlilarin-mll-uurunun-nkafinda-yer.html) kimi çox məzmunlu və dəyərli məqalələri yer alır. Onun Cənubu Azərbaycan şöbəsinin elmi müzakirəsindən keçərək “Cənubi azərbaycanlıların milli-mədəni mübarizəsi kinematoqrafiyada” adlı məqaləsi Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun “Şərq Araşdırmaları” jurnalına, “Cənubi azərbaycanlıların milli mübarizəsində onlayn media və sosial şəbəkələrin rolu” adlı məqaləsi isə Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetinin “Tarix, insan və cəmiyyət” 3(33) elmi-nəzəri və elmi-metodik jurnalına çapa təqdim edilmiş və ümid edirik ki, yaxın zamanlarda işıq üzü görəcək.
Şahnisə Rüstəmova eyni zamanda da çox yüksək səviyyəli redaktor idi. Belə ki, o, Azərbaycan dilinin stilistikasını, qrammatikasını gözəl bilirdi. Ş.Rüstəmova Səməd Sərdariniya “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur” (Bakı, “Zərdabi” nəşriyyatı, 2014, 202 səh.) kitabının redaktoru olmuş, 386 səhifədə latın qrafikasında təkrar nəşrə hazırlanmış və Elmi Şuranın 28.09.2021-ci il tarixli 06 saylı qərarı ilə çap edilmiş “Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki (1828-1917)” adlı kitabının hazırlanmasında yaxından iştirak etmişdir.
Ümidvarıq ki, Şərqşünaslıq İnstitutunun rəhbərliyi də Şahnisə Rüstəmovanın elmi yaradıcılığına layiq olduğu dəyəri verəcək, müdafiə olunmasa belə, onun elmi işinin çapa hazırlanmasında lazım olan dəstəyini əsirgəməyəcək. Cənubi Azərbaycan şöbəsinin elmi kollektivi də bu işdə müvafiq yardımlarını göstərəcək.
Bu qısa ömründə Azərbaycan tarixinin çox mühüm bir məsələsinə həsr etdiyi araşdırmaların nəticələrinə görə Şahnisə xanım çox böyük və uğurlu işlər görmüşdür.
O, 26 oktyabr 1975-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Yevlax şəhərində dünyaya göz açmışdı. Orta təhsilini də bu şəhərdə almışdı. Tarix ixtisası üzrə ali təhsil almışdı. Elmi yaradıcılığı da AMEA akademik Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu ilə bağlı olmuşdur. Həmin illərdə də Azərbaycan Respublikasında yaşayan, elmi fəaliyyətlə məşğul olan Güney Azərbaycan ziyalısı Ümid Niyayeş ilə ailə həyatı qurmuş, 2008-2010-cu illərdə Təbrizdə yaşamışlar. Bu zamanda da Şahnisə Rüstəmova gələcək elmi yaradıcılığının istiqamətini müəyyənləşdirmiş, orada yaşadığı gündəlik həyatında Cənubi azərbaycanlıların milli-demokratik hüquqlar uğrunda mübarizəsinin sosial-iqtisadi, mədəni və siyasi aspektləri ilə yaxından tanış olmuş, milli şüurun inkişafına təsir edən, onu formalaşdıran səbəbləri aydınlaşdırmaq üçün baş verən hadisələri, dövri mətbuat səhifələrini izləmiş, müvafiq materiallar toplamışdır.
Ş.Rüstəmova dəyərli Azərbaycan ziyalısı olmaqla yanaşı eyni zamanda çox qayğıkeş və zəhmətkeş bir ana, sədaqətli və əzmkar bir həyat yoldaşı idi. Dəniz adında çox zəkalı və ağıllı bir qız balasını da cəmiyyətimiz üçün yadigar qoyub getdi. İnanırıq ki, Ümid bəy də bu bir balanın təlim-tərbiyəsi, təhsili və həyatı ilə xanımı Şahnisənin gözləntilərinə uyğun bir şəkildə məşğul olacaq, Vətənimizə, millətimizə bütün varlığı, milli ruhu və yetkin şüuru ilə xidmət edə biləcək bir vətəndaş yetişdirəcək. Bu yolda ona səbr, dözüm və eyni zamanda uğurlar diləyirik.
Şahnisə Rüstəmovanın da məkanı cənnət, ruhu şad olsun.

Səməd Bayramzadə,
AMEA akad. Z.Bünyadov adına
Şərqşünaslıq İnstitutunun Cənubi
Azərbaycan şöbəsinin müdiri,

Bakı, 09.11.2021