Miraslan BƏKİRLİ
yazıçı-yurnalist

HƏR ZİYALI BİR TARİXDİ
(Tapdıq Novruzov-“Yaşanmış ömür” kitabını vərəqləyərkən)
Ziyalıların bəziləri yaşayan tarixdi və çox təəssüflər olsun ki, sağ olanda onu dəyərincə qiymətləndirə bilmirik; bir də dünyadan köçmüş ziyalılarımız – tarixin, zamanın ozü onu “ələyindən” keçirəndən sonra kimliyini ortaya qoyur, ziyalılıq içində, əslində, kökündə, genində ziya olan və bu ziyanı milli mənlik üçün “xərcləyənlərdi”. Bu baxımdan ziyalılarılar və ziyalılıq nə yersiz təriflərlə, nə saxta diplom, nə də elmi ad almaqla olmur. “Yaşanmış ömür” kitabını vərəqlədikcə düşünürsən ki, canında aristokratlıq, yurd sevgisi olan insan bütün təpkiləri, qadağaları adlayıb istədiyini eliyə bilər, Tapdıq Həmid oğlu kimi...
Son vaxtlar tez-tez eşitdiyim bir xoşagəlməyən fikrin şahidi oluram: “Hərə özündən, öz dədəsindən bir kitab yazır”... Düşünürəm ki, öz kök-nəslini öyrənməyən, tanımayan nə özünə, nə özgəsinə qiymət verə bilməz. “Yeddi arxa dolananı (yeddi babasını) tanımayan əsilsiz olar”, – deyiblər. Sovet dönəmində də, car Rusiyası vaxtında da özümüzü öz kökümüzdən ayırmağa çalışdıqlarından nə babalarımızı, nə tariximizi öyrənməyə qoymadılar.
Hər ailə, hər nəsil özlüyündə millətin, dövlətin bir parçasıdı – fərdlərdən millət, dövlət yaranır və aryı-ayrı fərdlər insanlar belə dövlətin, millətin “sütunu” ola bilər. Bu baxımdan biz özümüzü, ata-babalarımızı öyrənmədən nə tariximizi öyrənə, nə də öyrədə bilərik... Bu yaxınlarda böyük hörmət və ehtiram göstərdiyim dəyərli ziyalılarımızdan, ağsaqqallarımızdan biri – Vahid Novruzov mənə bir kitab verdi. Kitabda ata yurdu Böyük Ayrım kəndinin fonunda, atası Tapdıq Novruzovun timsalında öz ellərinin, bölgələrinin məişəti, yaşantıları, tarixi gerçəkliklər baxımlı bir film kimi oxucunu yaxın keçmışə – babaların ayaqladığı izlərə aparır... Mərkəzdən aralı – “gözdən, könüldən uzaq” ellər-obalarda elə kişilər olub ki, yurda olan məhəbbətinin nurunda, işığında yaşadığı dövrdə elədikləri əslində gələcək nəslin nurlu sabaha gedən parlaq ulduzlu “karvan yolu”du.
Belə kənd ziyalılarından biri də Tapdıq əmi, Tapdıq kişi, Tapdıq müəllimdi. İnternetin olmadığı, get-gəlin çətin olduğu vaxtda öz ziyası, daxili milli potensialı ilə elinə, millətinə, sözün əsl mənasında, xidmət edənlərdən biri olub. Qərbi Azərbaycanın Böyük Ayrım elində torpağa bağlılığı, əsl müəllim fəaliyyəti, eldə barmaqla göstərilən el adamı, qayğıkeş ailə başçısı kimi ömür sürməyib, həm də kəndin, bölgənin siyasi, mənəvi həyatında ziyalı kimi, maarifçi kimi, jurnalist kimi yorulmadan fəaliyyət göstərib. İndı hər hansı bir məqaləni, yazını bir neçə dəqiqənin içində ünvanına çatdıra bilirsən – istər redaksiyaya, istərsə də oxuculara. Ucqar dağ kəndində, türk olduğuna görə bir az da diqqətdən kənarda qalan bir eldə insanların yaşam tərzini və fəaliyytlərini gündəmə gətirmək, “biz də varıq”ı öz ziyalı-müəllim fəhmi, fəaliiyəti ilə İrəvana, yeri gələndə Bakıya çatdıra bilən insan – gənc Tapdıq yorulmaq bilmədən müqəddəs baba ruhumuzu yaşadanlardan biri olub. İrəvanımızda əvvəl “Qızıl Şəfəq”, sonra “Sovet Ermənistanı” qəzetinin səhifələrində zamanın tələbinə uyğun problemləri çözüb mətbuat səhifələrinə çıxarmaq gənc Tapdığın o zamanın (indi min cür məlumat, informasiya var) əsil aydınlarından biri olmasına dəlalət edir. Dəfələrlə əlifbamızın dəyişdirilməsi, tariximizin saxtalaşdırılması, türklərin türk olduğuna görə dədə-baba yurdlarından dəfələrlə didərgin salınması, millətimizin adının belə dəyişdirilməsi kimi çox ağır təpkiləri yaşayan millətin belə nümayəndələrinin olması və onların həyat-fəaliyyətinin kitablada, filmlərdə təbliği, öyrənilməsi də tariximizin, ziyalılarımızın öyrənilməsi və təbliğidi. Tapdıq Novruzov kimi fədəkar insanların gördüyü işlərin kitab şəkilində təbliği milli məfkurəmizə hörmət və qayğı kimi qiymətləndirilməlidir. Bəli, Tapdıq Həmid oğlu kimi fədəkar bir ailə başçısının təlim-tərbiyə verib böyütdüyü övladlarının içindən sabah millətinə, dövlətinə sədaqətlə qulluq edən vətəndaşların yetişdirilməsi deməkdir və Tapdıq Həmid oğlunun ailəsində, şəcərəsində ziyalı, fədəkar insanlar yetişdi.
Dövlətin, dövlətçiliyin möhkəmlənməsində, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və inkişafında, təbliğində, dünyanın siyasi, iqtisadi, mədəni müstəvisində bizim də yerimizin olmasında, ata-babalarımızın əsrlərlə qoruyub saxladıqlarını yaşatmaq üçün hər kəndin, hər nəslin, hər insanın öz payı, öz töhvəsi var – kimin az, kimin çox. Belə baxanda, hər kök-nəsil, hər şəxs özlüyündə bir tarixdi və ümumi milli dəyərlər üçün heç nə eləməmiş olsa belə, nəsil artıqmaqla öz soyuna, millətinə xidmət etmiş olur və bu təbii bir harmoniyadır. Millətin nümayəndəsi adi bir insan da, ulduz kimi parlayanda o millətin nümayəndəsi kimi millətə xidməti onun harada yaşamağından, hansı işin qulpundan asılı olmayaraq içində milli qürur və yurd sevgisi varsa, əkinçi olsa belə, torpağa bir ovuc dən atmaqla öz tarixi missiyasını yerinə yetirir, öz bacardığı işi ilə nurlu sabaha öz töhvəsini verir – gənc Tapdıq, Tapdıq müəllim, ağsaqqal Tapdıq kişi kimi...
“Yaşanmış ömür” kitabını oxuduqca atamla eyni yaşda olan Tapdıq əminin kənddəki, bölgədəki aydınlardan olmasını elə atamla müqayisə etdim özlüyümdə. Atam orda yaşadığımız son vaxtlarda öz təkidli mübarizəsi ilə İrəvandan rəsmi şəkildə kənddə Novruz bayramının qeyd olunmasına icazə almışdı. Demək istəyirəm ki, atalarımızın, babalarımızın yaratdıqlarını, yaşam tərzlərini, həyat-fəaliiyətlərini öyrənmək, onlar haqda yazmaq tariximizi öyrənmək, tariximizi öyrətməkdi. Ata-babalarımızın, ana-nənələrimizin adi məişətindən, gördüyü işlərdən yazmağın özü adət-ənənələrimizin, milli mənliyimizin, məişət mədəniyyətimizin, mətbəximizin və. s. və i.a. gələcək nəsilə çatdırılması ilə yanaşı dünya mədəniyyətində bizim də yemizin olduğunu göstərən bir sübut, bir dəlildir. Həm də tarixin güzgüsüdür.
“Yaşanmış ömür” kitabının 111-ci səhifəsində “Pis işləyir” adlı kişik bir məqalədə hələ 1951-ci ildə türklərin yaşadığı Qaçağan kəndinin, şovinist ermənilərin diqqətdən kənarda saxladığını, “Alaverdi rayonunun Mədəni-maarif şöbəsinin müdiri Q.Antosyan bu klubun işi ilə ciddi məşğul olmalıdır”, – yazmaqla kəndin mədəni, mənəvi inkişafına mane olanları qorxmadan, cəsarətlə rəsmi təmbeh edir (o zaman partiya qəzetlərində çap olunan hər yazı rəsmi sənəd kimi qəbul olunurdu). Bu kişik məqalədə əslində o kənd haqqında geniş informasiyanı ehtiva edir – kənddə klubun və kitabxananın, 1500 nüsxə kitabın olması.
“Yaşanmış ömür” kitabındakı məqalələrdə, yazılarda ötən əsrin 30-40-cı illərindəki kəndlərimizin hələ dəyişdirilməmiş adları, Tapdıq Novruzovun məqalələrindəki informasiyalar tədqiqat obyekti kimi də maraqlıdır. Ona görə də Qərbi Azərbaycanla bağlı yazılan hər kitab, hər cümlə belə bu gün adi görünsə də sabah üçün qiymətli bir mənbə ola bilər. Bu kitab təkcə Novruzovlar ailəsinin arxivi, xatirə kitabı deyil, bu gün müvəqqəti də olsa, itirilən torpaqlarımızın səlnaməsinin, acılı-şirinli yaşam dastanının bir səhifəsidir. Burda Tapdıq əminin iki yarpaq şeiri də yer alıb və ikisi də yer-yurd sevgisindən qaynaqlanandı – biri doğma kəndinə, biri də qopqoca Ləlvərə həsr olunub.
Tapdıq Novruzov köçkünlükdən sonra – yaşının ahıl çağında da maarifpərvər əməllərini, Qərbi Azərbaycanda yaşayan insanlara qarşı haqsızlıqlardan yazmaqla öz jurnalist fəaliyyətini davam etdirib. Qərbi Azərbaycanda məktəblərimizin inkişaf tarixindən (“Azərbaycan məktəbi” jurnalında), ata-baba yurdlarımızda başımıza gətirilən müsibət və haqsızlıqları (“Respublika” qəzetində) gündəmə gətirməyə çalışıb. Bəli, hər ziyalı, mənsub olduğu millətin sabahı naminə “külünc çalan” insan bizim milli tariximizin bir parçasıdır və biz ona qiymət verməyi bacarmalıyıq. Sağ olanda dəstəkləməli, yeri gələndə kömək etməli, dünyasını dəyişəndə isə hörmətlə xatırlamalı və millət üçün, dövlət üçün elədiklərini təbliğ etməliyik ki, yeni nəsillər işıqlı sabaha gedən yolda büdrəməsinlər.

Dastana dönmüş həyat
(Esse)
Sənət və sənətkarlar haqqında düşüncələr
Bəzən mənə elə gəlir ki, sənətkarlar ilahi tərəfindən göndərilmiş, seçilmiş insanlardır. Belə insanlar ruh aləminin romantik, yaradıcı şəxsiyyətləridir. Bu cəhətdən yaradıcı insan hamıdan fərqlənir. Sənətkarlar bütün dünyanın insanlarına yol göstərən bələdçilərdir, insanların ruh aləmini cilalayıb, onları həyata, yaşamağa səsləyirlər. Sənətkarlar dünyəvi insanlardır. Bütün dünya xalqları onları sevir, hörmət edir, məhəbbət bəsləyirlər. Biz doğma Azərbaycanda yaşayıb bütün dünyanın sənətkarlarını tanıyırıq. Onların əsərlərini oxuyub fikirlərinə məhəbbətlə yanaşırıq. Başqa xalqlar da bizim yaradıcılarımızı, şairlərimizi, rəssamlarımızı və başqa sənətkarlarımızı tanıyıb onlar haqqında gözəl fikirlər söyləyirlər.
Yadımdadır, hələ sovet dövründə əməliyyat olunmaq üçün Moskva şəhərinə getmişdim. SSRİ Səhiyyə Nazirliyinin göndərişi ilə Filatov adına 15№-li xəstəxanada əməliyyat olunurdum. Şah damarın üzərində olan törəməni yerli keyitmə üsulu ilə əməliyyat edirdilər. Orta yaşlı, adlı-sanlı rus cərrahı məni otağına çağırıb psixoloji söhbətlər apardı. Dil-ədəbiyyat müəllimi olduğumu bildikdə, mənimlə bir yaradıcı insan kimi danışdı.
Əməliyyat başlandı, əllərim, ayaqlarım bağlı idi. Professor mənimlə söhbət edirdi. Onun əlləri işləyirdi. Məni danışdırırdı ki, yatıb, komaya düşməyim. Deyirdi ki, sizin böyük şairiniz var, Nizami Gəncəvi. Bilirsən, mən onu nə qədər sevirəm?! Evimdə onun kitablarının hamısı var. Nizaminin “Xəmsə”sini nəzərdə tuturdu. Bu sözü rus dilində “Xamse” kimi tələffüz edirdi.
Sonra rus dilində Nizami Gəncəvidən şeirlər deməyə başladı:
Ya poyu i v şepax, ne boyus, ix kak roza,
Pust terzayut – poyu, mne şipi ne uqroza
Eto serdse-koster: uqasal eqo jar,
No podbrosili terniy, i vspıxnul pojar,
Ya – kak more; S duşi ya stirayu poroki,
Ya ne zerkalo, net! No vbirayu poroki.
Şeirləri eşitdikcə məni fərəh bürüdü, əməliyyat yadımdan çıxdı. İstədim, durub ona təşəkkür edib bağrıma basım. Lakin mümkün deyildi.
Professorun köməkçisi tibb bacısı olsa da, ona qoşulub Nizami Gəncəvidən bildiyi tərbiyəvi məzmunlu misraları söylədi. Əməliyyat otağında şeir məclisi qurulmuşdu. Özüm-özümü unutmuşdum. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi.
Bəli, bizim Nizami dünyəvi şair idi. Mənsub olduğu milləti qiymətləndirməklə yanaşı, əsərlərində bütün dünya xalqlarının nümayəndələrinin surətini yaratmışdı. Onlara öz hörmətini bildirirdi.
Moskva səfəri bitdi. Mən Azərbaycana qayıtdım. Uzun müddət bu hadisəni unuda bilmədim.
Şagirdlərimə həmişə rus cərrahı haqqında söhbət eləyirdim: “Nizami Gəncəvi xalqımızın fəxridir, vüqarıdır. O, əlçatmaz bir zirvədir. Onu oxumaq, öyrənmək lazımdır”. Mənim şagirdlərimə əsas tövsiyyəm bu idi.
Çox vaxt yadıma böyük rus yazıçıları L.Tolstoy, A.P.Çexov, A.Puşkin, M.Lermontov düşür. Onlar da böyük yazıçılar idilər.
Çexov həkim idi. Yaradıcılıqla da məşğul olurdu. Bacarıqlı yazıçı idi. Əsərləri ilə rus həyatını dəqiqliklə təsvir etmişdi.
Pedaqoji Universitetdə oxuduğum zaman bizə “Xarici ölkələr ədəbiyyatı” fənnini böyük yazıçı İsmayıl Şıxlı tədris edirdi. O, nə qədər alicənab, istedadlı, mədəni, böyük bir şəxsiyyət idi! “Dəli Kür” romanı hamımızın stolüstü kitabı idi. Bu əsərə çəkilmiş film bütün dünyaya əks-səda salmışdı. Əsl mərd, qürurlu, vətənpərvər azərbaycanlı idi.
Azərbaycanın görkəmli cərrahı İbrahim Topçubaşov öz istedadı ilə respublikamızda ad-san qazanmışdı. Bacarıqlı cərrah olmaqla yanaşı, həm də gözəl bəstəkar idi. Bəstələdiyi mahnılar hamının könlünü oxşayırdı. Xalq onu sevirdi. Həm həkimliyi, həm də bəstəkarlığı ilə xalqın sevimlisinə çevrilmişdi. Əfsuslar olsun ki, həyatdan tez getdi...
Belələrini saymaqla qurtarmaz. Həyatda yaşayıb özlərindən sonra iz qoyub gedənlər nə qədər xoşbəxtdirlər! Əsrlər keçsə də onlar heç vaxt unudulmayacaqlar.
Hələ məktəbli ikən mən böyük rus yazıçısı Aleksandr Aleksandroviç Bestujev Marlinskinin əsərlərini oxumuşdum. Yaşımın bu çağında yenidən onun əsərlərini tapdım, dönə-dönə oxudum. Onun mənim vətənim haqqında yazdıqlarını oxuyanda məni fəxarət hissi bürüdü. Vətənim Azərbaycanla fəxr eylədim. Nə qədər böyük bir xalqın nümayəndəsiyik. Bizim xalq əsrlər boyu öz məğrurluğunu saxladı. Yağı düşmənlərə boyun əymədi, onları əzdi, torpaqarımızdan qovub çıxardı. Zəfər çaldı.
Aleksandr Bestujev Marlinski kim idi?
O, 1797-ci ildə Peterqof yaxınlığındakı Marli məntəqəsində anadan olmuşdu. Bütün uşaqlıq illəri də burada keçmişdi. Marlinski təxəllüsünü götürmüşdü. Bu ədəbi təxəllüs Marli məntəqəsinin adı ilə bağlı idi. O, inqilabçı idi. Dövrünün görkəmli ədəbi tənqidçisi, şair və nasiri idi.
Aleksandr dekabrist idi. 1825-ci il 14 dekabr üsnyanı nəticəsində onu çar zindanına atdılar. Yakutskiyə sürgün etdilər. O, Sibir sürgünündə çox əzab-əziyyətlər çəkir. Sonradan saysız-hesabsız xahişləri nəzərə alaraq, onu 1829-cu ildə Qafqaza köçürürlər. Dərbənd şəhərində sürgün illərini keçirir. Düz yeddi il burada yaşayır. 1831-ci ildə yanvar ayından başlayaraq Dərbənd qarnizon batalyonundakı 1-ci rotada xidmət edir. Bir sənətkar kimi ona bütün Qafqazı gəzib əsərləri üçün mövzu axtarmağa icazə vermişdilər.
O, A.S.Puşkinin, M.F.Axundzadənin, A.Bakıxanovun yaxın dostu idi. Onlarla yaradıcılıq fikirlərini bölüşürdü. Qafqazı sevmiş, burada yaşayan xalqlara, xüsusən azərbaycalılara öz məhəbbətini bildirmişdi.
Bestujev yazırdı: “Qafqaza dinclik verin və Yer üzünün cənnətini Fərat sahillərində axtarmayın. O, burdadır, o, burdadır”.
Qafqazı böyük məhəbbətlə sevən yazıçı “Qafqaz povestləri” silsiləsini yaradır. Bura daxil olan əsərlər içərisində “Ammalat bəy”, “Molla Nur” povestləri yazıçıya şöhrət qazandırır. Yazıçı Azərbaycana gəlir. Hər yeri gəzib dolanır. İnsanlarla söhbət edir. Azərbaycan dilini öyrənir, onlarla özü bu dildə danışır. Əsərlərində Azərbaycanın kənd, şəhər, dağ adlarını dəqiqliklə işlədir. Bu xalqın adət-ənənələrini öyrənir. Topladığı materiallar əsasında Azərbaycana aid bir sıra oçerklər yazır: “Xəzərlə ayrılıq”, “Quba yolu”, “Qonaqkəndi keçməklə Dağıstandan Şirvana dağ yolu”, “Köhnə Şamaxı yolunda sonuncu stansiya”, “Topçu stansiyasından Muğanlı postuna qədərki yol” oçerkləri yazıçının Azərbaycana nə qədər bağlı olduğunu göstərir. O, bu oçerklərdə Azərbaycanın təbiəti, kəndləri, şəhərləri, turizm abidələri, el məişəti, yerli adət-ənənələri barədə maraqlı məlumatlar verir.
Yaşadığım kəndin başlanğıcında çox hündür bir dağ vardır. Təngə adlanır bu dağ. Çox gözəl mənzərəsi vardır bu dağın. Dəfələrlə bu dağı partladıb daşlarından mərmər kimi istifadə etmək istəmişlər. Lakin hərbi, strateji əhəmiyyəti olduğu üçün bu dağı kəsib doğramağa icazə verməmişlər. Dağın çox maraqlı bir görünüşü var. Hər iki tərəfdə olan sıldırım, hündür dağlar çox gözəl görüntü yaratmışdır. İki dağın ortasından axan Vəlvələ çayının suları gurultu ilə dağa çırpılaraq axır, dar bir yerdən “canını qurtararaq”, geniş bir sahəyə yayılaraq hər yeri yuyub dağıdır. Dağın başında uçan qartallar buradan gedib-gələnləri salamlayır.
Təngə dağının təsviri neçə-neçə səyyahın gündəliyində, şairin, yazıçının bədii əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu dağdan kimlər gəlib keçməmişdir?
Böyük rus şairi M.Lermontov, görkəmli yazıçı A.Bestijev Marlinski Təngədən keçmiş öz təəssüratlarını əsərlərində bədii dillə təsvir etmişlər. Əvvəllər Qubadan Şamaxıya ən qısa yol Təngədən keçirdi. Karvan yolu buradan keçirdi. Lakin iki dağın arasından yol olmadığından çayın axınına qarşı suyun içi ilə keçib gedirdilər.
Təngə dağı tarixlərin şahididir. XIX əsrin əvvəllərində Qaçaq Molla Nur, XX əsrin əvvəllərində Qaçaq Mayıl özlərinə bu dağda məskən salmış, xalqın qanını içən zalımlara qarşı mübarizə aparmışlar. Xalqımız heç vaxt onları unutmur. Onlar haqqında el aşıqları dastanlar qoşmuş, şeirlər yazmışlar.
Xədicə Xəlilova qaçaq Molla Nura şeir ithaf etmişdir:
Amalı nur, qayəsi nur, eşqi nur,
Bir mahalın nur oğluydu Molla Nur.
Zalımlara, o bir qənim kəsildi,
Elimizin mərd oğluydu Molla Nur.
Yazıqların məzlumların arxası,
Mərd sinəsi – azadlığın qalası.
Oylağıydı Quba, Dərbənd qalası,
Vətəninin şərəfiydi Molla Nur…

Sol tərəfdə dağın çox hündür zirvəsinin qurtaracağından sonra yaylaq başlayır. Bu yaylaqda sal bir daş var. Bu daş “Molla Nur daşı” adlanır. Molla Nur və onun on iki nəfərlik dəstəsi bu daşdan stol kimi istifadə edirdilər.
Molla Nurun həyat yoldaşı Gülşad da bu dəstədə idi. Molla Nur dəstəsi ilə Təngədə xalqın düşmənlərini “başa saldıqdan sonra” yuxarıya – yaylağa gəlib burada gecələyirdilər. Bura elə bir hündür yer idi ki, hər tərəf görünürdü. Açıq havada Xəzər dənizini görmək olurdu. Hər tərəf yaşıllıqlarla əhatə olunmuşdu. Onlar belə bir yerdə azad həyat sürüb mübarizə aparırdılar.
Molla Nur qonşu Səbətlər kəndindən idi. Haqsızlığa dözə bilmədiyindən sevgilisi Gülşad xanımı da götürüb dağlara çəkilmişdi. Xalq ona inanırdı, hörmət edirdi. 1834-cü ilin aprelində Qubada olarkən Bestujev Marlinski məşhur qaçaq barədə xalqın söhbətlərini gündəliyinə yazmışdı. O, bu gündəliklər əsasında “Quba yolu” oçerkini yazır. Sonradan bu mövzuda bir povest yazmaq qərarına gəlir. Yazıçıda Molla Nura qarşı maraq oyanır. Onu şəxsən görmək arzusuna düşür.
Bestujev Marlinski Qubadan Şamaxıya gedərkən Molla Nur ilə Təngə dağında şəxsən görüşür. Onun müxtəsər həyat tarixçəsini öz dilindən qələmə alır. 1836-cı ildə “Molla Nur” povestini yazır. Povestin “Nəticə” hissəsində həmin görüşün sənədli təsviri verilmişdir. Əsərin əvvəlində isə “Olmuş əhvalat” qeydinin verilməsi təsadüfi deyildir.
“Molla Nur” bədii əsərdir. Yazıçı Dərbənd həyatını çox bacarıqla təsvir etməyi bacarmışdır. Əsərdə İskəndər bəy, onun sevgilisi Kiçkinə povestin baş qəhrəmanlarıdır. A.Bestujev Marlinski Təngə dağının təsvirini belə vermişdir:
Uçurumun hər iki yanında başı buludlara dəyən qayalar elə bil adamın üstünə gəlir, axının uğultusu qulaqlarını batırır, qartalların harayı ürəyinə vahimə salır, əbədi toranlıq və soyuqdan canına vicvicə düşür”.
Dar dərədə kəməndə düşmüş Təngə çayı hiddətlə çoşub qabarırdı. Təngə çayı o daşların üstündən axdıqca sanki pillələri qalxıb enir, yatağını hiddətlə didişdirir, vəhşi kimi qayalara çırpılır.
Təngə çayı kükrəyib çoşur, dalğaları şahə qalxırdı.
Təngə çayı burada əsl haray-həşir qoparırdı. Geri çəkilən və qarşıdan gələn dalğalar toqquşur, sanki bəhsə girib gurultulu bir səslə axırdı. İti axarlı çayın yatağından savayı yol yoxdur: Yolçu gərək istər-istəməz axına qarşı getsin və atın möhkəm ayaqlarına bel bağlayıb üzüyuxarı qalxsın...
A.Marlinski Molla Nur ilə görüşü belə təsvir etmişdir: “Axına qarşı beş addım getməmişdim ki, təpədən dırnağacan silahlanmış bir süvari atımın yüyənini dartdı. Onun haradan çıxdığını və nə üçün qəfildən qarşımda peyda olduğunu indiyəcən ayırd eləyə bilmirəm. O, sıldırım qayanın dalındanmı burulub keçdi, arxadanmı mənə çatdı, üzbəüzmü gəldi?”. Heç nə bilmirəm. Bircə onu bilirəm ki, başımı qaldırıb heyrətlə baxanda o, at belində, cəsarətlə qarşımda durmuşdu.
Ortaboy, enlikürək, qədd-qamətli bir adam idi. Sallama qollu çuxasının altında qızıl naxışı piləklər düzülmüş dəmir geyimi parıldayırdı. Çiynində tüfəngdən savayı, təkcə türklərin işlətdiyi qısalüləli muşkaton vardı. Kəməndin ilgəyindən, xəncərin üstündə tapanca görünürdü, yəhərdən asılmış qoburlardan daha iki tapanca sallanmışdı. Qollarına polad dirsəklik və halqalı qolçaq taxmışdı.
Bestujev biləndə ki, onun yolunu kəsən Molla Nurdur, o saat silaha əl atmaq istəyir. Lakin gec idi. Hər tərəfdən – dağın mağaralarından on iki dənə tüfəng lüləsi ona tərəf çevrilmişdi.
Bir azdan onlar dostlaşırlar. Molla Nur onu şam yeməyinə dəvət edir. Onlar qovaq ağacının altında otururlar. Şam yeməyi nədən ibarət idi? Pendir, çörək və üç-dörd alma. Molla Nur B.Marlinskinin silahları ilə maraqlanır. Hər birini əlinə alıb yoxlayır. Sonra yazıçı Molla Nura xəncər bağışlayır. O da əvəzində ona öz xəncərini verir.
Yazıçı yazırdı: “Molla Nur budaqdan asılmış tüfəngi götürdü və dərindən köks ötürüb dedi, - budur cəmi bəlalarımın, cəmi günahlarımın baisi! O mənə ailə yadigarı kimi atamdan qalıb, günün bu gününəcən əzizləyib saxlamışam!”
Molla Nur başına gələn bütün hadisələri, nə üçün qaçaq düşdüyünü, yazıçıya danışır. Yazıçı isə ona ürək-dirək verir, yoxsulların tərəfdarı olduğu üçün ona təşəkkür edir. Molla Nur Bestujev Marlinskini və yoldaşlarını o taya keçirir. Mənzil başına tez, sağ-salamat çatmaları üçün onları qorxulu yerlərdən ötürürlər.
Molla Nurun sonrakı taleyini Bestujev Marlinski bu povestdə təsvir etmir. Sürgün illərini bitirib Peterburqa qayıdır. 1837-ci ildə dünyasını dəyişir.
Mən Molla Nurun sonrakı taleyi barədə bütün sənədləri araşdırdım. Tanınmış ziyalı, əslən Quba rayonunun Səbətlər kəndindən olan Əkrəm Qaflan oğlunun bir məqaləsində onun son taleyi haqqında məlumat əldə edə bildim. O, yazır:
“Qaçaq Molla Nur Quba rayonunun Səbətlər kəndindəndir. Molla Nur Sibirdə böyük rus yazıçısı Dostoyevski ilə bir yerdə məhbəsdə olmuşdur. Yazıçı onu “Qafqaz cəngavəri” adlandırmışdır”.
Onun tutulması ilə bağlı əhvalatı kənddəki yaşlı adamlardan eşitmişəm.
Molla Nurun dəstəsinə qəflətən rus qoşunu tərəfindən hücum olur. Onlar vuruşa-vuruşa geri çəkilirlər. Bu döyüşdə həmişə olduğu kimi Gülşad da vuruşur. Molla Nur arvadına deyir ki, mən bunları azdıracağam. Sən aradan çıx. Hamilə olan Gülşad ərini darda qoyub getməyi qüruruna sığışdırmır. O, Molla Nura təkidlə deyir ki, sən özün qaç! Molla Nur Gülşadın bu arzusuna əməl etməyərək sevimli arvadına görə əsir düşür...
Molla Nurun şanı, şöhrəti bütün ölkəyə yayılır. Xalq onu sevir, çünki o zalımların düşməni, sadə, yoxsul xalqın distu idi. Buna görə nəğməkar xalqımız onun haqqında dastanlar qoşdu. Şöhrətli qaçaq kimi tanınan Molla Nurun Quba-Dərbənd zonasında göstərdiyi qəhrəmanlıqlar onun barəsində yaranmış dastanın qayəsini təşkil edir. Dastanın ilk variantı keçən əsrin yarısında Şirvan aşıq məktəbinin ustad nəğməkarı Xaltanlı Aşıq Tağı tərəfindən yaranmışdır. Dastan uzun müddət Şirvan aşıqlarının repertuarında mühüm yer tutmuşdur.
“Molla Nur” dastanı uzun müddət şifahi repertuarda yaşamış, 1976-cı ildə qocaman Aşıq Məhəmməddən yazıya alınmışdır. 1977-ci ildə nəşr edilmişdir.
Dastanın ən kamil variantı 1983-cü ildə Quba rayonunun Rəngidar kəndində Aşıq Haşımdan yazıya alınmışdır.
İllər keçir. Molla Nurun əfsanəyə çevrilmiş həyatına aid əhvalatlar əsərlərdə, dastanlarda öz əksini taparaq xalqımıza çatdırılır.
Təngə dağından keçən hər bir şəxs bir an ayaq saxlayır, dağlarda onun izlərini axtarır, eşitdiyi xatirələr yadına düşür. Böyük rus yazıçısı A.Bestujev Marlinskinin vaxtilə bu qorxulu dərədə Molla Nur ilə dostlaşması səhnələri hər bir adamın gözləri qarşısına gəlir.
“Nur” işıq deməkdir. Onun adı kimi özü də nurlu idi. Onun nuru bütün Qafqaza yayılmışdı.
Gələcək nəsillər bu nurlu insanı heç vaxt unutmayacaqlar.
Abid Şamiloğlu
Afurca kəndi

Məryəm Gəncəliyeva yazır:

O ocağın közü hələ sönməyib…

Bir mahal var, adı Zəngəzur, bir yurd yeri var, adı Qazangölün qənşərində, Əriməz dağının ətəyində yerləşən Qafan bölgəsinin Kurud kəndi. Bir ocaq var, közü hələ sönməyib, öz sahibini gözləyir ki, gələ, o ocağı eşələyə, alovlandıra. O ocaq oğlu kimi özü də qeyrət qalasına dönən, yurdunu, yuvasını məcburən tərk etsə də o zaman Moskvaya Mərkəzi Komitəyə, SSRİ prokurorluğuna vətənə qayıtmaq üçün məktub yazıb, onların qarşısında laqeyd olduqlarını sübuta yetirən, amma yurd həsrətinə dözməyən rəhmətlik Ziyəddin atanın oğlu vətən deyə yana- yana qovrulan Tamxil Ziyəddinoğludur. O, vətən sevdalı, Vətən daşı olmağa hazır olan bir dağlar oğludur. Oğuzun Qazan qeyrətli, Beyrək şücaətli oğludur. Bir adam ki, fədakarlığı və soykökünün türklüyünü təsdiq edirsə, doğulduğu türk ocağını sönməyə qoymursa, deməli, onun qəlbində vətən eşqi sönməyib, vətən ruhu ona " gəl- gəl" deyir, qəlbində Zəngəzur yallısının havası çalınır.
Mən çox sevinirəm ki, nə yaxşı ki, vətən üçün yaşayanların ürəyində hələ də vətənə məhəbbət odu sönməyib. 07.02.2025- cı il tarixdə Mədəniyyət TV- nin tarixə çevirdiyi "Zəngəzurun izi ilə" verilişinə baxarkən və " Bütöv Azərbaycan" qəzetinin həm nurlu, həm yanğılı, həm də insanlığı şücaətə çağıran harayını izlədim. Bu yolun başlanğıcında Oğuz xanın varlığını, Qazan xanın birlik harayını, Babəkin, Cavidanın qılıncının zərbəsini gördüm.Bütün bunlar bir mübariz, mərd, qorxmaz, heç kəsdən çəkinmədən sözünü deməyi bacaran bir Zəngəzur oğlunun dayandığını, haray çəkib eli birliyə səslədiyini görürəm. Bu, Tamxil Ziyəddinoğludur. İcmada lənətullahların məhkəməsinə getmək üçün çağırış olanda, ilk səs yenə ondan gəldi, onların yaramaz millət olduğu haqqında da xitabət kürsüsündən öz sözünü söylədi.
Demək, Oğuzun qeyrət qalası hələ dağılmayıb, bərpasına ehtiyac var. Çox sevdiyim bir şüar var: Hər ötən gün bir keçmişdir, hər gələn sabah bir gələcək. Bu gələcəyi gənclərə sağlam düşüncə ilə biz ötürməliyik. Bir daha T.Ziyəddinoğluna min- min təşəkkür edirəm. Mənə elə gəlir ki, Zəngəzurun nurlu gələcək həyatının başlanğıcında bu mübariz insan özü iz açır…

Musa Urud yazır:

Uruda gedən yol Laçından keçir

(Özünü Qərbi Azərbaycanlı elan etmiş Taleh Şahsuvarlıya və bu şərəfli missiyanın bütün daşıyıcılarına ithaf edirəm)
Allah sənə insaf versin, Taleh Şahsuvarlı! Bu gecə gözümü də yummamışam. "Taleh adamı" məqaləni oxuyandan sonra səhəri diri gözlü açmışam. O dağlar, dərələr, çəmənlər, örüşlər, əkin- biçin yerləri, bağlarımız, bostanlarımız bir- bir gözümün qabağından gəlib keçdi. Dağıdılmış, talan edilmiş yurdlarımız, yağmalanmış ev- eşiyimiz, altı üstünə çevirilmiş məzarlarımız, məscidlərimiz, ocaqlarımız, pirlərimiz, uşaqlıq illərimizin, yaddaşımızın çiliklənmiş xatirələri dil açdı, əl uzatdı, məni səslədi. Çöldə külək vıyıldayır elə bilirəm Üçtəpənin yelidir, elə bilirəm Bazarçayın şırıltısıdır.
İnsanı söz yaradıb, deyirlər. Amma, məncə, insanı irəliyə aparan, milyon illərin o başından bu günümüzə gətirib çıxardan SƏS olubdur. O səsin dalınca gedən insan özünü tapıb, özünü təkmilləşdirib, özünü inkişaf etdirərək böyüyüb. İnsanlar səs - səsə verərək birləşib, tayfa olub, el- oba olub, millət olub.
Mən bu gecə o SƏS- i eşitdim. Bu Ümidin səsi idi, bu Torpağın, Suyun, Vətənin səsi idi. Bu səs Ruhun, Yaddaşın, Talehin səsi idi.
Gəl deyirdi,- bu SƏS!
Yaxşı ki, yaddaşlar hələ yerindədir, yaxşı ki, o yolları, cığırları tanıyan nəsil hələ sağdır.Biz sağ ikən ora qayıtmalıyıq, o yolları, cığırları, aşırımları, gədikləri, döngələri babalarının adını daşıyan oğlanlarımıza tanıtmalıyıq. O dağıdılmış baba yurdlarını adlarını daşıyan nəvələr yenidən bərpa edəcəklər, dirçəldəcəklər, cənnətə döndərəcəklər. Qayıtmağın şərtini və yolunu isə Ulu Öndər illər öncə müəyyən etmiş və bizə öyrətmişdir. Hələ ötən əsrin doxsanıncı illərində Ulu Öndər Heydər Əliyev böyük müdrikliklə və uzaqgörənliklə demişdir: "Tarix böyükdür. Bir əsrdə olan hadisələr sonrakı əsrlərdə dəyişilə bilər. Biz, sadəcə, bu həqiqətləri əsərlərdə əks etdirməliyik. Ancaq nə vaxt, nə mümkün olacaq,- bunu tarix göstərəcəkdir. Biz məhz bu tarixi torpaqların bizə mənsub olmasını daim sübut etməliyik. Bu bizim geniş miqyasda işimizdir."
Biz məhz bu öyüddən dərs alaraq, bu tarixi missiyanı yerinə yetirmək üçün yola çıxdıq. Ali Baş Komandan, cənab Prezident İlham Əliyevin Liderliyi ilə nəsillərə nümunə olacaq şərəfli yol keçdik, döyüşdük, şəhidlır verdik, himnimizdə deyilən kimi,-" hərə bir qəhrəman oldu", nəhayət , 44 günlük Zəfər savaşından sonra arzularımızın ŞUŞA zirvəsinə qovuşduq. Dayandıq, toxdadıq, bir az nəfəs dərdik, daha sonra Ağdama, Laçına, Kəlbəcərə getdik. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin qüdrətli əlləriylə qaldırılan, Xankəndinin baş meydanında şəstlə ucalan və qürurla dalğalanan ay-ulduzlu üçrəngli bayrağımız isə
"Qarabağ Azərbaycandır"-, nidasının əyani təcəssümü oldu!
Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında, yenilməz Azərbaycan Ordusu bu şanlı zəfəri ilə təkcə yeni tarix yazmadı, həm də yeni coğrafiya yaratdı! Bu qələbə nəticəsində ərazi bütövlüyümüz təmin olundu, suverenliyimizin ərazisi genişləndi, qəddimiz dikəldi, milli varlığımız ucaldı, qürurumuz böyüdü. Bu qələbə Ali Baş Komandan İlham Əliyevin hərbi, siyasi və diplomatik məharəti, səfərbəredici liderlik fəaliyyəti və şəxsi qəhrəmanlığı sayəsində əldə edildi. Bu qələbə milli birliyimiz sayəsində mümkün oldu və Azərbaycanı qüdrətli dövlət kimi dünyaya tanıtdı, dövlətimizi siyasi cəhətdən də böyütdü. Qələbənin uğur formulu çox sadədir:
Müzəffər Komandan+ müzəffər Ordu+ müzəffər Xalq.
Qələbənin uğur simvolu isə heç şübhəsiz ki, Dəmir Yumruqdur- xalq, ordu, rəhbər birliyini əks etdirən və düşmənin başını ilan başı kimi əzən dəmir yumruq!
...Qarabağ yaylası Zəngəzur dağlarının davamıdır. Yolumuz o dağlara tərəfdir.
Yolum Zəngəzuradı,
Kəbəm, qibləm oradı.
Hər qayası bir ayə,
Hər dağı bir surədi.
Hər birimizin babamızın məzarı üstündə ürəyimizdən keçən sözlərimiz var, bu sözlər məhz elə Ali Baş Komandanın ürəyindən keçirdiyi və addım- addım reallaşdırdığı sözlərdir! Bir Liderin ürəyindən keçən sözlər, onun xalqının hər bir sıra nəfərinin də ürəyindən keçirsə bu artıq Haqqın Sözüdür və Haqqın Özüdür!
Ali Baş Komandanın baba məzarı üstündə ürəyindən keçən sözləri inanıram ki, lap yaxın vaxtlarda Dünya eşidəcəkdir! O gün hamımız ürəkdən deyəcəyik: Gözün aydın olsun, Vətən torpağı, biz qayıtmışıq, biz səni dirçəldəcəyik! Və sonda, əziz dostum Taleh Şahsuvarlı, çox doğru və haqlı olaraq yazırsan ki, sən özünü Qərbi Azərbaycanlı elan etmisən!
Bəli hamımız bu gün Qərbi Azərbaycanlı olmalıyıq, sabahkı daha parlaq günlərimiz naminə bir yerdə olmalıyıq!
Qardaş qardaşı ilə, əl - əli ilə, el - eli ilə güclüdür!
İrəvanda görüşənədək!
Uruda gedən yol Laçından keçir
Zəng vurdum, açmadın telfonu, Taleh,
Nisgilim iynənin ucundan keçir.
Göyərən ümidin ünvanı birdi
Uruda gedən yol Laçından keçir.
Daşlar həmin daşdı, dağlar həmin dağ,
Göyərəni otdu, daşı göyərməz.
Anası ağlamaz sərvaxt igidin
Ağlar göz kor olar, yaşı göyərməz.
Getdi, qayıtmasın ağlar günləri
Daha ağlamağın zamanı deyil.
Cəsarət qılıncı mərd əlindədir
Mərd OĞUL deyəni zəmanə deyir!
Kim deyir dağ- dağa qovuşa bilməz,
Hünər körpü salar dərənin üstdən.
Bir igid nərəsi şimşək tək çaxar
Dağlar al geyinər qaranın üstdən.
Bir vaxt Qaragöl də qara xəyaldı,
İndi İşıqlının su aynasıdır.
Qara keşişlərin qara niqabın
O yurdlar biryolluq soyunasıdır.
Qaçqın çörəyinin dadı bilinməz,
Kündəsi küt gedər, ya da şit düşər.
Adını tarixə yazar, silinməz,
İgidin baxtına şəhidlik düşər!
Su murdar götürməz, torpaq da pakdır,
Vətən qəriblərin duzdax yeridir.
Gülü güllə ilə açılacaqdır
Zəngəzur tətikdə barmaq yeridir.
Haqqın yüz adı var, özü ki, birdi.
Qoymaz ayrı düşsün dağı qarından.
Şair karandaşı haqq elçisidi
Qəhrəman göyərdər hər yonqarından.
Qonaqlıq borcu var, Musa Urudun,
Qərbi Zəngəzura yolumuz da var.
Bizim həyətdəki qocaman tutun
Altına sərməyə xalımız da var!

Dərya İbrahim gənc həvəskar yazardı

Bakıda anadan olub. Əslən görkəmli Azərbaycan şairləri Rəsul Rza, Əli Kərim, İbrahim Göyçaylının dünyaya gəldiyi. Göyçay rayonundandır. Uşaq vaxtlarında eşitdiyi bayatılara o qədər vurğun kəsilib ki. Özü də bilmədən poezıyaya bağlanıb onun yazdığı şeirlərdə həvəskar bir yaradıcı qələmi var. Bəzən elə misralar var ki, müəllifinin istedadlı bir yazar olacağından xəbər verir. Bir sevgi şeirdən:
Mənə bir məktub göndər,
Yolların qəribsəyib.
Bir nəğmə istə məndən,
Sözümü həzin deyim.

İlk baxışdan bu elə də sadə bir deyim deyil.
Bu lirik misralarda bir sevən şair qəlbinin sevgi çırpıntıları var. Dərya özü də bilmədən ədəbi aləmin, poeziya adlı dəryasına düşüb. Bu poeziya Dəryasında üzmək, nə qədər çətindirsə, o qədər də şərəflidir. Mən ümid edirəm ki, o bu şeir Dəryasında üzə biləcək. Ona bu yolda uğurlar arzulayıram və ilk həvəskar yazılarını ”Bütöv Azərbaycan” qəzetinin oxucularına təqdim edirəm.
Dəyanət Səlimxanlı,
şair-jurnalist “Məmməd Araz” və “Qızıl qələm” mükafatları laureatı.


Nə qədər çalışsam da,
Girəmmədim qəlbinə.
Eşq odunda yandırdın,
Dəyməmişəm xətrinə.

O gün baxanda rəsminə,
Gözlərim doldu, Sən yoxdun.
O gece girdin yuxuma,
Sən məni mən səni sevirdim.

Tutub əlindən gəzirdim,
Baxıb dünyanı sevirdim.
Bu buz həsrətə dözürdüm,
O anımda sən yox idin.

******************
İstəyirəm indi ölüm,
Heç sağ cıxmayım səhərə.
Bir gün səni görüm deyə,
Bağlanmışam bu şəhərə.

Əllərim qapını döyə,
Nə qədər cəhd etsəm belə.
Necə mən sözümü deyim,
Göz yaşlarım döndü selə.

Sevgimin gümanı qalıb,
Ayağım baxmır sözümə.
Sevgin məni necə alıb,
Həsrət qalmışam dözümə.

Gəlib döyəcəm qapını,
Lal sukutum dillənəcək.
Əridib sevgi qarını,
Sevinc yaşım sellənəcək.
***********
Sağalmayan dərdimə,
Dərman olub gecələr.
Sevincimlə dərdimlə,
Yorulub bu gecələr.

Təranə Dəmir yazır:

SÖZ ÜSTƏGƏL VİCDAN BƏRABƏRDİ ƏDALƏT.

Hərdən fikirləşirəm ki, zaman niyə bu qədər alt -üst olub? Olmazdımı ki, üst mərtəbədə yaşayanlar alt mərtəbəyə enməsinlər və yaxud əksinə. Hər şey öz yerində qala bilməzdimi? Çox vacib idimi bu yerdəyişmə? Sonra dönüb zamana baxıram və vaxt düşüncələrimdən keçənləri öz mizan-tərəzisindən keçirir. Bir də fikirləşirəm ki, əlindən tutduğumuz söz bir vaxt bizidəmi yarı yolda qoyacaq? Bizdəmi itib batacağıq zamanın burulğanında? Vaxtın qayçısı bizim də sözümüzü kəsib doğrayacaqmı?
Bircə onu bilirəm ki, hər şey öz ritmində gedir. Heç kimin gücü çatmaz bu nizamı pozmağa. Hər zamanın bir hökmü var və biz zamana qalib gələ bilmək iqtidarında deyilik. Dünən sitayiş etdiyimiz bütlər bu gün sınıb tökülür və sabah nə olacaq, bilmirik.
Onu da bilirəm ki, sözdən ehtiyatla tutmaq lazımdır ki, sonra qırılıb üstünə tökülməsin. Keçmişlə yaşamaq, həm də eyni zamanda keçmişə daş atmaq da olmaz. Hər şey qədərində və çəkisində gözəldi. Kökə bağlılıq da mütləqdi. Təəssüf ki, indi bizdə kökündən baltalamaq prinsipi ilə yaşayanlar çoxdu. Əsasən də bu gənclər arasında çox yayılıb. Özü də bu özünü daha çox ədəbiyyat sahəsində göstərir.
Kökü baltalamaqla qolsuz, budaqsız, havadan asılı ədəbiyyat yaranıb. Yox, qətiyyən yeniliyin əleyhinə deyiləm. Yetərincə istedadlı gənclərimiz yetişir. Bu çox sevindirici haldl. Özü də bizdən daha üsyankar, fikirlərini səlist ifadə etməyi bacaran, düşüncələrində azad, özünə inanan, sözünə güvənən gənclik. Bu çox qürurvericidi. Amma sələflərinə sadiq qalmaq da mütləqdi. Poeziya onsuz da dəryadı. Hər yazar bu ümmandan bir damla götürür. Kimi dərində üzməyi sevir, kimi dayazda. Axır ki, hərə bir cür yapışıb gedir sözün əlindən. Hərənin də dünyaya öz baxış bucağı var. Heç kimi məcbur edə bilmərik ki, bizim pəncərəmizdən baxsın. Birinə xoş gəlməyən söz o birinin ürəyincə ola bilər, ya da əksinə. Fərqli düşüncələrdən fərqli qənaətlər doğur. Əsas odu ki, ortalıqda söz var və onu yaşatmağa çalışırlar. Altını üstünə çevirsələr də. Bu heç olmamaqdan daha gözəl deyilmi? Hər kəs bacardığı qədər sözün yanındadı. Hərə öz gücü daxilində sözün qulpundan yapışıb qaldırmağa çalışır.
Klassiklərimizdən üzübəri bu belə davam edir və edəcək də. İnkişaf isə həmişə var və hamımız bu inkişafla razılaşmalıyıq. Yerində saymaqla olmaz. Əlbəttə kortəbii axının arxasınca getmək də ağılsızlıqdı. Bəzən yaşlı nəslin nümayəndələri gənclərin emosional çıxışlarından qıcıqlanırlar. Əsasən köhnəlikdə ilişib qalan orta və yaşlı nəsildən gedir söhbət ( İstisnalar var). Axı nimdaş paltarda ən gözəl qadın da öz cazibəsini itirir. Əksinə, yeniliyə can atan gənclərə dəstək olmaq lazımdı. Yetər ki, bu gənclərin ədəbiyyatda deməyə sözü olsun. Heç bir janra, üsluba uyğun gəlməyən, fikirləri qaranlıq, işıqdan qaçan, qupquru pafosdan başqa heç bir məna kəsb etməyən və özünü ədəbiyyata sırımağa çalışan yalançı sözbazlardan danışmıram. Əsl, ciddi ədəbiyyatdan gedir söhbət. Sevindirici haldı ki, ədəbiyyata yeni nəfəs gətirən, təptəzə fikirlərilə poeziyanı yerindən oynadan gənclərimiz yetişir. Bu gənclər tənqid olunmaqdan da zərrəcə qorxmur. Kütləviləşmək istəmir bu gənclər. Əlbəttə söz bolluğunun içində öz imzanı bir ayrı müstəvidə görmək çox sevindiricidi. Bu bolluqda özünü, sözünü təsdiq etmək də asan deyil. Özünütəsdiq də bir uğurdu. Amma bu uğuru keçmişə daş atmaqla da qazanmaq olmaz. Hər şeyin öz qədəri var. Sərhəddi aşmaq olmaz.
Tənqid qərəzə çevrilməməlidi. Təmiz, azad, sağlam rəqabətdən ziyan gəlməz. Pis odu ki, bu hal xəstəliyə və mərəzə çevrilə. Bu ədəbiyyatı faciəyə sürükləyər. Hərdən mənə sual verirlər ki, bu qədər yazarın içində niyə məhz Qulu Ağsəsdən kitab yazdınız? Çünki Qulu ən çox sual doğuran, dili və üslubu ən gec anlaşılan şairlərdəndi. Onun sözünü hədəfə alanlar məcbur etdi ki, mən yazım. Qulu Ağsəsin sözünü güllənin altından çıxarmağa çalışdım. Nə qədər bacardımsa, onu da Tanrı bilir. Mən fərqli düşünən, köçə qoşulmayan insanlarla yola çıxmağı sevirəm. Qulu da belələrindəndi. Öz sözüylə, öz fikirləriylə yola çıxır. Nəyi varsa özünündü. Yaxşı, ya pis. Küləyi də, yağışı da gözə alır. Tənqid edilir, anlaşılmır, amma öz yolundan dönmür. Öz cığırıyla getməyi sevir. Onun dünyaya, Tanrıya, sevgiyə, Vətənə, torpağa, övlada bir ayrı yanaşması var və hər dəfə Qulunun fikirləri sual doğurduqca məndə qəribə maraq oyanırdı. Onun düşüncələrinin alt qatında gizlənənləri oxumağa çalışırdım və hər dəfə də bir ayrı adamla üzləşirdim. İxtisasca jurnalist-publisist olduğumçun onun fikirlərini öz düşüncələrimlə qarşı qarşıya qoyurdum. Onunla belə yol getmək daha asan olurdu. Gah o qalib olurdu, gah mən. Ən sonda qalibiyyəti əlli əlliyə bölüşürdük. Əslində fikrim onu qaldırıb dağ başına da qoymaq deyildi. Sadəcə oxucuya Qulu Ağsəsi olduğu kimi təqdim etmək istəyirdim. Beləcə göz açıb yumunca gördüm ki, bütün bu maraqlardan yeddi məqalə ərsəyə gəlib. Bu məqalələrdə son qənaətim bu oldu ki, Qulu kütləviləşmək istəmir. Əl çəkin ondan. Ona bir az da bəs edir.
Mənə elə gəlir ki, əslində Qulu sual verir, şeir yazmır. Sonra sualdan sual doğur. Sonra öz sualına özü cavab verir. Sonra bir də, bir də.. AYB -nin mətbu orqanları içərisində adamı incitməyən də elə onun rəhbərlik etdiyi "Ulduz" jurnalıdı. Burda da Qulu bir addım irəli getməyə çalışır. Əlbəttə yenə kökə toxunmadan. Onun haqqında yazdığım fikirlərdə heç nəyə və heç kimə istinad etməmişdim. Sırf öz düşüncələrim və qənaətlərim idi. Təki bundan sonra da yanılmayım…
Sonra Qəşəm Nəcəfzadənin yaradıcılığı ilə xarakterini qarşılaşdırdım . Hansı tərəfə çevirdimsə gördüm eyni adamdı. Onun haqqında yazdığım yazılar da tənqiddən doğdu. İnsanlar onu anlamadıqca mən bir addım da yaxınlaşdım ona. Nizamsız, pərakəndə şeirlərini bir yerə yığdım və oxucunu inandırdım ki, Qəşəm ruh şairidi. Necə düşünürsə elə yazır. Ütünü sevmir, qafiyə acı deyil. Hecadan çıxmaq onunçun iki vur ikidi. Eyni zamanda söz verib unudanlardandı həm də. Sevir ki, onu qovsunlar, tutsunlar, sonra bir də əlimizdən çıxıb qaçsın ...Sözü pillə -pillə qalxır. Bəzən onun ağlaya-ağlaya yazdığı şeirlərə gülürlər. Bəzənsə gülə -gülə yazdığı şeirlərə ağlayırlar. Demək Qəşəm də dayazı sevmir. Bacardığı qədər dərində üzmək istəyir. Şübhəsiz bacardığı qədər. Şeirdə obrazlılığı sevmir. Amma bilmir ki, ( bəlkə də bilir) poeziyanın bəzəyi obrazlılıqdı. Şeirin bədii gücü zəif olduqda kütləviləşir. Şeirlərimizi aylarla sandığında saxlamaqdan da xüsusi zövq alır. Amma Qəşəmi olduğu kimi qəbul və təqdim edirəm. Ən az üç ildi deyir ki, sənin yaradıcılığından məqalə yazacam. Mən onu olduğu kimi təsvir etmişəm zənnimcə. Maraqlıdı ki, o məni necə görür? Ürəyimdən və duyğularımdan keçənləri duya bilirmi? Ümumiyyıtlə məni tanıyırmı Qəşəm Nəcəfzadə? Maraqlıdı. Qismət. Dedim axı Qəşəm Nəcəfzadə gizlənpaç oynamağı sevir.
Daha sonra dedilər ki, Fəxrəddin Teyyubun şeirləri kiflənib, naftalin iyi verir, nəyini tərifləmisiz? Oturub öz yazımı dönə -dönə oxudum. Axı tərif etməmişəm. Demişəm ki, Fəxrəddin Teyyub sözün əlindən tutub yeriyən şairdi. Burda nə var axı? Bu adam poeziya vurğunudu, sözü qarabaqara izləyir. Bunun nəyi pisdi ki? Hecaya qaçır, kökünə bağlıdı, qafiyə sevdalısıdı. Bu ondan irəli gəlir ki, vaxtilə qanunlarımızın keşiyində dayanıb... Öz yolu var. Özünə qoyduğu qadağalardan kənara çıxmır. Sərhəddi sevir. Əsas odu ki, hər şeirdə özüdü. Lap keçmişdə qalsa da, sözü köhnə paltardan çıxarmaq istəməsə də, bu adam hər sözündə özüdü. Onun haqqında yazdığım yazı da tərif yox, təqdimatdı.
Fəxrəddin Teyyub öz məhkumiyyətinə vurğundusa, onu kim yolundan döndərə bilər? Bu adam doğrularına sadiqdisə bunu sadəcə təqdir etmək lazımdı.
Xalq yazıçısı Anardan yazanda da narazı qalanlar çox oldu. Axı mən yazıçının şəxsi keyfiyyətlərindən yox, yaradıcılığından söz açmışdım. Özü də sevgiylə, pafossuz, heç bir fəxri ad güdmədən, məqsədsiz. Mən cismən Anarın yanında deyiləm, əlindən, ətəyindən də yapışmıram. Cəmi bircə dəfə görüşmüşük onunla . AYB -nin üzvlük vəsiqəsini təqdim edəndə. Onu uşaqlıqdan tanımışam və əsərləriylə böyümüşəm. Bütün səhviylə və düzüylə Anar yaxşı yazıçıdı mənim gözümdə. Təkrar edirəm ki, mən heç bir yazıçını, şairi tərif etməmişəm. Əksinə yumşaq -yumşaq tənqid etmişəm. Sadəcə içində qərəz olmadığı üçün tərif kimi qəbul ediblər. Ədəbi tənqid də belə olmalıdı.
Sonra da yenə gəlirəm əvvəlki fikirlərimə. Nizami də, Füzuli də, Xaqani də, Sabir də, Vurğun da, Əhməd də-hamısı bizimdi. Elə Qulu da, Qəşəm də, Fəxrəddin də , Anar da, Təranə də…
Nə kiçiklər böyükləri ələ salsın, nə də böyüklər kiçikləri topa tutsun. Yazarları təbəqələşdirməyək, şəhərləşdirməyək. Küçələrə , ölkələrə , qütblərə , qitələrə bölməyək. Azərbaycan, həqiqət və ədalət naminə..

Əli Vahid Çaylı

Əli Vahid Çaylı Azərbaycan poeziyasının tanınmış simalarından biridir. Əslən Şamaxı rayonunun Çaylı kəndindəndir. Azərbaycan Texniki Universitetini bitirib. Hazırda Azərbaycan Nəşriyyatında çalışır. "Ulu Məkan" qəzetinin təsisçisi və baş redaktorudur. Bir neçə kitab müəllifidir. Bir neçə gün əvvəl Respublika Onkologiya mərkəzində əməliyyat olunub. O, əməliyyatdan əvvəl və sonra yazdığı bir neçə şeirlə oxucularımızın qonağıdır.
MƏN
Bilməm rəbbimdəndi, yoxsa sözümdən,
Hər zaman, hər yerdə duyulmuşam mən.
Dost taniş içində, məclis başında,
Başa çəkilmişəm, sayılmışam mən.
***
Günlərim ötsədə kədərlə, ünlə,
Şükür ki, görüşdük sevincli günlə,
Dillərdə dolaşan şeirlərimlə,
Hər yanda oxunub, yayılmışam mən.
***
Bir ömrü sevsəm də, Məcnun halında,
Gördüm bəhrəsini qeyrü-qalında,
Enişli, yoxuşlu həyat yolunda,
Nə qədər əzilib döyülmüşəm mən.
***
Çaylının qulağına gəldi səs-səmir,
Allah deyəni də, bəndələr demir.
Bu necə həyatdı, bu necə ömür,
Elə bil yuxudan ayılmışam mən.

BAHAR, YAZ AĞLAR

Yaşadım bu yaşa qədər bəsimdi,
Köksümdə közərənodum, köz ağlar.
Kövrək duyğularım incə səsimdi,
Qorxuya düşməsin kəlməm, söz ağlar.
**
Kef içində, keflə yaşadım ömrü,
Keçdiyim illərin vuruldu möhrü.
Gələn günlərimin tükənsə səbri,
Qaşımla, kipriyim altda göz ağlar.
**
Altımışla beşi vurmuşam başa,
Yetmişlə səksənim olacaq paşa.
Doxsanı yüz elə, kişi tək yaşa,
Özü ata olan, oğul-qız ağlar.
**
Əl-Vahidəm, gəzdim çölü, çəməni,
Dərdim gülü, dərdim mən yasəməni.
Qoca bilmədi, heç sevənlər məni,
Həsrətin çəkdiyim bahar, yaz ağlar.
Həsrətin çəkdiyim bahar, yaz ağlar.

GÜCÜMÜ DİZİMƏ
QAYTAR
Bir arzum var, yaradandan,
Özümü özümə qaytar.
Yeri, Göyü sirr yaradan,
Gücümü dizimə qaytar.

El, oba keçib gəlmişəm,
Ab-kövsər içib gəlmişəm.
Ağ libas seçib gəlmişəm,
Çitimi bezimə qaytar.

Yetmiş ildi yol gəlirəm,
Desəm sirdi, -- ol gəlirəm.
Ocaqdı, pirdi gəlirəm,
İzimi izimə qaytar.

Gəlişim gedişə əyyan,
Adətim vərdişə bəyan.
Oğulsan, gülüşə oyan,
Xoş üzü, üzümə qaytar.

Əməllərim, yaxşılığım --
Müsbət olub qarşılığım.
Mənim "Sizlə" danışdığım
Söhbəti, sözümə qaytar.

Əl-Vahidin xoşdu sözü,
Qiymətində beşdi özü.
Ayparadı, qaşdı-gözü,
O nuru gözümə qaytar.
Özümü özümə qaytar.

KÖHNƏ KİŞİLƏR
Kişi çörək verər, çörək itirməz,
Sirr açmaz, sirr verməz əslin danana.
Dərdi olsa, dərd üstə dərd gətirməz,
Əsli kişi olan, köhnə kişilər.

Oğurluğu sevməz, doğru olanlar,
Gözündən tanınar oğru olanlar.
Özünə, sözünə bağlı olanlar,
Əsli kişi olan, köhnə kişilər.

Sözdən söz anlayar, fikir eyləməz,
Sözü üzə deyər, zikir eyləməz.
Susuz torpaqlarda əkin eyləməz,
Əsli kişi olan, köhnə kişilər.

Dostu dosta, mərdi mərdə dəyişməz,
Ah-naləyə, qəmi dərdə dəyişməz.
Borc alar, borc verər, əhdi dəyişməz,
Əsli kişi olan köhnə kişilər.

Çaylıyam, sözümdə olmaz yalanım,
Düz deməsəm, yanım, közdə qalanım.
Budu doğru-düzü, üzdə olanım,
Əsli kişi olan, köhnə kişilər.

EYLƏDİ
Şeytan ki, haqqın
minbərin dar eylədi,
Ulu tanrı xalqı
yoxdan var eylədi.

Mən ki, öz içimdə
çəkərdim dərdimi,
Kim gəlib gördü
ki, aşikar eylədi.
Dünyaya gəldiyim
anların zamanı,
Vaxtında dövrünü
tələbkar eylədi.

Gizli saxlayardım
əhdimi pünhana,
Allaha eşqimi
səbəbkar eylədi.

Alıb oynatdılar
çismi- əhvalımı,
Qismət ürfanıma
sehirkar eylədi.

Ömür, həyat, yeddi
adda,yeddi misra,
Yeddi qatda
səma,
hüsünkar eylədi.

Alan aldı, satan
satdı,insan oğlu,
Milyonlardan birin
sənətkar eylədi.

Düşün Əli Vahid -
çətindi yolların,
İNSANLIQ sahibin
ədəbkar eylədi…

BƏSİMDİ
Gedirsən qəmi də,
özünlə apar,
Bircə kəlmə sözün
qalsa, bəsimdi.
Həsrətimi çəkənlərə
can qurban,
Bircə yol xəyala
dalsa, bəsimdi.
***
Bağımdan gül-çiçək
dərmərəm sənsiz,
Ağlaram hər gecə,
gülmərəm sənsiz.
Vermərəm ömrümü,
vermərəm sənsiz,
Bircə can sağlığı
olsa, bəsimdi.
***
Baxıram yollara
gələnim yoxdu,
Xəstəyəm dərdimi
bilənim yoxdu.
Ürəkdən üzümə
gülənim yoxdu,
Gözümdə bir işıq
varsa, bəsimdi.
***
Solubdu bağımda
açan güllərim,
Uçub yuvasından
xan bülbüllərim.
Hayif ki, dostlara
çatmır əllərim,
Kimsə salamımı
alsa, bəsimdi.
***
Gedəni yolundan
saxlamaq olmaz,
Boşalan boşalıb
yenidən dolmaz.
Əlvahid, bu dünya
sənə də qalmaz,
Oğlum məni yola
salsa, bəsimdi…

MÜQƏDDƏS OLARSAN
Allahın müqəddəs
olduğuna inan,
Sən də paklaşarsan,
müqəddəs olarsan.!
Dünyanın cəhənnəm
yoxluğuna inan,
Əhdə qatlaşarsan,
müqəddəs olarsan.!
***
Düşünmə korluğu,
həqiqət varlığı,
Saçların ağlığı, bəsirət
darlığı.
Cavanlıq sağlığı, qocalıq
barlığı,
Dərdlə daşlaşarsan,
müqəddəs olarsan.!
***
Dartdırıb özünü, uydurma
sözünü,
Axtarıb taparsan
"Quran"-da özünü.
Piləyib ocağı qaldırma
közünü,
El barışdırarsan,
müqəddəs olarsan.!
***
Quranın altı min iki yüz
ayəsi var,
Minlərlə mollası, axund
dayəsi var.
İnsanlıq adının məhşur
qayəsi var,
Halal yaşayarsan,
müqəddəs olarsan.!
***
Əl Vahid, yandırıb yaxma,
özünü,
Hər an söyləmisən sözün
düzünü.
Dəqiq toplamısan,
yüzün yüzünü,
Həqiqət önündə
müqəddəs olarsan.!

AŞIQ ƏLƏSGƏR FENOMENİNƏ YENİ POETİK BAXIŞ
(Yusif Nəğməkarın “Ələsgər zirvəsi” poeması haqqında düşüncələr)

Gah çıxaram göy üzünə, seyr edərəm aləmi,
Gah enərəm yer üzünə, seyr edər aləm məni.
Qul Nəsimi.

Aşıq Ələsgər Sözü, poeziyası alnına Tanrının möhür qoyduğu kamil insan təxəyyülünün, təfəkkürünün ifadə edə biləcəyi gözəlliklə, nurla, hikmətlə, müdrikliklə nəfəs alan sirli, müəmmalı, sehrli, möcüzəli, tilsimli bir poeziya ümmanıdır! Bu ümmanın dərinliklərinə baş vurduqca hətta poeziyanı az-çox bilən, onu sevən insan Ələsgər dühasının düşüncə, fikir tərzinin poetik-fəlsəfi ifadəsini bütövlüklə başa düşmək qarşısında aciz qalır.
Həyatında Aşıq Ələsgər yaradıcılığının heç olmasa bir qoşmasını oxumuş, ürəyi poeziya ilə döyünən hər bir insanın bu xəzinəyə biganə qalmayaraq onun dərinliklərinə can atacağına, baş vurmaq cəhdinə əminəm. Bu mənada Aşıq Ələsgər poeziyasının nurlu çeşməsindən su içmiş müasir ədəbiyyatımızın ünlü korifeyləri tərəfindən bu fenomenin, sirrlərlə dolu yaradıcılığın sehrini açmağa, təhlil və tədqiq etməyə, onun haqqında fikir söyləməyə, dəyər verməyə yönəlmiş ciddi monoqrafiyaların, elmi, publisistik məqalələrin yaranması, ona saysız-hesabsız poemalar və şeirlər həsr edilməsi təsadüfi deyildir.
Aşıq Ələsgər şəxsiyyətinə və yaradıcılığına həsr edilən hər bir yeni əsər, istər elmi-tədqiqat, istər bədii, istərsə də publisistik xarakter daşıyan yaradıcılıq nümunəsi, onun müəllifinin qarşısında böyük məsuliyyət qoyur.
Şair Yusif Nəğməkarın bu yaxınlarda işıq üzü görmüş epik-lirik-dramatik “Ələsgər zirvəsi” poeması ilk növbədə onun ozan-aşıq sənətinə sevgisini və bağlılığını, klassik aşıq poeziyasının görkəmli nümayəndələrinin, o cümlədən, şəksiz, tərəddüdsüz bu poeziyanın zirvəsi, peyğəmbəri sayılan Dədə Ələsgərin həyatı və yaradıcılığı ilə dərindən tanış olduğunu, əsər boyu onları öz oxucusuna poetik sözün gücü ilə bacarıq və məharətlə nümayiş etdirir.
Poema məzmun və ideya baxımından Aşıq Ələsgərin “vəhdəti-vücud” fəlsəfəsi və saz-söz sənəti vasitəsilə insanlıq dəyərlərini tərənnüm etməsinə, yalnız bir şair və sənətkar kimi yox, həm də irfani və mistik bir şəxsiyyət kimi dəyərləndirilməsinə yönəlmişdir. Yusif Nəğməkar Dədə Ələsgərin bədii obrazını həm ənənəvi, həm də yenilikçi, novator yanaşmalarla təqdim edərək, onun möcüzəli, Allah, kainat və insan arasındakı mənəvi bağlarını təsvir edən, Allahın kamilliyinə şahidlik edən “batini mənalar” üzərində qurulan yaradıcılığını poetik dildə öz oxucusuna çatdıra bilmişdir.
İlk növbədə qeyd etmək istərdim ki, “Ələsgər zirvəsi” poeması mövzusu ilə bağlı olaraq milli folklorumuza, aşıq sənətinə və yaradıcılığına mənsub olan dastan xarakteri daşıyır və təsadüfi deyil ki, əsər “Ustadnamə əvəzi” olan “Ən ön ün”lə başlayır. Poema klassik poemalardan fərqli quruluşa, struktura malik olaraq, proloq və epiloq əvəzinə “dəyər ünü”, “ən ön ün”, “ön ün”, “ünləmə”lər, “dönərək”lər, (ricətlər) və “son ün” kimi bölmələrdən ibarətdir. Şairin istifadə etdiyi bu “ün”lər Dədə Qorquddan üzü bəri dastanlarda və klassiik ədəbiyyatda müəllifin əsərin girişi, gedişi və sonuyla bağlı Tanrıya müraciəti, səsi, duası kimi də səciyyələndirilə bilər. Şairin tətbiq etdiyi bu poetik struktur öz oxucusunu maraqda saxlamaqla bərabər, həm də yeni poeziya formatı yaradaraq poeziyamızda yeni bir quruluş, struktur nümunəsi təqdim edir.
Şair Ələsgər bilicilərinin və sevdalılarının fikir və mülahizələrindən aforizm biçimli nümunələr verərək, poemada hansı dühadan, poeziya və şəxsiyyət fenomenindən, şairdən, övliyadan söhbət gedəcəyinin məsuliyyətini özü öz qarşısına qoymaq və bu ağır vəzifəni yerinə yetirmək iqtidarındadır:

Könül, bulaq üstə salavat çevir,
Batində nə dərdi-sərin var, devir.
Dua et ki, o saf zikri ruh sevir,
Könlündəki havacatı telə yaz.
– Ələsgərdən yazırsansa, belə yaz...

...Elə sanma hər mətləbi duyarsan,
İçib qaynar çeşməsindən doyarsan...
Sərraf olub sözü sözdən ayırsan,
Oxu, öyrən, düşün, bilə-bilə yaz,
Ələsgərdən yazırsansa, belə yaz...

…O kimdir ki, Allaha qul, bir ağa?
Bənzər sənət meydanında o dağa.
O kimdir ki, balı qatmış qaymağa?
Döndəribdir hər kəlamı lələ, yaz,
Ələsgərdən yazırsansa, belə yaz.
Hələ uşaqikən ilk şeirini Aşıq Ələsgərə həsr etmiş, hələ o zamanlarda Ulu Göyçəni bucaq-bucaq gəzmiş, təbii gözəlliklərindən zövq almış, dağ döşündən axan bulaqlarından saf su içmiş, Göyçə gölünün mavi sularında xəyala dalmış, yaylaqlarda aşıqların dastanlarına, havacatlarına qulaq asmış şair Yusif Nəğməkarın Dədənin doğulduğu, bu gün düşmən tapdağı altında doğma insanlarına həsrətdən əzab çəkən, Dədənin ruhuyla bizləri qoynuna çağıran qədim, Ulu Göyçənin, onun sadə, mərd, qürurlu insanlarının, saz-söz sənəti xiridarlarının təsviri olduqca təsirli, həyəcanlı, duyğusaldır:

Qədim Oğuz yurdum, türk elim, Göyçəm,
Şəninə min rəngli kəlmələrim var...
Qələm əyirəsi neçə sirr-düyçəm,
Neçə vurulası ilmələrim var...

Göyçə gölündəndir Göyçənin adı,
Suları gömgöydür “Gövçə dənizin”.
“Gövçə tengiz”in də mənası odu,
Göy olmuş rəngi də ilkin dan üzün...

...Zamanla uzanan sənətin halı,
Başlamış o Miskin Abdal Fəhmindən.
Göyçədə yetişən Ağ Aşıq, Alı,
Tapmış Ələsgəri Rəbbin rəhmindən!
Əsərdə dramatik səhnələr və təsvirlər diqqət çəkir. Ələsgərin sevgisi, təbiətlə harmoniyası, onun xalqın ruhuna nüfuz edən şeirlərindən ilham alınaraq yazılmış təsvirlər əsərin dramatik gərginliyini artırır.
Poemada gənc Ələsgərin poetik istedadına təkan vermiş nakam, həyatında dərin iz qoymuş, yaddan çıxmaz Səhnəbanı sevgisinin:

İlk məhəbbət Tanrıdan
Qəfil hökm-əmrlik.
Ocağı səngisə də,
Közü qalır ömürlük.
Aşıq Ələsgərin qardaşı oğlu, bənzərsiz poetik istedada malik, bədbəxt taleli, şeirlərilə qəlbləri riqqətə gətirən Növrəs İmanla söhbətinin təsviri, Dədənin onun şeirlərinə qulaq asdıqdan sonra gəldiyi qənaət də
…Bu kürlüklə sınıq telsən,
Cavan ikən ağlar dilsən.
Ərsən, ədəblisən, mərdsən,
Dəliqanlısan, qoçaqsan.
Özün özünü yandırıb
Sozalası bir ocaqsan…
duyan oxucu qəlbində kədərli duyğular, hisslər yaradan səhifələrdir. Növrəs İmanın taleyi ilə bağlı Dədə Ələsgərin görücülüyü, onun el-oba arasında dəfələrlə sınanmış vergili şəxsiyyət olmasını Yusif Nəğməkar poetik şəkildə qabarda bilmişdir.
Aşıq Ələsgər ömrü boyu öz el-obasıyla, sadə, əməksevər, mərd, qürurlu insanları ilə bir olmuş, onların sevincini və dərd-sərini bölüşmüş, onların ərənlərini, xalqına xeyirxah əməlləriylə xeyir verən, onların haqqını müdafiə edən görkəmli şəxsiyyətlərini öz şeirlərində tərənnüm etmişdir. Yusif Nəğməkar poemada onların bir çoxunun adını çəkmiş və şücaətini vəsf edərək, Ələsgər yaradıcılığında dastan şəkli almış xalq qəhrəmanı Dəli Alıya bir neçə səhifəlik poetik sətirlər həsr etmişdir:
O, qoçaq, o, qaçaqdı,
Ərdi, amalı haqdı.
Özü sıx ormanlara,
Yolu çöllərə düşüb.
Hər obada, hər eldə,
Adı dillərə düşüb.
Göyçənin Çaxırlı kəndindən olan katta Böyükağanın məkrli məqsədlə qurduğu məclisdə, el-oba arasında, aşıqların dilində cürbəcür variantlarda məşhur olan ustad və şəyirdin – Aşıq Alı ilə Ələsgərin deyişmə səhnəsini şair Yusif Nəğməkar dramatik kulminasiyaya qaldıraraq, o ağır səhnənin sonunu belə təsvir edərək

…Alı öydü Ələsgəri,
(Qısqanclıq sənətə yaddır.)
Dedi: – Mənim bu şəyirdim
Şükr, özü şah ustaddır.
O, hələ çox sənətkardan
Meydan açıb bac alacaq.
Onunla saz sənətimiz
Zirvələrə ucalacaq…

…Vəcdə gəlibən Ələsgər
Sanki bir tufan eylədi.
Üz tutub məclis əhlinə
Görəlim, o, nə söylədi:
– Canım sənə fəda, Qadiri-Sübhan!
Sənin dərgahında bax damar-damar.
Bir şəyird ki, ustadına kəm baxa,
Onun gözlərinə ağ damar-damar...

hər iki Ustadın, Söz xiridarının mənəvi varlığını, insani keyfiyyətlərini onların layiq olduğu yüksəkliyə, zirvəyə qaldırmağa nail ola bilmişdir.
Dədə Ələsgər yaradıcılığı onun kainatın yaradıcısına olan sonsuz məhəbbəti, təbiətin ilahi mənaları və insanın əxlaqi, mənəvi kamilliyi üzərində qurulması zəminində “Ələsgər zirvəsi” poemasında irfani düşüncə dominant olaraq, əsər boyu qırmızı xətt kimi keçir, Aşıq Ələsgərin “Ələstüdə “bəli!” deyən ruh” kimi təsvirləri poetik fəlsəfəni ön plana çıxarır. Aşıq Ələsgərin “vəhdəti-vücud” fəlsəfəsi poetik bir tərzdə izah edilir.
Kim? Ələstdən “bəli!”, – deyən o bəlli,
Pak ruhuyla Qalu-bəla təməlli.
Ərki olan Şahi-Mərdan o Əli
– Ələsgərdi, Ələsgərdi, Ələsgər.

Həm irfandır, həm təsəvvüf, həm sufi,
Həm arifdir, həm maarifdir, həm şafi.
Həm hürufi, sidqi məqbul, həm kafi,
Ələsgərdi, Ələsgərdi, Ələsgər.

“Vəhdəti-vücuda” ünvan alan qət,
On-on mərtəbələr, məqamlar, əlbət
– Şəriət, təriqət, mərfət, həqiqət,
Ələsgərdi, Ələsgərdi, Ələsgər.
Məlumdur ki, Dədə Ələsgər yaradıcılığı köksündə dinimizi və dilimizi, lirikanı və hikməti, tarixi və fəlsəfəni, adət və ənənələrimizi, təbiəti və gözəlliyi, elmi və ürfanı bəsləyərək yalnız özünəməxsus olan çoxşaxəli obrazlı, poetik təxəyyülüylə daim Həqiqət adlanan varlığın sirlərini bəşər övladına açmağa, göstərməyə səy etmişdir. Yusif Nəğməkar “Ələsgər zirvəsi” epik poemasında Aşıq Ələsgər poeziyasının bu məna dəyərini bədii, obrazlı şəkildə ifadə etməyə nail olmuşdur:
Sözlər, səslər nizamlı,
Könül səsi – Ələsgər.
Həqiqəti mizanlı,
Haqq pərdəsi – Ələsgər.

Ruhuyla təzə-tərdi,
Kəlməsi kərəm zərdi,
Mənalar əsgərlərdi,
Sərkərdəsi Ələsgər.
“Şahi-Mərdan” hikmətindən “pünhan” dərs almış Dədə Ələsgər ömrünü haqqa, ədalətə sərf etmiş, məqaləmizin epiqrafında Qul Nəsiminin söylədiklərinə rəğmən, sanki gah “göy üzünə” qalxar, oradan “aləmi” seyr edərək “müəllim”indən dərs alar, Həqiqəti anlayar, sonra “yer üzünə” enər, övliyalığı, vergili şəxsiyyəti ilə, poetik Sözünün gücüylə onun sirlərini bəşər övladına çözələyər, onları heyran qoyardı.
Müəllifin dili zəngin, poetik və axıcıdır. Obrazlar dərinliklə işlənib, təsvirlər güclü poetik vasitələrlə zənginləşdirilib. Ələsgərin təbiət sevgisi, vətənpərvərliyi və Allah eşqi müəllifin poetik üslubu ilə harmonic şəkildə uzlaşır. Şeirlərdə istifadə edilən epitetlər, bənzətmələr, təşbehlər, metaforalar və klassik irfani mətnlərdən alınan istinadlar, sitatlar əsərə dərin mənəvi qatlar əlavə edir.
Bu epik-lirik-dramatik əsərdə hər bir məqam, nüans müəllif tərəfindən ölçülüb, biçilmişdir. Nümunə üçün, əsərdə müntəzəm olaraq ayrı-ayrı monoqrafiyalardan, elmi məqalələrdən gətirilmiş istinadlar, sitatlar müəllifin Dədə Ələsgər dühasına, fenomeninə poetik baxışını bu yaradıcılığın dərinliyini, alt qatlarını açmağa yönəlmiş elmi təhlillərlə müşayiəti Dədənin hərtərəfli, ucalığına məxsus olan real obrazını yaratmaq məqsədinə yönəlmişdir. Bu mənada, poemanı yalnız bir nəzm əsəri kimi deyil, eyni zamanda Aşıq Ələsgərin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş dərin tədqiqat işi kimi də qiymətləndirmək olar.
Aşıq Ələsgərin vətənə, təbiətə, insanlara olan sevgisi əsərin əsas mövzularından biri kimi təbiətin təsvirləri, insanın əxlaqi dəyərləri, mənəvi aləmi ilə əlaqəsi poemada çox təsirli şəkildə qələmə alınıb:

Mərdliyin, saflığın canlı timsalı,
Burda insanlar da qürur nişanlı,
Yerlər də saflığın canlı timsalı,
Yerlər də göylərtək nur kəhkəşanlı.

Dədə Ələsgər dühasıyla, fenomeniylə onun həyatı və yaradıcılığı vasitəsilə tanış olub, onun haqqında elmi, publisistik, poetik söz deyən hər bir yaradıcı insan bu sirli, sehrli, möcüzəli ümmanın dərinliklərinə tam baş vura bilmədiyindən, ona olan sevginin tükənməzliyindən bu yaradıcılığa dönə-dönə qayıtmaq məcburiyyətində qalır. Şair Yusif Nəğməkarın poemanın “Ən son ün”də, “Sonu sonsuz ün”ümün ifadəsində etdiyi etirafı da bu həqiqətin təsdiqi, sübutudur:
Tükənməyir qələmimin həvəsi,
Payızı yox hər yarpaqda xəzəlin...
Təngiməsin diləyimin nəfəsi,
Axırına çıxammıram əzəlin.

Ta Ələstdən “bəli”mizə büləndik,
Bələnmişəm ruhsal dolu sevgiyə.
Könül-könül, misra-misra ələndik,
Nöqtə qoymaq olmur ulu sevgiyə...
Zəngin milli ədəbiyyatımızın bütün dövrlərində Nizami, Xaqani, Nəsimi, Füzuli, Sabir və s. kimi uca zirvələri mövcuddur. Dağlar qoynunda həyata göz açmış, böyümüş, misilsiz poetik şedevrlər yaratmış Dədə Ələsgər dünyanın ən yüksək dağ zirvələrinə bənzər, saydığımız zirvələr içərisində öz dühasına layiq, bənzərsiz, əlçatmaz poeziya zirvəsi fəth etmişdir.
İlhamı nur mələk, pəri...
Qorqud, Xətai-Şəhpəri.
Nəsimilər bərabəri,
Füzuli təni, Ələsgər.
Məhz buna görə Yusif Nəğməkarın bu əsərini “Ələsgər zirvəsi” adlandırması diqqəti cəlb edir, təqdirə layiqdir, önəmlidir. Şairin yazdığı kimi, bu möhtəşəm Dağ Zirvəsinin yalnız ətəyinə qalxmaq, çatmaq mümkündür:
Ancaq yetmək çətindir,
Bir zirvə yetəyinə.
O, Ələsgər zirvəsi
– Qalx görüm ətəyinə!
Şair Yusif Nəğməkar poemasının “Son ün”ünü Aşıq Ələsgərin Bakıda ucaldılmış heykəlinə həsr edərək, onun Qərbə tərəf yönələn bu möhtəşəm abidəsinin bu günkü ictimai-siyasi durumda mədəni həyatımızın əlamətdar hadisəsi olmasını nəzərə alaraq, Dədənin ruhuyla bizləri Qərbi Azərbaycana, onun doğma yurdu Göyçəyə çağırır:
O, sirrimiz, ofsunumuz,
Avazında süslər bizi.
Saf kökümüz, ulusumuz,
Ulu yurda səslər bizi.
Şair Yusif Nəğməkarın “Ələsgər zirvəsi” kitabı bir çox nəzər nöqtəsindən – həm poetik, həm elmi, həm də mənəvi baxımdan çağdaş ədəbiyyatımıza, ələsgərşünaslığa töhfə olan, xüsusi əhəmiyyət kəsb edən dəyərli, yeni, sanballı bir poeziya nümunəsidir. Şair Aşıq Ələsgər həyatını və yaradıcılığını, onun zəngin çalarını öz oxucusuna poetik dillə təqdim etməklə, onu yeni poetik baxışla oxuyub təhlil edir və müasir dövrdə bu irsin aktuallığını ön plana çəkir.
Bu əsər Aşıq Ələsgər poeziyasını sevənlər, bu dühanın, poeziya fenomeninin sirlərinə maraq göstərənlər və ədəbiyyat tədqiqatçıları üçün əvəzsiz bir töhfə, ədəbi-bədii mənbədir. Əminəm, Aşıq Ələsgərin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş məlumatlar və zəngin təsvirlərlə dolu olan, həm milli, həm də universal səviyyədə poeziyanın gücünü göstərən bu əsər həyatını Dədə Ələsgər yaradıcılığına həsr edən alimlərimizin, eyni zamanda Ələsgər sevdalı geniş oxucu kütləsinin dərin marağına səbəb olacaq.

Ələddin Allahverdiyev,
Professor, Moskva.

Qoca Azaflıyam, dilim var, lalam

Aşıq sənəti, el məclislərinin bəzəyi olan aşıqlarımız milli mədəniyyətimizin və incəsənətimizin, şifahi xalq yaradıcılığımızın ən qiymətli xəzinələridir. Hər birimizin Aşıq sənətinə böyük məhəbbətimiz var. Saz ifalarına, aşıq mahnılarına, məlahətli səsi olan aşıqlara qulaq asanda könlümüz durulur. Həmin an xalq mədəni ruhu əhəmiyyətli proses kimi gözlərimizin önündə min şaxə qurur, içimizdə yeni əhval yaranır...
Sevindirici haldır ki, Aşıq sənəti UNESCO-nun maddi-mədəni irs siyahısına salınıb, bununla da beynəlxalq aləmdə Azərbaycan mədəniyyəti tanınır, həmçinin, aşıqlarımıza rəğbət artır.
Bildiyimiz kimi, Azərbaycan Aşıq sənətinin sütunları çoxdur. Onlardan biri də Mikayıl Azaflıdır. Ləngərli səsi və ifası ilə daim könüllərdə yaşayacaq Mikayıl Azaflı aşıq sənətinin ən mükəmməl qoruyucularından, çoxəsrlik keçmişə malik sənətin ən sadiq aşıqlarından biri olub. O, bu sənətin ənənələrinə ömrünün sonuna kimi şərəflə qulluq edib və tamlığı ilə yeni nəsillərə ötürüb.
15 yanvar 2025-ci ildə Azərbaycan Aşıqlar Birliyi və Tovuz rayon Xeyriyyə Cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə Rəşid Behbudov adına mahnı teatrında Əməkdar mədəniyyət işçisi, şair-aşıq Mikayıl Azaflının 100 illiyi ilə əlaqədar keçirilmiş ədəbi-musiqili gecə də Azaflı sənətinə verilən böyük dəyər, ümumxalq sevgisinin təntənəsi idi.
Gecəni Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri, Əməkdar elm xadimi, professor Məhərrəm Qasımlı açdı. Mikayıl Azaflının həyat və yaradıcılığı barədə geniş məlumat verdi. Bildirdi ki, Mikayıl Cabbar oğlu Zeynalov (1924- 1990 ) Tovuz rayonunun Azaflı kəndində anadan olub. O, lap gənc yaşlarından “Coşğun” təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. Aradan bir müddət keçəndən sonra şeirlərini “Əzablı” təxəllüsü ilə nəşr etdirib. Ən sonda doğulub, boya-başa çatdığı kəndin adına şərəf hissi olsun deyə şeirlərini “Azaflı” təxəllüsü ilə elə-obaya çatdırıb.
Məhərrəm müəllim daha sonra bildirdi ki, Qurbanidən, Abbas Tufarqanlıdan, Sarı Aşıqdan, Hüseyn Şəmkirlidən, Aşıq Ələsgərdən, Molla Cumadan, Mirzə Bilaldan üzü bəri və son olaraq da XX əsrin görkəmli aşıqlarından Hüseyn Cavan, Hüseyn Saraçlı, Şakir Hacıyev, Pənah Pənahov Imran Həsənov, Əkbər Cəfərov kimi görkəmli aşıqlar arasında klassik aşıq ənənələrini layiqincə davam etdirmiş sənətkarlardan biri də bu gün 100 illik yubileyinə yığışdığımız Mikayıl Azaflı olub. Bu gün biz bura saz-söz məclisinə yığışmışıq. Ona görə sözü aşıqlarımıza vermək daha məqsədəuyğundur.
Beləliklə, söz tədbirin musiqili açılışı üçün ustadın nəvələri Raman Azaflı və Məzahir Azaflıya verildi. Onlar alqış sədaları altında səhnəyə gəldilər, babalarının yazdığı “Qoca qartal”, "Azaflı dubeytisi" ilə gecənin açılışını etdilər. Bu çıxış iştirakçılarda xoş əhval yaratdı.
Sonra söz ustadın sonuncu şəyirdi olmuş aşıq Nizami Cəlaloğluna verildi. Aşıq Nizami ustadının “Gözlərim” qoşmasını "Azaflı gözəlləməsi" üstündə ifa etdi. İfası zamanı da ləngərli səsi ilə ustadına olan sevgisini göstərdi.
Daha sonra söz Azaflı irsinin bilicisi professor Qəzənfər Paşayevə verildi. O, aşıq-şairin 1961-1964-cü illərdə yazdığı “Zindan” şeirindən danışdı. Bildirdi ki, zindanda olmasına baxmayaraq, yazdığı divanilər, gəraylılar, qoşmalar Türkiyədə, İraqda, Gürcüstanda, İranda aşıqların dilindən düşmürdü... Məsələn, onun bu qoşması indi də el dilində əzbərdir:
Qoca Azaflıyam, dilim var, lalam,
Təbrizdə qardaşım, Sibirdə balam.
Elə dərd varmı ki, çəkməmiş olam,
Onlar ağardıbdı başımı mənim...
və başqa bir qoşmasında yazır:
Azaflıyam, ağ saçlarım bir yana,
Gənclik getdi, könül oldu virana.
Deyəcəklər, dözəmmədi zindana,
Ağarmayın, ay saçlarım, amandı…

Qəzənfər müəllim bildirdi ki, Aşıq Mikayıl Azaflıya nə qədər təzyiq, işgəncə edilsə də, o, yolundan və dediyindən dönməyib. Ona görə ki, bu böyük sənətkar azadlıq, ədalət aşiqi idi. O, telli sazını sinəsinə basıb heç kəsin deyə bilmədiyini el şənliklərində mərd-mərdanə dilə gətirirdi:
Mən dustağa bir xəbər ver,
Açılıbmı yaz, ay bülbül?
Dərdim çoxdu, sənə deyim,
Qələm götür, yaz, ay bülbül.
və yaxud
İki qardaş bir zindanda,
O da məhbus, mən də məhbus.
Qollar bağlı, əl amanda,
O da məhbus, mən də məhbus.
başqa bir qoşmasında ustadı Aşıq Yusifə yazır:
Gözlərim yoldadır, qulağım səsdə,
Usta, sənə sözüm var, gələrsənmi?
Əsirəm, məhbusam polad qəfəsdə,
Axır qanlı yaşım car, gələrsənmi ?
başqa bir şerində yazır:
Azaflıyam, qaldım tər qan içində,
Dilim cilalanıb dahan içində,
Cəllad əlindəyəm, zindan içində,
Yollarım bağlıdı, gələ bilmirəm.
Belə şeirləri o dövrdə demək, yazmaq əlbəttə böyük ürək və cəsarət tələb edirdi...Həbsxana həyatı ustada bir universitetdə qazanılacaq qədər təcrübə qazandırmışdı. Onun üzünə baxanda Dədə Qorqudun nur üzü gözlərimiz önündə canlanırdı. O, xalqın sevimlisinə çevrilmişdi. Xalq arasında “Qoca Qartal” kimi şöhrət qazanmışdı.
Qəzənfər müəllimin çıxışından sonra söz yenə saza verildi. Bu dəfə səhnəyə Gülarə Azaflının yetirmələri olan “Çeşmə” folklor qrupu, Gülarə Azaflı, Məhsəti Cabbarova və nəticəsi balaca Mikayıl “Nə yaxşı olar” bəstəsi ilə gəldilər…Aşıq Əli Zeynalabdinov və aşıq Nəcəf “Azaflı” gəraylısını ifa etdikdən sonra söz ustad aşıqlar- Şaiq İncəliyə və Aşıq Avdıya verildi. Onlar da ustada olan sevgilərini məlahətli ifaları ilə təsdiq etdilər.
Şirvan Aşıq Məktəbinin layiqli aşıqlarından olan Əhmədəlinin qızı Xalq artisti Nazpəri Dostəliyevaya söz verildi. Nazpəri xanım ustadın “Ağarmayın, ay saçlarım, amandı” qoşmasını “Naxçıvani” havası üstündə yüksək səviyyədə ifa etdi. Bu ifa səhnədə böyük coşqu, iştirakçılarda yüksək ovqat yaratdı.
Vüqar Şəmkirlinin, Xəlil Qaraçöpün, Aşıq Asudə Şınıxlının, aşıq Vüqar Şamilovun və Eldar Ələkbərli çıxışı çox yüksək səviyyədə qarşılandı. Hər bir oxuyan aşığı yastı balabanın mahir ifaçıları Ələkbər Ələkbərov və Sərdar Məmmədov müşayiət edirdi.
Tədbirin aparıcısı Məhərrəm müəllim bildirdi ki, Azaflı Mikayıl haqqında el şairləri, aşıqlar yüzlərcə şeirlər yazıblar. Onlardan biri də canlı ensklopediya olan Zərgər Abbasdır. Sözü də bu məqamda məhz ona verdi. Zərgər Abbas Mikayıl Azaflıya həsr etdiyi bir necə şeirini söylədi. Şair gurultulu alqışlarla yola salındı.
Aşıqlar Elməddin Məmmədli və Şəhriyar Qaraxanlı ustadın “Dünya” müxəmməsini baş müxəmməs havası üstündə ifa etdilər.
Sonda Roman Azaflı səhnəyə çıxıb babasının "Qoy ədalət zəfər çalsın!" çeirini “Ozan marşı" havası üstündə oxudu.
Tədbirin təşkilində göstərdikləri əzmkarlığa görə Tovuz Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədri Musa Süleymanov, Tovuz Xeyriyyə Cəmiyyətinin vitse-prezidenti Çingiz Abbasov, Tovuz Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədr müavini Namazəli Məmmədovun təşəbbüsü ilə bir çox aşıq və şairlər “Azaflı” medalı ilə təltif olundular.
Azaflı Mikayılın övladları- Hakim Azaflı, Maral Azaflı, Gülarə Azaflı tədbiri belə yüksək səviyyədə təşkil etdikləri üçün Azərbaycan Aşıqlar Birliyinə və Tovuz rayon Xeyriyyə Cəmiyyətinin üzvlərinə, zəhməti keçənlərə minnətdarlıqlarını bildirdilər.
Əlavə: Aşıq Mikayıl Azaflının xalq ruhu ilə həmahəng olan əsərləri Azərbaycanın mədəniyyət xəzinəsinə misilsiz töhfələr bəxş etmişdir. Onun təbiətə məhəbbəti, vətənpərvərlik hissləri, ana dilimizin saflığına münasibəti, dərin koloritli yaradıcılığı Azərbaycan Aşıq sənətinin parlaq səhifələrindəndir.
Aşıq Mikayıl Azaflının zəngin poetik irsinin geniş tədqiqi, nəşri və təbliğinin mühüm mərhələsi mədəni-mənəvi dəyərlərimizə diqqətdir. Nə xoş ki, milli-mədəni varlığımızın tərkib hissəsinə çevrilmiş Aşıq Mikayıl Azaflı irsi silinməz tarixi yaddaş kimi bu gün də yaşamaqdadır.
Elə bu gün də Aşıq Mikayıl Azaflı yaradıcılığı Azərbaycanın mədəniyyət inciləri kimi diqqət çəkir və gələcəkdə də bu ədəbi irs lazımınca təbliğ ediləcək.

Hüseyn İsaoğlu,
A Y B-nin və AJ B-nin üzvü,
Yazıçı-publisist

Bu Mustafayeva Fərəh Qurban qızıdır. Yanvarın 27-də Fərəhin 5 yaşı tamam oldu. Fərəh Bakıda doğulsa da, əslən Zəngəzur mahalının Qafan rayonunun Müsəlləm kəndindəndir. Babası Mustafayev Əkrəm Murtuz oģlu da yüz minlərlə soydaşımız kimi erməni faşistlərinin təzyiqi altında Qərbi Azərbaycandakı ata ocağını tərk etmək məcburiyyətində qalıb. O, Qərbi Azərbaycan İcmasınun Qafan rayonu Müsəlləm kəndinin koordinatoru kimi yurda qayıdış uğrunda yorulmadan mübarizə aparır. Gənc nəslin nümayəndələrini də doğma yurdlarımız barədə məlumatlandırır, o yerlərə qayıtmağa səfərbər edir.
Fərəh bala da nənəsi Fatma Səlim qızının baba yurdu Müsəlləm kəndinin əsrarəngiz təbiəti, mehriban insanları, min illəri aşan gözəl adət-ənənələri haqqında nağıllarını dinləyə-dinləyə boy atır. Tez böyüyüb baba yurdunu ziyarət etməyin xəyallarını qurur.
Bu gün Fərəhin əmisi Mustafayev Turan Əkrəm oğlu da qardaşı qızının ad gününə gəlib, ona ən xoş arzularını bildirir. Babası Əkrəm isə Fərəh mənim həm şəkərim, həm də şəkər və təzyiq dərmanımdır, -deyir. Balasına atalı, analı böyüyüb, xoş günlər görməsini, firavan ömür sürməsini arzulayır. Bir də arzu edir ki, babasının əlindən tutub baba yurdu Zəngəzura, Müsəlləm kəndinə getmək nəsibi olsun! Amin!